Świętoszek

Świętoszek (1664-1669)

Sztuka składa się z pięciu aktów, wydania szkolne zwykle załączają jeszcze przedmowę autora i jego listy do króla, w których Molier próbuje wytłumaczyć swoje intencje, oczyścić się z oszczerczych zarzutów i polecić swoje dzieło i osobę łaskawości królewskiej.

Akt pierwszy

Scena I przedstawia rodzinę Orgona zebraną w jego domu: dwoje dorosłych dzieci, Damisa i Mariannę oraz drugą żonę, Elmirę. Rodzina ta mogłaby żyć szczęśliwie, gdyby Orgon i jego matka, pani Pernelle, nie darzyli bałwochwalczą wprost przyjaźnią niejakiego Tartuffe'a, którego uważają za człowieka świętego. Dla Damisa, Marianny, Elmiry, Kleanta (brata Elmiry) i służącej Doryny - Tartuffe jest obłudnikiem, jego bluźniercza i oszukańcza mina nie przypomina im wcale cnót ludzi prawdziwie pobożnych. Pani Pernelle napomina młodych, a widząc, że jej słowa nie wywołują w nich skruchy, z gniewem opuszcza dom.
Scena II: Kleant i Doryna opowiadają o zachowaniu Tartuffe'a, podając szczególnie drażniące przykłady jego obłudy, fałszywej nabożności i natrętnego wtrącania się w cudze sprawy.
Scena III: Elmira uskarża się na teściową, która gwałtownie broni Tartuffe'a.
Scena IV: wszyscy oczekują rychłego przybycia Orgona. Damis prosi wuja o wstawiennictwo w sprawie małżeństwa siostry, lękając się, że już zapadły jakieś postanowienia, których sprężyną był znienawidzony Tartuffe.
Scena V: Orgon nie słucha ich wcale, wypytując, co działo się w domu pod jego nieobecność, w gruncie rzeczy interesuje się tylko tym, co robił i jak się czuł jego przyjaciel.
Scena VI: Orgon wychwala przed Kleantem cudowne przymioty Tartuffe'a, a na pełne niepokoju pytania szwagra co do losu Marianny (wcześniej już za zgodą ojca będącej po słowie z Walerym) udziela wymijających odpowiedzi. Dla Kleanta jest jasne, że mimo obietnicy danej Waleremu, Orgon zmienił decyzję i postanowił wydać córkę za Tartuffe'a.

Akt drugi

Scena I: Orgon wypytuje Mariannę o Tartuffe'a, posłuszna dziewczyna potakuje ojcu, nie mając odwagi wypowiedzieć wprost swojej opinii.
Scena II: Orgon powiadamia córkę o swojej nieodwołalnej decyzji - pragnie wydać ją za Tartuffe'a, aby go z domem naszym złączyć jeszcze ściślej. Nieśmiałe protesty Marianny budzą w Orgonie zdumienie - wszak sama przed chwilą zgadzała się z jego pełną zachwytu opinią! Kiedy oburzona Doryna usiłuje wstawić się za swoją panią, Orgon wpada w gniew - zarzuca obu dziewczynom zepsucie i zuchwałość.
Scena III: Po wyjściu Orgona Marianna i Doryna naradzają się, jak zmienić decyzję; Doryna zarzuca Mariannie zbytnią lękliwość wobec gniewu ojca.
Scena IV: Zjawia się Walery powiadomiony przez Kleanta, nie widząc wyjścia z trudnej sytuacji, zarzucają sobie wzajemnie niewierność i brak miłości; wielka kłótnia zostaje przerwana dzięki interwencji Doryny. Służąca radzi, by Mariana i Walery pozornie pogodzili się z decyzją Orgona i nie rozniecali w nim gniewu i uporu, dziewczyna ma tylko starać się jak najdłużej odwlekać decyzję, wyszukując rozmaite preteksty i wskazując na złe wróżby, znaki i omeny - aby przesądny ojciec sam zrezygnował ze swoich planów.

Akt trzeci

Scena I: Również Damis oburza się na ojca za jego postępowanie, Doryna radzi mu powściągnąć gniew i nie wywoływać awantury. Liczy na to, że sprytna Elwira zdoła wpłynąć na męża.

Scena II: Pojawia się Tartuffe. Widząc, że w pokoju jest służąca, manifestacyjnie popisuje się swoją religijnością. Doryna wyśmiewa komedianctwo i szpetną obłudę, na co Tartuffe karci ją i upomina - gani za jej zachowanie, sposób mówienia, wreszcie nawet strój - podaje jej chusteczkę, by pierś przysłonić, co sterczy nieskromnie. Sprytna służąca zauważa jednak, że gniew pobożnisia złagodniał, gdy usłyszał o przybyciu pięknej Elmiry.

Scena III: Interwencja Elmiry, usiłującej odwieść Tartuffe'a od zamiaru poślubienia Marianny pozwala czytelnikowi (widzowi) dobitnie przekonać się o dwulicowości "świętego człowieka" i zaślepieniu Orgona: Tartuffe korzysta bowiem z tego, że pozostał sam na sam z młodą kobietą, by w słowach pozornie pełnych mistycyzmu wyznać jej miłość i próbować nawiązać z nią romans.

