Piotr Oleś, Wprowadzenie do psychologii osobowości, Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2003
2.2. ARCHETYPY I NIEŚWIADOMOŚĆ ZBIOROWA - PSYCHOLOGIA ANALITYCZNA CARLA G. JUNGA
2.2.1. Nieświadomość zbiorowa
Zaproponowana przez Freuda koncepcja nieświadomości okazała się nadzwyczaj inspirująca. Badacze zajęli się analizą snów i baśni jako nośników ponadkulturowych znaczeń i przesłania o uniwersalnym charakterze (Bettelheim, 1985; Fromm, 1977). Carla G. Junga (1976; 1997a), myśliciela odznaczającego się niezwykłą wyobraźnią i kreatywnością, zastanowiła zbieżność symboliki używanej w różnych kręgach kulturowych. Analizując symbolikę religijną oraz obecną w mitach i baśniach, doszedł do przekonania, że poza nieświadomością indywidualną istnieje jeszcze głębsza warstwa nieświadomości zbiorowej, stanowiąca skarbiec kulturowych doświadczeń człowieka i przekazywana z pokolenia na pokolenie drogą dziedziczenia. Świadczy o tym wspólny ludziom sposób myślenia, odczuwania i pojmowania świata. Nieświadomość zbiorowa miałaby być wynikiem wspólnego pochodzenia, zawiera bowiem skumulowane doświadczenia poprzednich pokoleń, obrazując historię gatunku. Nie sposób oczywiście dowieść tej tezy, można jedynie gromadzić obserwacje, które dają się tak interpretować.
Podstawowymi elementami nieświadomości zbiorowej są archetypy. Archetypy to (1) główne komponenty natury człowieka, (2) należą do nieświadomości zbiorowej, (3) są predyspozycjami do spostrzegania i interpretowania świata w określony sposób, (4) stanowią uniwersalne wzorce lub predyspozycje dla świadomych i nieświadomych zachowań oraz form przystosowania, (5) są wrodzone, a jednocześnie do pewnego stopnia plastyczne, gdy formują doświadczenie indywidualne człowieka, (6) występują w baśniach, mitach, marzeniach, snach i wytworach psychotycznych, a także symbolach obecnych w różnych kulturach.
Archetypów jest wiele: Stary Mędrzec, Wielka Matka, Animus i Anima, Maska, Cień i inne. Na ogół konkretny archetyp ma pozytywną i negatywną stronę. Archetyp Wielkiej Matki zawiera takie oto bogactwo znaczeń: od opiekuńczości, płodności, pokarmu, po odrzucenie, obojętność, niszczące wymagania. Istnienie tego archetypu oznacza, że dziecko ma wrodzoną predyspozycję rozumienia, czym jest matka, i adekwatnego reagowania na nią. Obrazowo można powiedzieć, że archetyp to gotowa forma, do której wlewają się realne doświadczenia. Kulturowe personifikacje Wielkiej Matki to na przykład: opiekunka, wróżka, wiedźma, matka-natura, matka-ojczyzna, matka-Kościół, uczelnia (alma mater), matka-ziemia, matka-natura...
Z kolei Stary Mędrzec to wcielenie dojrzałości, mądrości, zdolności do przewidywania, stąd w wielu kulturach wieszczy, mędrców i proroków otaczano szczególnym szacunkiem; archetyp ten reprezentują na przykład mitologiczny król Edyp, Tejrezjasz, a współcześnie postaci takiej miary, jak Mahatma Gandhi.
Dwa archetypy związane są z płcią: Anima - ukryta żeńska część mężczyzny, i Animus - ukryta męska część kobiety. Posiadając w nieświadomości prototypy kobiecości i męskości, ludzie potrafią odpowiednio zachować się wobec się osób płci przeciwnej, które dzięki temu nie są już dla nich całkowitą niewiadomą. Anima dodaje męskiej naturze wrażliwość, zdolność do empatii i ciepło uczuciowe; Animus pomaga kobietom walczyć o swe prawa, pokonywać przeszkody i dążyć do samorealizacji na polach innych niż macierzyństwo. Anima przejawia się nie tylko we wzorcach reprezentowanych przez sławne kobiety, jak Kleopatra, Mona Lisa czy księżna Diana, ale też w podziwianych kształtach jachtów i samochodów. Animusa reprezentują rozmaite wzorce męskości - Odyseusz, Don Juan, Kmicic czy James Bond - a więc mężczyzna uwodziciel, mąż stanu, banita itd.
