III. ŹRÓDŁA PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO PUBLICZNEGO
Pojęcie i klasyfikacja źródeł prawa międzynarodowego publicznego.
3 znaczenia źródeł p.m.
znaczenie materialne - zespół czynników, które doprowadziły do powstania konkretnych norm p.m.:
współpraca;
współzawodnictwo;
walka państw;
znaczenie formalne - formy, w których tworzone są normy p.m. (tzn. przejawia się w nich wola podmiotów p.m.);
u.m.;
prawo zwyczajowe;
znaczenie poznawcze - zbiory dokumentów, z których czerpie się znajomość p.m.;
zbiory u.m.;
zbiory praktyki państw w dziedzinie stos. m.;
Teorie źródeł p.m.:
teorie pozytywistyczne (woluntarystyczne) - podstawą norm p.m. jest uzgodniona wola państw, wyrażona w sposób wyraźny lub dorozumiany aktualnie przyjęte;
teorie naturalistyczne (obiektywistyczne) - podstawą norm p.m. są czynniki niezależne (np. przyrodzony porządek rzeczy, solidarność społeczna) od woli państw, a formalne źródła są sposobem stwierdzenia norm p.m., a nie jego tworzenia
źródła poznawcze - zbiory umów, kompilacje zwyczajów pomocne w wyszukiwaniu przepisów prawnych; nie są to osobne źródła PM; wydawany przez ONZ „Treaty Series”, w Polsce „Zbiór dokumentów” Polski Instytut Spraw Międzynarodowych
podstawa wyrokowania sądów międzynarodowych - państwa, określając kompetencje sądów międzynarodowych, powołują się na źródła prawa międzynarodowego jako podstawę wyrokowania
pojęcie źródła prawa międzynarodowego nie pokrywa się całkowicie z pojęciem podstaw wyrokowania np. w art. 38 ust. 1 statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości: „Trybunał, którego funkcją jest rozstrzygać zgodnie z prawem międzynarodowym przedłożone mu spory, stosuje:
Konwencje międzynarodowe, bądź ogólne, bądź partykularne, ustanawiające normy uznane przez państwa spór wiodące;
Zwyczaj międzynarodowy, jako dowód ogólnej praktyki przyjętej za prawo;
Ogólne zasady prawa, uznane przez państwa cywilizowane;
Z zastrzeżeniem art. 59, orzeczenia sądowe i poglądy posiadających najwyższe kwalifikacje pisarzy różnych narodów w zakresie prawa międzynarodowego, jako pomocniczy środek ustalania norm prawa”
za podstawę wyrokowania państwa mogą uznać również zasadę słuszności; możliwość orzekania ex aequo et bono jeżeli strony się na to zgodzą (art. 38 ust. 2)
WSPÓŁCZESNE ŹRÓDŁA P.M.
umowy i zwyczaj m. → potwierdzenie w wielu u.m., min. w KW z 1969 r., dlatego że p.m. to prawo obowiązujące między państwami, jeśli jest na to zgoda wyraźna (umowy) lub dorozumiana (zwyczaj);
próba podziału umów na umowy prawotwórcze (umowy-ustawy) i umowy-kontrakty, oparta na analogii do pr. wew., ale niesłuszna, bo państwa są twórcami wszystkich u.m. i brak hierarchii;
uchwały organizacji m. → 2 aspekty:
pr. wew. org. m. → zjawisko częste i bez wątpliwości;
prawo wiążące dla państw poza org. → znacznie rzadsze, ale tak czy siak zgoda państw jest potrzebna;
współudział org. m. w tworzeniu p.m. przez państwa → redaguje teksty, ale to są tylko projekty i nie tworzą żadnych norm prawnych, np. M. Org. Pracy uchwala konwencje pracy;
ŚRODKI POMOCNICZE DO STWIERDZENIA ISTNIENIA NORM P.M.
judykatura i doktryna → nie są źródłami p.m., ale stanowią środek pomocniczy do stwierdzenia ich istnienia, ale dot. to judykatury i doktryny szerszej niż jedno państwo;
dodatkowo mogą też wpływać na tworzenie p.m. przez wnioski de lege lata i de lege ferenda;
Artykuł 38 Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości z 26 czerwca 1945 roku a katalog źródeł prawa międzynarodowego publicznego.
art. 38 ust. 1 “Trybunał, którego zadaniem jest rozstrzygać przedłożone mus pory zgodnie z p.m., stosuje:
u.m., bądź ogólne bądź partykularne, ustanawiające normy wyraźnie uznane przez państwa spór wiodące;
zwyczaj m. jako dowód powszechnej praktyki, przyjętej jako prawo;
bez wątpliwości - oba są głównymi źródłami p.m.;
ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane;
kontrowersje:
sformułowanie „narody cywilizowane” obecnie należy rozumieć jako „wszystkie narody”;
czy odnosi się do ogólnych zasad p.m. czy prawa w ogóle:
bez przymiotnika międzynarodowe (inaczej niż w a) i b));
ogólne zasady p.m. mieszczą się w pojeciu zwyczaj m.;
istnieją zasady uznane przez wszystkie państwa tak w prawie wew. jak i p.m. niezależnie od ich pochodzenia, np. nemo plus iuris transfere potest quam ipse habet; nemo potest commodum capere de iniuria sua propria (nikt nie może wyciągać korzyści z własnego bezprawia); lex specialis derogat legi generali; nemo iudex in causa sua; res iudicata; ne bis in idem procedatur; inadimplenti non est adimplendum (nie wypełniającemu nie wypełniaj);
wprowadzenie tego miało zapobiec niemożności roztrzygnięcia ze względu na brak prawa;
wiele sądów powoływało się na te zasady, ale nie na art. 38 SMTS;
z zastrzeżeniem art. 59, wyroki sądowe tudzież zdania najznakomitszych znawców p. publicznego różnych narodów, jako środek pomocniczy do stwierdzenia przepisów prawa;
orzecznictwo i doktryna nie są odrębnymi źródłami, a jedynie środkiem do jego poznania;
ust. 2. Przepis niniejszy nie wyłącza prawa Trybunału rozstrzygnięcia sprawy ex aequo et bono, jeżeli strony wyrażą na to zgodę;
nie było dotąd takiego przypadku;
Art. 38 wymienia podstawy/źródła wyrokowania MTS (tak Berezowski i Klefkowski) i choć częściowo pokrywają się one ze źródłami p.m. nie wszystko wymienione w art. 38 musi być uznane za p.m
Pojęcie i rodzaje umów międzynarodowych.