Scena IV: Do akcji wkracza Damis, który przypadkowo był świadkiem umizgów obłudnika i drży z niecierpliwości, aby ujawnić ojcu niecne postępki Tartuffe'a.

Scena V: Orgon powiadomiony o niegodziwości fałszywego przyjaciela nie daje wiary synowi. Wydziedzicza i wypędza z domu Damisa.

Scena VI: Na znak zaufania Orgon zapisuje Tartuffe'owi w darowiźnie cały swój majątek.

Akt czwarty

Scena I: Kleant odwołuje się do poczucia przyzwoitości i moralności Tartuffe'a, prosząc go, by skłonił Orgona do zmiany decyzji w sprawie Damisa. Tartuffe w słowach pełnych obłudy stwierdza, że wybacza "w sercu" zniewagi młodzieńca, ale interweniować nie ma zamiaru - wycofuje się pod błahym pretekstem.

Scena II: Doryna namawia Kleanta, by pomógł Mariannie rozmówić się z ojcem.

Scena III: Marianna na klęczkach i we łzach błaga Orgona o zmianę decyzji, ten - zaślepiony w swych uczuciach - przedstawia gotowy kontrakt małżeński i przypomina córce o cnotach pokory i obowiązku. Wówczas do akcji wkracza Elmira, obiecując Orgonowi, że zdobędzie dowody nieuczciwości Tartuffe'a. Mimo iż oburzony Orgon nie chce wierzyć żadnym argumentom, zgadza się wziąć udział w scenie zaimprowizowanej przez żonę.

Scena IV: Orgon kryje się pod stołem i podsłuchuje rozmowę Elmiry z Tartuffe'em.

Scena V: Tym razem wyznania miłosne Tartuffe'a, zręcznie sprowokowane przez Elmirę w obecności Orgona, otwierają wreszcie oczy naiwnego głupca.

Scena VI: Oburzony Orgon chce przerwać scenę karesów i wyznań, ale Elmira każe mu jeszcze zaczekać, aby później nie pomyślał, iż padł ofiarą pomyłki - pragnie jednoznacznie przekonać męża o jego zaślepieniu.

Scena VII: Tartuffe rzuca się w namiętnym uścisku na Elmirę. Orgon wychodzi z ukrycia i w gniewie postanawia niezwłocznie wypędzić obłudnego Tartuffe'a ze swego domu, ale tamten odpowiada z góry: dom należy już bowiem do niego na mocy darowizny.

Scena VIII: Elmira nie chce wierzyć w słowa Tartuffe'a. Orgon upewnia ją, iż jego groźby rzeczywiście są realne, a ponadto obawia się jeszcze poważniejszych kłopotów - musi upewnić się, co się stało z pewnym depozytem, który w przypływie zaufania powierzył niegdyś obłudnemu przyjacielowi.

Akt piąty

Scena I: Orgon przekonuje się, iż Tartuffe przejął kompromitujące go dokumenty polityczne, z pomocą których może go teraz pogrążyć w oczach króla. Kleant upomina go, by na przyszłość kierował się w życiu rozwagą i rozumem, a nie uczuciem i ślepą wiarą.

Scena II: Damis, dowiedziawszy się o nowych podłościach Tartuffe'a, grozi, że go zabije. Kleant radzi mu, by się uspokoił i miał zaufanie do mądrości królewskiej i poczucia sprawiedliwości "naszego monarchy".

Scena III: Pani Pernelle przybywa, aby bronić Tartuffe'a; nadal nie wierzy w jego obłudę, napomina wszystkich - w tym i Orgona - by nie dali się zwieść pozorom.

Scena IV: Do domu Orgona przybywa pan Zgoda. Tartuffe domaga się - poprzez urzędnika - by rodzina Orgona opuściła dom. Pan Zgoda odbiera gospodarzowi klucze i grozi aresztem w razie nieusłuchania jego rozkazu.

Scena V: Teraz nawet zrozpaczona pani Pernelle pojmuje nieszczęście. Orgon wydaje się ostatecznie zgubiony.

Scena VI: Przyjaciele naradzają się, jak pokonać znienawidzonego wroga.

Scena VII: Tartuffe ujawnił treść kompromitujących papierów królowi, a teraz przybywa osobiście, aby ucieszyć się widokiem aresztowania przyjaciela i naigrywać się z jego upadku. W tym momencie akcja skończyłaby się niechybnie, gdybyśmy nie żyli pod rządami króla nienawidzącego wszelkich podstępów. Urzędnik, którego Tartuffe wezwał, by aresztować Orgona, i który cierpliwie go słuchał, chwyta nagle niegodziwca za kołnierz, rozpoznając w nim zbrodniarza poszukiwanego przez wymiar sprawiedliwości.

Scena VIII: Król przebacza Orgonowi ze względu na jego dawne zasługi dla tronu. Kleant przypomina szwagrowi, że powinien podziękować królowi za łaskę i - ponadto - zmienić w przyszłości swój sposób oceny świata i ludzi. Marianna oczywiście będzie mogła poślubić Walerego.

---