Cień jest archetypem składającym się z nieakceptowanych, zwierzęcych sił działających w człowieku. To prawdziwie ciemna strona naszej natury, skrywająca wrodzone pragnienia i popędowe impulsy, jak na przykład agresja. Obecne w baśniach i mitach diabły, bestie i wrogie siły wyrażają właśnie ten archetyp (a w religii judeochrześcijańskiej rolę taką pełni dogmat o grzechu pierworodnym).
Przeciwieństwem Cienia jest maska, inaczej persona. Podobnie jak w antycznym teatrze, gdzie aktorzy - zakładając maskę na twarz - ujawniali charakter odgrywanej roli, tak samo każdy człowiek ukazuje się otoczeniu w sposób, który umożliwia przystosowanie i jednocześnie skrywa prywatne, autentyczne "ja". To, co najbardziej osobiste, wstydliwe lub wrażliwe na urazy, wymaga odpowiedniej ochrony - maski. Jako sposób autoprezentacji dostosowany do roli społecznej, maska jest najbardziej świadomym i zindywidualizowanym z archetypów. Nadmierne rozbudowanie maski może prowadzić do zagubienia poczucia osobistej tożsamości.
Archetypy reprezentują wspólną część natury ludzkiej, choć nakładają się na nie indywidualne doświadczenia. Nieświadomość jest - jak widać - bogata, dlatego też nieświadoma motywacja nie może ograniczać się do popędów seksu i agresji. Nieświadomych sił i czynników jest wiele: pragnienia niewinności, jedności, mądrości, androgynii czy śmierci - rozumianej jednak nie jako rozpad funkcji życiowych, ale osiągnięcie kresu i ostatecznego spełnienia. Nieświadomość jest rezerwuarem twórczych sił, które w odmienny sposób mogą być używane na różnych etapach życia. W okresie młodości i wczesnej dorosłości człowiek przede wszystkim przystosowuje się do świata, w drugiej połowie życia, kiedy zadania prokreacyjne i przygotowanie do zawodu zostały już spełnione, jego nastawienie zmienia się na wewnętrzne - istotny jest przede wszystkim rozwój osobisty i duchowy. W ludzkie życie wpisana jest zmiana, stąd jest ono raczej szansą na twórczy rozwój, niż nieustannym zmaganiem się z lękiem i wewnętrznymi konfliktami.
2.2.2. Energia psychiczna i zasada równoważenia
Libido, będące źródłem energii psychicznej, zasila szeroką gamę dążeń, obok potrzeb erotycznych, dążenia do przyjemności, twórczości, kontaktu i innych. Kieruje się zasadą równoważenia (ekwiwalencji): jeśli jakieś pragnienie zostanie wyparte lub stłumione, to w świadomości i zachowaniu pojawia się zastępcza forma ekspresji. Ktoś, kto pragnął być aktorem, ale rodzice zniechęcili go do tego "niepoważnego" zawodu, angażuje się w pracę naukową lub działalność społeczną, a jego referaty na konferencjach lub odczyty na zgromadzeniach, nagradzane zresztą oklaskami, oraz poruszanie się po scenie, gestykulacja i modulacja głosu są zastępczą formą realizacji stłumionego - i pewnie już zapomnianego - pragnienia. Oznacza to, po pierwsze, że zasada zachowania energii obowiązuje; po drugie, że stłumienie, a nawet wyparcie, niekoniecznie prowadzi do nerwicy (są lepsze po temu powody); i po trzecie, że organizm działa jako system samoregulacji, znajdując zastępcze sposoby wydatkowania energii (Jung, 1997a).