Pojęcie i rodzaje umów międzynarodowych
definicje i nazwy umów międzynarodowych:
konwencja wiedeńska z 1969 r. o prawie traktatów mówi, iż traktat międzynarodowy (treaty) to „międzynarodowe porozumienie między państwami, zawarte w formie pisemnej i regulowane przez PM, niezależnie od tego, czy jest ujęte w jednym dokumencie, czy w dwóch lub więcej, i bez względu na jego szczególna nazwę” (art. 2) - definicja ta odnosi się tylko do umów zawartych między państwami, nie dotyczy umów zawartych między innymi podmiotami PM a państwami lub między tymi innymi podmiotami PM
stronami umów międzynarodowych mogą być także inne podmioty PM, z tym, że przepisy Konwencji wiedeńskiej nie mają zastosowania do tych umów.
umowami regulowanymi prawem międzynarodowym nie są umowy między państwami a spółkami i korporacjami zagranicznymi
nie wszystkie umowy międzynarodowe są źródłami PM:
umowy prawotwórcze umowy ustalające reguły postępowania, przez co stają się źródłem PM
umowy-kontrakty akty stwarzające lub zmieniające stosunek prawny; nie są źródłami PM
jednakże jedna umowa może zawierać zarówno postanowienia prawotwórcze jak i postanowienia dotyczące konkretnych stosunków prawnych np. traktaty pokoju
różne nazwy umów międzynarodowych; jednak nazwa, jaką nosi umowa, nie ma znaczenia prawnego, co podkreślono definicji wiedeńskiej
rodzaje umów międzynarodowych:
ze względu na ilość stron umowy
umowy bilateralne dwustronne
umowy multilateralne wielostronne
ze względu na sposób przystąpienia do umowy państw trzecich:
wielostronne otwarte zawierają klauzule dopuszczającą inne państwa bez zgody dotychczasowych kontrahentów
wielostronne zamknięte wymagana zgoda kontrahentów
półotwarte otwarte tylko dla określonej grupy państw np. umowy regionalne lub państwa, które spełnią podane warunki (Karta NZ)
ze względu na organ występujący jako strona:
umowy państwowe głowa państwa; w szczególności traktaty pokoju, układy o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy
umowy rządowe zatwierdzenie przez Radę Ministrów (premiera)
umowy resortowe przedmiot właściwy dla jednego ministra, nie są ani państwowe, ani resortowe
ze względu na treść umów:
umowy polityczne
umowy gospodarcze i administracyjne
umowy dotyczące współpracy gospodarczej
dotyczące współpracy w dziedzinie nauki i kultury
dotyczące współpracy w dziedzinie prawa
statuty organizacji międzynarodowych
na przestrzeni wieków wykształciły się określone typy umów:
traktaty pokoju regulują stosunki między państwami, które przechodzą ze stanu wojny w stan pokoju
traktaty przymierza (sojusznicze) państwa zobowiązują się do udzielania sobie pomocy w określonych w traktacie przypadkach, włączając w to użycie sił zbrojnych (casus foederis)
obecnie tylko przymierza obronne, wcześniej zaczepne i obronne
noszą nazwy umów wzajemnej pomocy lub umów gwarancyjnych
traktaty przyjaźni dążenie do rozwoju przyjaznych stosunków wzajemnych, nie zawierają konkretnych zobowiązań (dlatego łączy się je zazwyczaj z zawarciem innych umów)
umowy handlowe, konsularne, nawigacyjne, lotnicze, kolejowe, pocztowe, telekomunikacyjne, finansowe, dotyczące współpracy naukowo-technicznej, kulturalnej, pomocy prawnej
Porozumienie „dżentelmeńskie” a umowa międzynarodowa - podobieństwa i różnice.
„porozumienie dżentelmeńskie” - umowy ustne zakładające znaczny stopień wzajemnego zaufania
konwencja wiedeńska w art. 3 stwierdza, że jej postanowienia nie znajdują zastosowania do „porozumień międzynarodowych zawieranych w innej formie niż pisemna”, co jednak nie wpływa na moc prawną takich porozumień
umowa m. jest to wspólne (i zgodne) oświadczenie (z reguły 1 dokument, czasem tzw. wymiana not) podmiotów p.m. (gł. państwa, ale też org.m.), które tworzy prawo (czasem są wspólne oświadczenia nie mające prawotwórczego charakteru, np. wspólne komunikaty po oficjalnych wizytach), a więc uprawnienia i obowiązki
Forma umów międzynarodowych - ewolucja i stan współczesny.
rozwój historyczny - w epoce feudalizmu umowy międzynarodowe zawierane były głównie przez monarchów, musiały one spełniać ogólne wymogi formalne; obecnie forma jest bardziej uproszczona, mimo to zachowane są dla umów o większym znaczeniu formy bardziej uroczyste
zgodnie z dawnymi wymaganiami formalnymi umowy powinny obejmować:
tytuł umowy (np. traktat przymierza)
inwokacja, czyli wezwanie do Boga
intytulacja - wyszczególnienie monarchów zawierających umowę wraz z ich tytułami
arenga - przyczyny, które skłoniły do zawarcia umowy
narracja - opis czynności i wydarzeń, które spowodowały wszczęcie rokowań, wyznaczenie pełnomocników, zbadanie pełnomocnictw, wyrażenie zgody
dyspozycja - właściwa treść umowy podzielona na art. i rozdziały; klauzule odnośnie ratyfikacji, wejścia w życie, czasu trwania itp. lub milczącego przedłużenia mocy obowiązującej umowy
korroboracja - wzmocnienie umowy
data i miejsce zawarcia umowy
podpisy i pieczęcie
obecnie forma uproszczona; umowy o większej wadze politycznej poprzedzone zazwyczaj są wstępem (preambułą)
budowa u.m. WSPÓŁCZEŚNIE
brak przepisów dot. budowy, ale długoletnia praktyka (w PL: instrukcja stanowiąca zał. do zarządzenia nr. 20 premiera z 1969 r. w sprawie formy u.m.);
z reguły składa się z:
tytuł umowy → zawiera oznaczenie nazwy umowy (państwowa/resortowa/rządowa), wskazanie jej stron (oficjalne nazyw), określenie treści;
wstęp umowy (preambuła) → może zawierać określenie organów zawierających, podanie motywów, celu , okoliczności, stwierdzenie określonej zasady czy poglądu stron, wzmianka dot. pełnomocników, stwierdzenie uzgodnienia tekstu;
dyspozycja → merytoryczna część, z reguły podzielona na art., §, pkt.
umowę dwustronną sporządza się w dwóch egzemplarzach - reguła alternatu wymienienie w egzemplarzu przeznaczonym dla danego państwa w pierwszej kolejności jego nazwy (zasada równości i kurtuazja międzynarodowa); w umowach wielostronnych państwa zawierające umowę wymieniane są w porządku alfabetycznym
w umowach wielostronnych podpisy w porządku alfabetycznym państw albo wg reguły pêle-mêle - w dowolnym miejscu pod tekstem
język, w jakim sporządza się umowy - w okresie feudalizmu językiem umów międzynarodowych była łacina; w XVII w. - j. francuski; od I wojny światowej j. angielski wypiera powoli j. francuski
obecnie umowy bilateralne sporządza się w dwóch językach (językach stron), czasami spisuje się także w trzecim języku, kopia ta jest rozstrzygająca w przypadku sporu
dokonywanie interpretacji w przypadku trudności z przekładem tekstu umowy
Ustalenie tekstu i podpisanie umowy międzynarodowej jako jeden z etapów procedury zawierania umów międzynarodowych.