Symbolicznymi formami transformacji energii psychicznej są rytuały i mity ukształtowane na przestrzeni historii człowieka. Energia libido, która z powodów kulturowych nie mogła być wyrażona wprost lub była ograniczana, znalazła ujście w obrzędach, wierzeniach, symbolicznych czynnościach, zbiorowych misteriach o charakterze świeckim jak festiwal czy parada uliczna) lub stricte religijnym.
Na poziomie indywidualnym energia psychiczna tworzy konstelacje powiązanych i emocjonalnie nasyconych idei, inaczej mówiąc - koncentruje się wokół pewnych tematów. Tak tworzą się kompleksy, czyli pewne całości obejmujące myśli, uczucia i zachowania, które dotyczą na przykład matki albo ojca, pracy, nauki, przywództwa w grupie, hobby itp. Kompleks nie oznacza motywowanej konfliktem aktywności kompensacyjnej (jak w rozumieniu Adlera), ale koncentrację energii wokół jakiejś osoby lub aktywności. Kompleks matki może oznaczać, że poświęcamy jej wiele myśli, uczuć i zachowań, na przykład opiekując się nią. Psychika wyraża się poprzez kompleksy, stąd wiele naszych zachowań z nich właśnie wynika. Kompleksy mogą być świadome bądź (częściowo) zanurzone w nieświadomości.
Różnice między ludźmi wynikają z doświadczeń indywidualnych, wyrażających się poprzez kompleksy oraz skumulowanych w nieświadomości (indywidualnej). W ramach naturalnych predyspozycji, uwarunkowanych biologicznie, istnieje zróżnicowanie typów osobowości. Typy osobowości zdeterminowane są postawami i funkcjami.
Dwie postawy oddają podstawowe ukierunkowanie człowieka:
ekstrawersja - orientacja ku zewnętrznemu światu; jej wyrazem są: potrzeba wrażeń, aktywność i zaangażowanie społeczne;
introwersja - orientacja wewnętrzna, wyrażająca się refleksją, dociekliwością, skłonnością do analizowania uczuć i wewnętrznych wahań.
Funkcje psychiczne to: myślenie, uczucie, percepcja i intuicja. Funkcje układają się w dwa ortogonalne wymiary; jeden dotyczy odbioru informacji, a jego bieguny opisują funkcje: percepcja i intuicja; drugi dotyczy wartościowania informacji i opisują go funkcje: uczucie i myślenie. U większości osób jedna z funkcji jest bardziej rozwinięta i świadoma, podczas gdy inna jest najmniej rozwinięta, podporządkowana i zepchnięta do nieświadomości. Podobnie jest z postawami. Dominująca postawa wraz z dominującą funkcją określają typ osobowości (Jung, 1997b). Na przykład posługiwanie się myśleniem oznacza, że uczucia wyparte są do nieświadomości; na co dzień ktoś taki jest chłodnym racjonalistą, za to posiada kolorowe sny. Z kolei intuicyjny i uczuciowy introwertyk jest tak skupiony na wewnętrznych przeżyciach (bliskich być może doświadczeniom mistycznym), że sprawia wrażenie oderwanego od rzeczywistości, kieruje się przeczuciami i wielu swych działań ani nie próbuje, ani nie potrafi uzasadnić. Kombinacja dwu postaw i czterech funkcji daje osiem podstawowych typów osobowości. Gdy jednak weźmiemy pod uwagę funkcję wspierającą, typów będzie 16 (na przykład ekstrawersja z dominującą funkcją percepcji i wspierającą funkcją uczuć - człowiek otwarty na świat, podatny na wrażenia, silnie reagujący uczuciowo).
2.2.4. Zmiany i rozwój osobowości: indywiduacja
Zmiany osobowości na przestrzeni życia zmierzają ku integracji przeciwieństw. W przypadku funkcji (i postaw) chodzi o swoistą syntezę funkcji dominującej i stłumionej. Dzięki temu człowiek może korzystać np. zarówno z myślenia, jak i intuicji. Pełnia ludzkiego funkcjonowania ujawnia się, gdy człowiek potrafi otwierać się na świat i dążyć do wewnętrznej harmonii - gdy potrafi myśleć, odczuwać, spostrzegać i przeczuwać; gdy podejmuje nowe wyzwania, zachowując refleksyjne odniesienie do siebie i świata.
Przykładem tych procesów jest rosnąca świadomość treści objętych cieniem albo przemiany emocjonalne w okresie między 35. a 40. rokiem życia, kiedy osoba odkrywa w sobie uczucia i potrzeby typowe dla płci przeciwnej - spotyka się z Animą albo Animusem (Jung, 1971).
Integracja przeciwieństw - jako proces rozwoju osobowości - wymaga świadomego wysiłku. Wprawdzie każdy człowiek posiada wrodzoną tendencję do wzrostu, doskonałości i pełni, niemniej jednak po przekroczeniu "półmetka" (40. roku życia) staje wobec szczególnego wyzwania. Indywiduacja - trwający przez całe życie proces rozwojowy, ulega wówczas nasileniu. "Używam terminu indywiduacja, aby oznaczyć proces, w trakcie którego osoba staje się nie-podzielona (in-dividual), tzn. osobną, niepodzielną jednostką lub »pełnią«" (Jung, za: Samueis, Shorter, Plaut, 1994, s. 76). Indywiduacja oznacza rozwój wszystkich aspektów osobowości, świadomych i nieświadomych, ich wyważoną syntezę i integrację. W ten sposób człowiek wypracowuje osobowość - rozumianą jako całościowa realizacja pełni naszej istoty, ideał, raczej kierunek niż cel rozwoju. Centralnym systemem osobowości jest Jaźń (self), zapewniająca jedność i stabilność przeciwieństw. "Jaźń jest archetypem obejmującym osobową jedność i całość człowieka w jego wymiarze indywidualnym i zbiorowym, w przejawach życia świadomego i nieświadomego - archetypem pełni (psychologicznej całości). W tym sensie Jaźń jest docelową instancją rozwoju ego, wrodzoną możliwością" (Dudek, 2002, s. 104). Głównym zadaniem człowieka jest rozwój Jaźni poprzez integrację przeciwieństw i tworzenie z nich złożonej całości, którą obrazuje archetyp mandali (z sanskrytu - krąg) - doskonała kulista całość, integrująca biegunowo odmienne elementy.
Połowa życia to najważniejszy okres, gdyż zachodzi wtedy przemiana od zaangażowania w działanie w świecie, ku autorefleksji i osobistej filozofii życia. Mogą następować przewartościowania, odejście od wartości ekspansji, erotyki i materialnych, a zwrócenie się ku wartościom duchowym i kulturowym; ważna staje się religia, człowiek szuka wewnętrznej równowagi, harmonii, a zarazem pełnej ekspresji siebie. Wtedy właśnie mogą ujawnić się zaburzenia nerwicowe, będące sygnałem zaniedbania możliwości rozwoju. Człowiek, który nie podejmuje trudu zmierzenia się z wyzwaniem bilansu młodości, przewartościowania i przeprogramowania życia, ryzykuje zaburzenia nerwicowe. Nerwica nie musi być skutkiem wewnętrznego konfliktu, ale efektem unikania refleksji.
2.2.5. Podsumowanie
Podsumowując, psychologia analityczna Junga to jedna z najbardziej tajemniczych i kontrowersyjnych teorii, której horyzont interpretacji znacznie wykracza poza dane empiryczne, a uogólnienia opierają się na obserwacji i porównywaniu kultur. Jednocześnie pewne jej elementy okazały się bardzo przydatne dla teorii cech, jak na przykład koncepcja ekstrawersji i introwersji. Myśl Junga inspirowała do poszukiwania biologicznych podstaw cech, a więc genetycznych uwarunkowań i markerów fizjologicznych w ujęciu Eysencka (1990). Badania przy użyciu testu Myers-Briggs Jype lndicator potwierdziły trafność przynajmniej dziesięciu typów osobowości określonych na podstawie teorii Junga (Thorne, Gough, 1991), a klasyfikacja funkcji psychicznych stała się owocną inspiracją badań nad typami umysłu (Nosal, 1992).