przygotowanie tekstu umowy - opracowania i uzgadniania tekstu umów dwustronnych dokonuje się w drodze wymiany not lub w toku rokowań między zainteresowanymi państwami
dla zawarcia umowy wielostronnej zwoływane są konferencje z udziałem pełnomocników. Uzgadnianie tekstu umowy następuje w drodze głosowania (Konwencja wiedeńska 1969 art. 9), wymagana większość 2/3 głosów obecnych
projekty umów wielostronnych są często przygotowywane przez org. międzynarodowe np. przez ONZ - Komisja Prawa międzynarodowego przygotowuje projekty konwencji kodyfikujące działy PM
parafowanie i podpisanie umowy - uzgodniony tekst jest przedłożony do podpisania, niekiedy dokonuje się parafowania umowy czyli złożenia parafy przez pełnomocników pod umową (potwierdzenie ukończenia uzgadniania tekstu umowy, poświadczenie jego autentyczności, niemożliwość dokonywania w nim zmian)
podpisanie umowy nadaje moc wiążącą tylko umowom nie wymagającym ratyfikacji lub zatwierdzenia (o mniejszym znaczeniu politycznym czy gosp.)
Pojęcie pełnomocnictwa na gruncie prawa międzynarodowego publicznego.
pełnomocnictwa - osoba, która przedstawi odpowiednie pełnomocnictwo jest uważana za przedstawiciela państwa (może przyjąć lub ustalić autentyczność tekstu umowy lub wyrazić zgodę państwa na przyjęcie umowy) lub też pełnomocnictwo wynika z praktyki państw. Bez pełnomocnictw za przedstawicieli państw uważa się:
szefów państw, rządów i ministrów spraw zagranicznych - dla wszystkich czynności związanych z zawarciem umowy;
szefów misji dyplomatycznych - dla przyjęcia tekstu umowy z państwem przyjmującym;
przedstawicieli akredytowanych przez państwa bądź na konferencjach międzynarodowych, bądź przy organizacji międzynarodowej bądź przy jednym i drugim - dla przyjęcia tekstu umowy na danej konferencji itd.
czynności związane z zawarciem umowy dokonane przez osoby nieupoważnione do reprezentowania państwa mogą być uznane za prawnie skuteczne, jeśli zostaną później przez dane państwo zatwierdzone
art. 2 Konwencji wiedeńskiej 1969 - „pełnomocnictwo oznacza dokument wystawiony przez kompetentną władzę państwową, wyznaczający pewną osobę lub osoby do reprezentowania państwa w negocjowaniu, przyjęciu lub ustaleniu autentyczności tekstu traktatu, w wyrażeniu zgody państwa na związanie się traktatem lub dokonaniu jakiejkolwiek czynności związanej z traktatem”
w Polsce pełnomocnictwa do prowadzenia rokowań i parafowania podpisuje bądź minister spraw zagranicznych bądź odpowiedni minister (umowy resortowe)
pełnomocnictwa do podpisania umowy - Prezydent RP (umowy państwowe), premier (umowy rządowe), właściwy minister (umowy resortowe)
Pojęcie i skutki ratyfikacji umowy międzynarodowej na gruncie prawa międzynarodowego publicznego.
ratyfikacja jako sposób zabezpieczenia się monarchów w okresie feudalnym przez zaciąganiem zobowiązań przez swych pełnomocników (klauzula zastrzegająca, iż umowa będzie obowiązywała dopiero po ratyfikacji); w państwach konstytucyjnych ratyfikacja stała się instrumentem wpływania parlamentu na politykę zagraniczną prowadzona przez rządy (zgoda parlamentu na ratyfikację umowy przed jej podpisaniem przez głowę państwa)
klauzule ratyfikacyjne - w treści umowy zaznacza się , że dana umowa podlega ratyfikacji. Umowy, w których brak klauzuli, dochodzą do skutku po podpisaniu lub zatwierdzeniu
art. 11 Konwencji wiedeńskiej: „Zgoda państwa na związanie się traktatem może być wyrażona przez podpisanie, wymianę dokumentów stanowiących traktat, ratyfikację, przyjęcie, zatwierdzenie lub przystąpienie albo w jakikolwiek inny uzgodniony sposób”
art. 14 Konwencji wiedeńskiej - zgoda państwa na związanie się umową następuje w drodze ratyfikacji, jeśli:
umowa to przewiduje
w inny sposób można ustalić, że państwa zgodziły się, aby umowa podlegała ratyfikacji
przedstawiciel państwa podpisał umowę z zastrzeżeniem ratyfikacji
zamiar podpisania umowy z zastrzeżeniem ratyfikacji wynika z pełnomocnictw przedstawiciela lub zamiar ten został wyrażony w czasie negocjacji
skutki prawne braku ratyfikacji - odmowa ratyfikacji z punktu widzenia prawnego jest dozwolona - odmowa ratyfikacji traktatu wersalskiego z 1919 r. przez Stany Zjednoczone wynikała ze zmiany partii rządzącej
art. 18 Konwencji wiedeńskiej: „państwo jest obowiązane powstrzymać się od działań, które udaremniałyby przedmiot i cel umowy, jeżeli podpisało umowę lub dokonało wymiany dokumentów stanowiących umowę z zastrzeżeniem ratyfikacji, przyjęcia lub zatwierdzenia, dopóki wyraźnie nie ujawni, że nie zamierza stać się stroną tej umowy”
wymiana dokumentów ratyfikacyjnych - o ratyfikacji (aby wywołała skutki prawne) muszą zostać powiadomione państwa umawiające się - wymiana dokumentów ratyfikacyjnych przy umowach bilateralnych
dokumenty ratyfikacyjne dot. umów wielostronnych składane są u depozytariusza (z reguły państwo, na terytorium którego podpisano umowę; jeśli umowa podpisana na konferencji zwołanej przez ONZ lub inną org. międz. - depozytariuszem Sekretariat ONZ lub innej organizacji)
Konwencja wiedeńska określa funkcje depozytariusza w art. 76 m.in. troska o przechowanie oryginalnego tekstu umowy, sporządzenie wierzytelnych odpisów, przyjmowanie podpisów pod umową oraz innych dokumentów dotyczących umowy, informowanie stron oraz państw upoważnionych do stania się stronami umowy a także o aktach prawnych dotyczących umowy
w sytuacji gdy Polska jest depozytariuszem jego funkcje w stosunku do umów państwowych i rządowych pełni Minister Spraw Zagranicznych, a do umów resortowych - odpowiedni minister
wejście w życie umowy międzynarodowej - umowa określa datę wejścia jej w życie; wejście w życie jeszcze przed ratyfikacją w chwili podpisania; tymczasowe stosowanie przed wejściem w życie; wejście w życie z chwilą wymiany dokumentów ratyfikacyjnych.
Pojęcie i skutki zatwierdzenia umowy międzynarodowej na gruncie prawa międzynarodowego publicznego.