Obok zasady zachowania energii i zasady równoważenia w teorii Junga funkcjonuje również zasada polaryzacji, oznaczająca, że każda właściwość psychiczna ma dwa przeciwstawne bieguny (na przykład archetyp Wielkiej Matki obejmuje płodną i życiodajną naturę oraz naturę przynoszącą klęski żywiołowe, palące słońce i suszę; odpowiednikiem introwersji jest ekstrawersja, funkcji stłumionej - wiodąca, Cienia - persona), oraz zasada integracji przeciwieństw.
Psychologia analityczna wywarła wpływ na sposób spojrzenia na mitologię, folklor, religię, sztukę, ogólnie - dziedzictwo kulturowe. Z jednej strony, spostrzegana jest jako interesująca propozycja, akcentująca rozwój człowieka w ciągu życia i bogactwo osobowości wynikające z integracji kontrastujących treści. Z drugiej strony, zapowiadane przez Junga przemiany psychologiczne i kulturowe ("związane z nastaniem ery Wodnika") oraz zainteresowania tematyką religijno-duchową uczyniły z niego guru ruchu New Age (por. Stachowski, 2000).
W stosunku do klasycznego ujęcia Freuda, psychologia analityczna ukazuje jeszcze jedną warstwę nieświadomości oraz przeciwstawia się supremacji popędów na korzyść, z jednej strony, utrwalonych genetycznie wpisów kulturowych - co daje się uzgodnić ze współczesnymi poglądami na temat koewolucji genetyczno-kulturowej (Wilson, 2002) - oraz świadomych procesów rozwoju osobowości, z drugiej.
Na przykład fakt, że w wielu bajkach postaci kierujące się logiką i zasadą rzeczywistości nie odnoszą sukcesu, a odnosi go najgłupszy członek rodziny, oznacza, że ego pozbawione kontaktu z id nie jest w stanie działać w sposób adaptacyjny. Pomoc zwierząt symbolizuje zwrócenie się do prymitywnych pokładów nieświadomości - id - co stwarza szansę korzystania z energetycznego i twórczego potencjału popędów tkwiących w nieświadomości (patrz Bettelheim, 1985).
W psychologii jungowskiej i neojungowskiej wymienia się i inne archetypy. Przykładowo, archetyp b o h a t e r a wiąże się z przeświadczeniem o nadzwyczajnych właściwościach i szczególnej misji, okupionej niejednokrotnie cierpieniem, zdradą lub poniżeniem, ale ostatecznie przynoszącej ludziom jakiś rodzaj wyzwolenia. Bohaterowie mitów i opowieści, dawnych i współczesnych, prowadzą triumfalną walkę ze złem, choć równie często ulegają pokusie pychy, okazują się omylni, stają się ofiarami prześladowania. Achilles, Konrad Wallenrod, Krzysztof Kolumb albo Tadeusz Kościuszko - to postaci, które żyją w świadomości społecznej i są przez to nośnikami uniwersalnych znaczeń (Pearson, za: Dudek, 2002, s. 171).
Rzeczywiście istnieje szereg empirycznych potwierdzeń postulowanych przez Junga zmian emocjonalności człowieka dorosłego (patrz np. Miluska, 1996; Oleś, 2000), tyle, że nie wymagają one archetypowej interpretacji; wiążą się ze zmianą poziomu hormonów i/lub zmiana ról życiowych w wieku średnim (np. wygasanie opiekuńczych ról rodzicielskich).
Zaburzenia nerwicowe podobnie interpretował Kazimierz Dąbrowski (1996) w ramach teorii dezintegracji pozytywnej, twierdząc, iż mogą być one sygnałem procesów rozwojowych i związanej z nimi dezintegracji oraz zapowiedzią integracji na wyższym poziomie - osobowości o większej złożoności i wrażliwości.
1