Zatwierdzeniu podlegają umowy, które nie wymagają ratyfikacji (chociaż ratyfikacja to też zatwierdzenie wedle definicji!
Związanie Rzeczypospolitej Polskiej umową międzynarodową może nastąpić również w drodze podpisania, wymiany not lub w inny sposób dopuszczony przez prawo międzynarodowe. W takim przypadku zatwierdzenie w rozumieniu art. 12 ust. 3 jest dokonywane przez udzielenie zgody, o której mowa w art. 6.
Związanie Rzeczypospolitej Polskiej umową międzynarodową, w sposób określony w ust. 1, może nastąpić w szczególności, gdy:
- ustawa upoważnia do zawarcia umowy międzynarodowej w ten sposób, a zawarta umowa międzynarodowa nie narusza przepisów ustawy upoważniającej, lub
- umowa międzynarodowa ma charakter wykonawczy w stosunku do obowiązującej umowy międzynarodowej i nie wypełnia przesłanek określonych w art. 89 ust. 1 lub art. 90 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, lub
- celem umowy międzynarodowej jest zmiana obowiązującej umowy, w tym załącznika do niej, a zmiana umowy międzynarodowej lub załącznika nie wypełnia przesłanek określonych w art. 89 ust. 1 lub art. 90 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, lub
- wymagają tego inne szczególne okoliczności, a umowa międzynarodowa nie wypełnia przesłanek określonych w art. 89 ust. 1 lub art. 90 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Ratyfikacja umowy międzynarodowej w prawie polskim - pojęcie, rodzaje i skutki.
RATYFIKACJA
jej tryb uregulowany jest w pr. wew. → PL:
Konstytucja:
art. 146 ust. 4 pkt. 10 - RM zawiera u.m. wymagające ratyfikacji oraz zatwierdza i wypowiada inne umowy;
art. 133 ust. 1 pkt. 1 - Prezydent RP ratyfikuje i wypowiada u.m. o czym zawiadamia Sejm i Senat
ustawa o u.m. z 2000 r. - art. 12 ust. 1 - zwiazanie RP u.m. wymaga wyrażenia zgody w drodze ratyfikacji lub zatwierdzenia:
3 rodzaje ratyfikacji:
tzw. duża ratyfikacja (art. 89 ust. 1) - wymagana uprzednia zgoda Sejmu;
ratyfikacja w trybie art. 90 dot. umów o przekazaniu niektórych kompetencji org. m.;
tzw. mała ratyfikacja (art. 89 ust. 2) - premier powiadamia Sejm o zamiarze przedłożenia umowy do ratyfikacji;
2 rodzaje zatwierdzenia:
tryb złożony → 2 oświadczenia woli - jedno to zgoda na podpisanie, drugie to zgoda na związanie Polski umową udzielana uchwałą RM (tak umowy wielostronne);
tryb prosty → 1 oświadczenie - zgoda na związanie Polski umową → przyjęcie fikcji prawnej, że zgoda na podpisanie wystawiona przed negocjacjami jest tożsama z uchwała RM o zatwierdzeniu;
gdy ustawa upoważnia do tego trybu;
gdy u.m. ma charakter wykonawczy do innej u.m. i nie wypełnia przesłanek z art. 89 ust. 1 i art. 90;
gdy u.m. zmienia u.m. i nie wypełnia przesłanek z art. 89 ust. 1 i 90;
są inne szczególne okoliczności i nie wypełnia przesłanek z art. 89 ust. 1 i 90;
umowy niepodlegające ratyfikacji - stosowanie uproszczonej procedury ratyfikacyjnej - ratyfikacja lub zatwierdzenie umowy przez szefa rządu lub ministra bez udziału parlamentu; występuje tendencja do rozszerzania pojęcia „umów resortowych” w celu wzmocnienia władzy wykonawczej
przyjęło się, że ratyfikacji nie podlegają: deklaracje o treści politycznej zawierane przez mężów stanu, umowy resortowe lub administracyjne, umowy zawierane w czasie wojny przez dowódców wojskowych
w Polsce umowy państwowe podlegają ratyfikacji przez Prezydenta RP, przy czym w odniesieniu do określonych kategorii umów wymagana jest uprzednia zgoda Sejmu; umowy rządowe - zatwierdza Rada Ministrów; umowy resortowe - Prezes Rady Ministrów lub Rada Ministrów
Dojście umowy międzynarodowej do skutku a jej wejście w życie.
obowiązywanie u.m. / dojście umowy do skutku → od momentu jej uprawomocnienia się, tzn. od czasu kiedy strony w sposób definitywny wyraziły zgodę na związanie się umową i kiedy dokonano wszelkich czynności niezbędnych (np. zgoda przez ratyf., a dla uprawomocnienia konieczna jeszcze wymiana dok. ratyf.) → staje się prawem wiążącym dla stron;
wejście w życie → czasem później niż moment uprawomocnienia się
decydują jej postanowienia → typowe rozwiązania:
30-60 dni od daty podpisania lub w momencie podpisania;
data i godzina przy umowach wojskowych;
spełnienie warunku (zawieszającego), np. zawarcie innej umowy;
z chwilą wymiany not/dok. ratyf.;
w przypadku u. wielostronnych często warunkiem jest osiągnięcie określonego progu ilościowego lub jakościowego (np. Karta NZ - ½ państw i 5 mocarstw);
stosowanie u.m. → czas od momentu uprawomocnienia się umowy do momentu jej wygaśnięcia (możliwe zawieszenie stosowania mimo, że nie wygasła);
art. 70 KW - stanowi, że umowa która wygasa nie wiąże już stron → jeden wyjątek - stwierdzenie nieważności z istniejącą ius cogens (art. 53 w zw. z art. 71 ust. 1).
Przystąpienie do umowy międzynarodowej i jego skutki.
na skutek przystąpienia (akcesja) do umowy państwo , które nie brało udziału w procedurze zawierania umowy staje się stroną umowy; możliwość przystąpienia przed wejściem umowy w życie
adhezja - przystąpienie do części umowy
art. 15 Konwencji wiedeńskiej „Zgoda państwa na wiązanie się traktatem jest wyrażona przez przystąpienie, gdy 1. traktat postanawia, że zgoda taka może być wyrażona przez to państwo w drodze przystąpienia; 2. w inny sposób ustalono, że państwa negocjujące uzgodniły, iż zgoda taka może być wyrażona przez to państwo w drodze przystąpienia, lub 3. wszystkie strony później zgodziły się, że taka zgoda może być przez to państwo wyrażona w drodze przystąpienia”
Rejestracja umów międzynarodowych oraz ich publikacja, ewolucja zasady jawności umów międzynarodowych.
zasada jawności stosunków międzynarodowych i zaniechanie „tajnej dyplomacji”, która stała się przyczyną wojen światowych - art. 102 Karty NZ nakłada na państwa członkowskie obowiązek rejestracji umów jednak bez sankcji nieważności w przypadku nie zarejestrowania
Art. 102. Karty Narodów Zjednoczonych - przewiduje obowiązek rejestracji traktatów zawieranych przez państwa członkowskie ONZ, niedopełnienie obowiązku rejestracji powoduje nieważność powołania się na taki traktat przed agendami ONZ. Karta Narodów Zjednoczonych przyjęła mniej restrykcyjne sankcje za niedopełnienie obowiązku rejestracji niż Pakt Ligi Narodów (przy braku rejestracji traktat był nieważny - sankcja nieważności) - publikacja umów przez Sekretariat ONZ w zbiorze traktatów „Treaty Series”
Charakterystyka typowych klauzul, jakie pojawiają się w umowach międzynarodowych.
klauzula wzajemności - traktowanie obywateli (osób prawnych, statków, towarów) układającej się drugiej strony w taki sam sposób, w jaki jej obywatele (osoby prawne itd.) są traktowani przez to państwo
często klauzula ta ogranicza zakres zastosowania umowy lub innych klauzul w niej występujących
klauzula narodowa - traktowanie obywateli itd. drugiej strony tak, jak traktuje własnych obywateli itd. (nie obejmuje nigdy praw politycznych)
klauzula największego uprzywilejowania - przyznanie drugiej stronie praw i przywilejów, które zostały lub zostaną przyznane w przyszłości jakiemukolwiek państwu trzeciemu (stosowana w umowach handlowych, nawigacyjnych i konsularnych)
klauzula arbitrażowa (koncyliacyjna) - zobowiązanie do przekazywania jakichkolwiek sporów wynikłych na tle stosowania umowy do sądu rozjemczego (komisji koncyliacyjnej)
klauzule o ratyfikacji lub zatwierdzeniu - jeśli umowa podlega w jednym państwie ratyfikacji, a w innym zatwierdzeniu, to wówczas zamieszcza się klauzulę o przyjęciu zgodnie z prawem każdej umawiającej się strony
Obowiązywanie umów międzynarodowych w czasie i przestrzeni.
prawo nie działa wstecz (lex retro non agit) - art. 28 Konwencji wiedeńskiej
umowa zawarta później uchyla moc obowiązującą umowy zawartej wcześniej, dotyczącej tego samego przedmiotu (lex posterior derogat legi priori); art. 30 Konwencji wiedeńskiej:
ust. 2: „Jeżeli traktat precyzuje, że jest podporządkowany traktatowi wcześniejszemu lub późniejszemu, bądź nie należy uważać go za niezgodny z takimi traktatami, postanowienia tego traktatu maja przewagę.”
ust. 3. „Jeżeli wszystkie strony traktatu wcześniejszego są zarazem stronami traktatu późniejszego, lecz traktat wcześniejszy nie wygasł ani stosowanie jego nie zostało zawieszone zgodnie z art. 59, traktat wcześniejszy ma zastosowanie tylko w tym zakresie, w jakim jego postanowienia można pogodzić z postanowieniami traktatu późniejszego.”
ust. 4. „Jeżeli strony traktatu późniejszego nie obejmują wszystkich stron traktatu wcześniejszego :
w stosunkach między państwami będącymi stronami obu traktatów ma zastosowanie ta sama reguła, co w ust. 3;
w stosunkach między państwami będącymi stronami obu traktatów a państwem będącym stroną jedynie jednego traktatu ich wzajemne prawa i obowiązki reguluje traktat, którego stronami są oba państwa.”
powyższe zasady nie znajdują zastosowania w przypadkach, w których strony same zgodziły się na podporządkowanie jednych umów innym art. 103 Karty NZ mówi, iż w razie sprzeczności zobowiązań członków ONZ, wynikającymi z Karty, a ich zobowiązaniami z jakiejkolwiek innej umowy międzynarodowej, zobowiązania wynikające z Karty mają pierwszeństwo
umowa wiąże każde państwo w odniesieniu do całego terytorium, chyba, że umowa postanawia inaczej (art.29):
czasem wyraźnie zlokalizowane, np. tworzące strefę zdemilitaryzowaną;
klauzula kolonialna (klauzula terytoriów zależnych) → na jej mocy umowa zawarta przez państwo kolonialne obowiązywała tylko na terytorium metropolii, a rozciągnięcie jej na obszary zależne wymagały dodatkowego oświadczenia. Szczególnie krytykowana w przypadku umów o charakterze humanitarnym. Obecnie bez znaczenia ze względu na rozpad systemu kolonialnego;
klauzula federalna - obowiązuje w częściach składowych federacji, w których zostanie zaakceptowana przez ich władze
Pojęcie zastrzeżenia do umowy międzynarodowej, dopuszczalność jego złożenia oraz konsekwencje z tego płynące.
zastrzeżenie jest to jednostronne oświadczenie złożone przez państwo podczas podpisywania, ratyfikacji, przyjęcia, zatwierdzenia lub przystąpienia do umowy, za pomocą którego zmierza ono do uchylenia lub modyfikacji skutków prawnych określonych postanowień umowy w ich zastosowaniu do tego państwa
Koncepcja zastrzeżeń wynika z tego, że niektóre umowy międzynarodowe mogą być akceptowane przez duża liczbę państw ale państwa te skłonne są przyjąć wprawdzie umowę tylko pewne postanowienia, uregulowania zawarte w umowie mogą tym państwom nie odpowiadać. Gdyby nie instytucja zastrzeżeń państwo miało by do wyboru albo związać się w całości traktatem, który nie jest w pełni przez to państwo akceptowany, albo po prostu zrezygnować z takiego traktatu i pozostać poza kręgiem stron traktatem związanych. Zastrzeżenie umożliwia państwu przyłączenie się do traktatu poprzez wprowadzenie z punktu widzenia tego państwa pewnych korekt w jego zobowiązaniach wynikających z tego traktatu tak aby to państwo mogło uznać, że ten traktat odpowiada jego oczekiwaniom.
Problem zastrzeżeń do traktatów został dość szczegółowo w konwencji przedstawiony. Zastrzeżenia są zgłaszane do traktatów wielostronnych. W przypadku umów dwustronnych koncepcja zastrzeżeń nie ma zastosowania. Zastrzeżenie zgłasza państwo w chwili wyrażania zgody na związanie się traktatem przy czym jeżeli jest to traktat zawierany w trybie złożonym to jeśli państwo sygnalizowało zastrzeżenie podpisując traktat to musi potwierdzić to zastrzeżenie dokonując aktu ratyfikacji, zatwierdzenia czy przyjęcia (gdy państwo ostatecznie wiąże się traktatem wtedy może zgłosić zastrzeżenia). Państwo albo chce wyłączyć pewne uregulowania, albo chce nadać tym postanowieniom nieco zmienioną postać.
Kryteria, warunki dopuszczalności zgłaszania zastrzeżeń. Można powiedzieć, że:
traktat może generalnie zakazywać zgłaszania zastrzeżeń (np. Karta Narodów Zjednoczonych
traktaty, które ograniczają możliwość zgłaszania zastrzeżeń (mogą albo wyłączyć pewne postanowienia do których nie wolno zgłaszać zastrzeżeń, albo mogą określać jakiego rodzaju zastrzeżenia nie mogą być zgłaszane)
traktaty milczą na temat możliwości zgłaszania zastrzeżeń (z traktatu nie wynika czy można czy nie można i wtedy zgodnie z konwencją wiedeńską i wcześniej opinią doradczą Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości można zgłaszać zastrzeżenie jeśli nie jest sprzeczne z celem lub przedmiotem traktatu)
traktaty wyraźnie dopuszczają możliwość zastrzeżeń (sytuacja rzadka w praktyce traktatowej, traktowane jako zachęta do zgłaszania zastrzeżeń)
Skutek:
Zastrzeżenia komplikują obraz obowiązywania traktatu. Nie są czymś szczególnie pozytywnym z punktu widzenia obowiązywania traktatu, ale mają zapewnić temu traktatowi szerszy zakres obowiązywania i w celu przyciągnięcia większej liczby państw.
praktyka, że państwa przy podpisywaniu ratyfikacji lub przystąpienia do umowy zgłaszają zastrzeżenia (rezerwacje); uznanie przez MTS w 1951 r., iż „zastrzeżenia są dopuszczalne pod warunkiem, zgodności zastrzeżenia z przedmiotem i celem konwencji”;
art. 19 konwencji wiedeńskiej „Przy podpisywaniu, ratyfikacji, przyjęciu lub zatwierdzeniu traktatu oraz przy przystąpieniu do niego państwo może zgłosić zastrzeżenie, chyba że: a) zastrzeżenie to jest zakazane przez traktat; b) traktat postanawia, że mogą być składane tylko określone zastrzeżenia, a dane zastrzeżenie do nich nie należy, lub c) chodzi o przypadki nie objęte literami a) i b), a zastrzeżenie jest niezgodne z przedmiotem i celem traktatu”
zastrzeżenia, na które umowa zezwala, nie wymagają przyjęcia przez pozostałe strony; gdy umowa jest aktem konstytucyjnym organizacji międzyn., zastrzeżenie wymaga przyjęcia przez właściwy organ tej org.
przyjęcie zastrzeżeń może być wyraźne lub milczące (brak sprzeciwu w ciągu 12 miesięcy od notyfikowania mu zastrzeżenia lub w dniu wyrażenia zgody na związanie się umową).
Pojęcie i rodzaje sprzeciwu do zastrzeżenia złożonego do umowy międzynarodowej, konsekwencje zgłoszenia sprzeciwu.
Jeżeli państwo złoży zastrzeżenie (zawsze musi nastąpić w formie pisemnej) to reakcja ze strony innych państw - stron traktatu może być dwojakiego rodzaju:
1.) inne państwo może przyjąć zastrzeżenie
2.) inne państwo może wyrazić sprzeciw wobec zastrzeżenia
Przyjęcie zastrzeżenia w myśl konwencji wiedeńskiej nie musi być wyraźne. W tej sytuacji działa domniemanie jego przyjęcia jeśli państwo milczy przez 12 miesięcy od jego zgłoszenia lub od wyrażenia zgody na związanie się tym traktatem. Przyjęcie zastrzeżenia powoduje, że te postanowienia, które były objęte zastrzeżeniem będą obowiązywały między tymi 2 państwami w takiej wersji w jakiej wynikało to z treści zastrzeżenia czyli przyjęcie zastrzeżenia oznacza, że państwo godzi się na tę propozycję, która była złożona w zastrzeżeniu. Konkretnie może to oznaczać uchylenie lub zmodyfikowanie pewnych postanowień.
Sprzeciw wobec zastrzeżenia może być albo sprzeciwem zwykłym, albo sprzeciwem kwalifikowanym.
Sprzeciw zwykły wobec zastrzeżenia powoduje, że postanowienia do których zgłoszono zastrzeżenia nie będą obowiązywały pomiędzy państwem, które zgłosiło zastrzeżenie i które wyraziło taki sprzeciw. W pewnych sytuacjach czy to przyjęcie zastrzeżenia, czy wyrażenie sprzeciwu zwykłego może powodować w gruncie rzeczy ten sam skutek bo jeśli celem zastrzeżenia jest wyłączenie jakiegoś postanowienia to czy przyjmie się takie zastrzeżenie, czy wyrazi się sprzeciw skutek jest taki sam - postanowienie ulega wyłączeniu. Różnica jest wtedy kiedy celem zastrzeżenia jest zmodyfikowanie postanowień jeśli przyjmiemy to godzimy się na modyfikację, jeśli wyrazimy sprzeciw zwykły wyłączymy to postanowienie.
Sprzeciw kwalifikowany oznacza iż cały traktat nie wchodzi w życie pomiędzy państwem, które zgłosiło zastrzeżenie i które zgłosiło sprzeciw kwalifikowany. Sprzeciw kwalifikowany to bardzo radykalna reakcja ze strony kontrahenta, który stwierdza, że skoro to inne państwo nie chce być związane jakimiś postanowieniami, czy chce je modyfikować to on wobec tego nie chce mieć żadnych stosunków traktatowych z takim partnerem. Taki traktat nie wchodzi w życie pomiędzy tymi państwami.
Zgłoszenie sprzeciwu wobec zastrzeżeń przed jedno państwo nie stanowi przeszkody dla wejścia w życie umowy międzynarodowej między państwem sprzeciwiającym się a państwem zgłaszającym zastrzeżenia (niestosowanie postanowień, co do których zostały zgłoszone zastrzeżenia)
sprzeciw wobec zastrzeżeń:
zwykły → nie mają zastosowania postanowienia, których zastrzeżenie dot. pomiędzy państwem zastrzeżenia a sprzeciwu;
kwalifikowany → nie ma zastosowania cała umowa tylko pomiędzy państwem zastrzeżenia a sprzeciwu
Moc obowiązująca umów międzynarodowych wobec państw trzecich.
zasada, że umowa międzynarodowa wiąże strony tej umowy (ius facit inter partes) i nie wpływa na sytuacje prawną państw trzecich (pacta tertiis nec prosunt nec nocent); postanowienia umów, które formułują przepisy prawa zwyczajowego, są obowiązujące dla państw trzecich, gdyż czerpią one moc obowiązującą ze zwyczaju
zawierane są umowy wywierające skutek prawny w państwach trzecich: umowy ustanawiające prawa dla państw trzecich i umowy ustanawiające obowiązki dla państw trzecich (nie bez zgody państwa trzeciego)
Przyjmuje się zasadę opartą na paremii, że traktat nie tworzy żadnych uprawnień ani obowiązków. Jeśli państwo trzecie, nie będące stroną traktatu ingeruje w stosunki między państwami bez ich zgody, przewiduje się istnienie uprawnienia bądź obowiązku w stosunku do niego:
1. na korzyść - pacta in favore terci
2. na niekorzyść - pacta in detrimentum terci
Ad1) - na korzyść -
- korzyść przyznana konkretnemu państwu
- korzyść przyznana grupie państw
- korzyść przyznana wszystkim państwom - żegluga na kanałach między USA a Panamą,
- Domniemanie przyjęcia uprawnienia, jeśli państwo korzysta z niego. Strony traktatu nie mogą tych uprawnień ograniczać, ani cofnąć ich bez udziały państwa trzeciego, które staje się współdysponentem uprawnienia.
Ad2) - na niekorzyść -
- z konwencji wiedeńskiej wynika, że nałożenie zobowiązania wynika w sposób wyraźny - pisemny. Konwencja przewiduje jedynie wyjątek - państwo może przyjąć zobowiązanie bez uzyskania zgody, jeśli ten obowiązek wynika z ogólnie przyjętych zwyczajowych norm prawa międzynarodowego., np. obowiązek reparacji (reparacje wojenne)
Pojęcie, przesłanki i skutki nieważności względnej umowy międzynarodowej.
Nieważność względna - oznacza unieważnienie zgody państwa na związanie się traktatem. Państwo musi powołać się na przyczyny, które tą nieważność powodują. Możliwa jest konwalidacja traktatu - przywrócenie ważności, a także możliwa jest podzielność postanowień traktatu - stosuje się ją wtedy, gdy postanowienia dotknięte wadą można oddzielić od pozostałych postanowień (np. błąd, podstęp). Postanowienia, które wyłączymy musiały być istotne z punktu widzenia wyrażenia zgody państwa na związanie się traktatem, powinny stanowić pewna spójna całość.
nieważność względna: |
|
Przyczyny nieważności względnej:
1. naruszenie normy pr. wewnętrznego dotyczącej kompetencji zawierania traktatów, jeśli naruszenie jest oczywiste, dotyczy normy o podstawowym znaczeniu dla porządku wewn. państwa. (np. brak zgody Senatu USA na ratyfikację traktatu)
2. wiąże się z przekroczeniem ograniczenia pełnomocnictwa do zwierania traktatów, jeśli fakt zaistnienia ograniczenia był notyfikowany wszystkim umawiającym się państwom.
odnoszące się do wad oświadczenia woli:
3. Błąd:
Co do faktu lub sytuacji, a nie błąd co do prawa. Musi być na tyle istotny, że gdyby państwo o nim wiedziało nie zwarłoby traktatu
Niezawiniony i nie wynikający z niedbalstwa - państwo działało w sposób zgodny z regułami, lecz nie udało mu się błędu uniknąć. Nieważność z tego powodu jest rzadka, bo traktaty zawierane są przez osoby kompetentne. (najczęściej błąd geograficzny)
4. Podstęp = oszustwo - oszukańcze postępowanie innego państwa, by wprowadzić w błąd kontrahenta (kwalifikowana postać błędu) Podstęp również ma charakter wyjątkowy. Niekiedy może polegać na podaniu nieprawidłowych danych, czy na zaciemnieniu sytuacji - ogólne wykrętne wyjaśnienia.
5. Przekupienie przedstawiciela państwa = korupcja - korzyść, jaką uzyskuje przedstawiciel państwa, który działa na rzecz osoby, która dopuściła się korupcji niezgodnie z interesem państwa, które reprezentuje
Pojęcie, przesłanki i skutki nieważności bezwzględnej umowy międzynarodowej.
Nieważność bezwzględna - istnieje niezależnie od inicjatywy stron. Nie dopuszcza się tu konwalidacji. Powoduje, że traktat jest nieważny w całości.
nieważność bezwzględna: |
|
Przyczyny nieważności bezwzględnej:
1. przymus w stosunku do przedstawiciela państwa - polega na groźbie czy użyciu siły (przymus fizyczny czy psychiczny) wobec przedstawiciela państwa, wskutek czego składa on złe oświadczenie woli.
2. przymus w stosunku do państwa w postaci groźby czy użycia siły niezgodnego z zasadami prawa międzynarodowego określonymi w KNZ - ta dopuszcza sytuacje, kiedy przymus jest dozwolony (uzasadniony i konieczny) - art.53 Konwencji wiedeńskiej.
3. sprzeczność traktatu z normą zaliczaną do ius cogens - bezwzględnie obowiązującym, imperatywnym. Normy ius cogens przyjęte są przez społeczeństwo międzynarodowe jako całość, nie dopuszczają wyjątków, odstępstw, nie mogą być uchylane, a jedynie zastępowane przez normy o tym samym charakterze (np. nienaruszalność granic, przestrzeganie podstawowych praw człowieka itp.). Traktat, który jest zawierany nie może być sprzeczny z już istniejącą normą.
Wpływ norm iuris cogentis na obowiązywanie umowy międzynarodowej.
sprzeczność traktatu z normą zaliczaną do ius cogens - bezwzględnie obowiązującym, imperatywnym. Normy ius cogens przyjęte są przez społeczeństwo międzynarodowe jako całość, nie dopuszczają wyjątków, odstępstw, nie mogą być uchylane, a jedynie zastępowane przez normy o tym samym charakterze (np. nienaruszalność granic, przestrzeganie podstawowych praw człowieka itp.). Traktat, który jest zawierany nie może być sprzeczny z już istniejącą normą - w przeciwnym razie - bezwzględna nieważność traktatu - oczywiście traktat może powielać normy iuris cogentis
Ius cogens
w stosunkach międzynarodowych obowiązują pewne normy prawne o nadrzędnym znaczeniu (ze względu na istotne znaczenie dla społ. międzynarodowej), które nie mogą być uchylone żadna umowa międzynarodową np. zakaz użycia siły, zakaz interwencji w wewnętrzne sprawy państw, zasada wolności morza otwartego, przepisy o treści moralnej i humanitarnej
stanowią one w pewnej mierze odpowiednik zasady porządku publicznego w prawie wewnętrznym, zabezpieczając interes społeczności międzynarodowej jako całości
Konwencja wiedeńska - określa imperatywne normy powszechnego PM jako przyjęta i uznaną „przez międzynarodową społeczność państw jako całość za normę, od której żadne odstępstwo nie jest dozwolone i która może być zmieniona jedynie przez późniejszą normę postępowania PM o tym samym charakterze”; wszystkie umowy muszą być zgodne z ius cogens pod sankcją nieważności (art. 53 & 64)
Zasady składania podpisów pod umową międzynarodową
umowę dwustronną sporządza się w dwóch egzemplarzach - reguła alternatu wymienienie w egzemplarzu przeznaczonym dla danego państwa w pierwszej kolejności jego nazwy (zasada równości i kurtuazja międzynarodowa); w umowach wielostronnych państwa zawierające umowę wymieniane są w porządku alfabetycznym
w umowach wielostronnych podpisy w porządku alfabetycznym państw albo wg reguły pêle-mêle - w dowolnym miejscu pod tekstem
Zawieszenie stosowania oraz wygaśnięcie umowy międzynarodowej.
Wygaśnięcie umowy
przyczyny wygaśnięcia (utrata mocy obowiązującej) umowy:
przyczyny przewidziane w umowie: upływ czasu, na jaki umowa została zawarta (actus contrarius); spełnienie warunku rozwiązującego; wypowiedzenie umowy
inne przyczyny: zgoda stron na uznanie umowy za wygasłą; całkowite wykonanie umowy; trwała niemożność wykonania umowy (imposibilium nemo tenetur); niezgodność z nowo powstałą imperatywną normą powszechnego prawa międzynarodowego (ius cogens); pogwałcenie umowy przez jedna z umawiających się stron
zasadnicza zmiana okoliczności (dawniej nazywana klauzulą „rebus sic stantibus”) - wg Konwencji wiedeńskiej (art.62) „na podstawową zmianę okoliczności, jaka zaszła od momentu zawarcia umowy i nie była przewidziana przez strony, jako na przyczynę wygaśnięcia umowy lub wycofania się z niej, wolno powoływać się tylko wówczas, gdy istnienie tych okoliczności stanowiło istotną podstawę zgody stron na związanie się umową, a skutkiem zaszłej zmiany jest radykalne przekształcenie zakresu obowiązków, jakie na podstawie umowy pozostają jeszcze do wypełnienia”
zasadnicza zmiana okoliczności nie może stanowić przyczyny wygaśnięcia umowy, gdy:
chodzi o umowę ustanawiającą granicę
zasadnicza zmiana jest wynikiem pogwałcenia przez stronę, która na nią się powołuje, bądź to obowiązku wypływającego z umowy, bądź też jakiegokolwiek innego międzynarodowego obowiązku wobec którejkolwiek z pozostałych stron umowy
wygaśnięcie różni się od stwierdzenia nieważności tym, że pociąga ono za sobą skutki prawne od chwili wygaśnięcia (ex nunc), a stwierdzenie nieważności oznacza, że umowa była nieważna od samego początku i nie mogła wywołać żadnych skutków prawnych (ex tunc)
Wypowiedzenie umowy
klauzula w tekście umowy dotycząca wypowiedzenie umowy przez strony i określająca tryb tego procesu;
wg Konwencji wiedeńskiej wypowiedzenie umowy (w wypadku braku klauzuli wypowiedzenia) jest dopuszczalne tylko, gdy można ustalić, że strony zamierzały dopuścić taka możliwość albo charakter umowy na to pozwala (art. 56)
pewne kategorie umów , które nie zawierają klauzul wypowiedzenia i swym charakterem nie dozwalają dokonać tego procesu - traktaty pokoju, umowy kodyfikujące PM itp.
jeśli umowa nie określa trybu wypowiedzenia, notyfikacja dot. zamiaru wypowiedzenia umowy powinna być złożona co najmniej na 12 miesięcy naprzód (art.56 Konwencji wiedeńskiej)
Zawieszenie stosowania umowy
zawieszenie stosowania zwalnia strony umowy z obowiązku wypełniania jej postanowień we wzajemnych stosunkach w okresie zawieszenia; nie wpływa na stosunki prawne ustanowione przez umowę między stronami
zawieszenie spowodowane może być przyczynami podobnymi do przyczyn wygaśnięcia oraz naruszeniem umowy przez kontrahenta, niemożność jej wykonania lub zasadniczą zmianę okoliczności
zawieszenie powinno być przewidziane w umowę lub przynajmniej nie zabronione
Klauzula rebus sic stantibus.
z inicjatywy strony/stron (to raczej podstawa do wypowiedzenia/żądania uznania umowę za wygasłą)
zasadnicza zmiana okoliczności (klauzula rebus sic stantibus) → art. 62 KW zakaz powoływania się na ta regułę, ale wyjątki:
okoliczności (MTS: to też normy p.m.) = istotna podstawa zgody a obowiązki i prawa stron radykalnie się zmieniły (MTS: musi dot. zwiększenia ciężarów strony powołującej się);
nie dot. granicznych;
nie można się powołać, jeśli samemu się to wywołało;
art. 45 KW → państwo nie może się na to powołać jeśli dowiedziało się wyraźnie i nie zrobiło nic
zasadnicza zmiana okoliczności (dawniej nazywana klauzulą „rebus sic stantibus”) - wg Konwencji wiedeńskiej (art.62) „na podstawową zmianę okoliczności, jaka zaszła od momentu zawarcia umowy i nie była przewidziana przez strony, jako na przyczynę wygaśnięcia umowy lub wycofania się z niej, wolno powoływać się tylko wówczas, gdy istnienie tych okoliczności stanowiło istotną podstawę zgody stron na związanie się umową, a skutkiem zaszłej zmiany jest radykalne przekształcenie zakresu obowiązków, jakie na podstawie umowy pozostają jeszcze do wypełnienia”
zasadnicza zmiana okoliczności nie może stanowić przyczyny wygaśnięcia umowy, gdy:
chodzi o umowę ustanawiającą granicę
zasadnicza zmiana jest wynikiem pogwałcenia przez stronę, która na nią się powołuje, bądź to obowiązku wypływającego z umowy, bądź też jakiegokolwiek innego międzynarodowego obowiązku wobec którejkolwiek z pozostałych stron umowy
Wpływ wybuchu wojny na moc prawną umów międzynarodowych.
umowy wielostronne nie tracą mocy obowiązującej w następstwie wojny, a tylko ulega ona zawieszeniu w stosunkach między państwami wojującymi; są przywracane po przywróceniu stanu pokoju
kategorie umów, które nie tracą mocy obowiązującej podczas wojny: umowy zawierane na czas wojny (prawo wojenne), umowy zawierające klauzule obowiązywania w czasie także wojny (np. konwencja o latarni morskiej pod Tangerem), umowy ustalające stan rzeczy (np. o cesji terytorium), umowy powołujące do życia org. m. (Karta NZ)
Istota zasady pacta sunt servanda na gruncie prawa międzynarodowego publicznego.
Konwencja wiedeńska ujmuje tą zasadę w art. 26. W tytule umieszcza łacińską wersję tej zasady. Natomiast postanowienia tego artykułu mówią, że zasada ta dotyczy każdego traktatu będącego w mocy i przewiduje że taki traktat wiąże strony i powinien być stosowany w dobrej wierze.
Zasada dobrej wiary (bona fides) jest jedną z istotnych reguł prawa traktatów. Pojawia się kilkakrotnie w postanowieniach konwencji wiedeńskiej. Dla wzmocnienia zasady art. 26. w art. 27. podkreślono iż państwo nie może powoływać się na swoje prawo wewnętrzne w celu usprawiedliwienia niewykonywania traktatu. Zasada ta wymaga dostosowania porządku wewnętrznego do przyjętych zobowiązań międzynarodowych. Jeśli państwo nie doprowadzi do zgodności swojego prawa wewnętrznego z tymi zobowiązaniami, wynikającymi z umów międzynarodowych to nie ma prawa potem wobec innych kontrahentów twierdzić, że nie wykonanie tej umowy wynika z niezgodności z jego prawem wewnętrznym.
obowiązek przestrzegania zawartych umów (pacta sunt servanda) - moc obowiązującą tej zasady wywodzi się z prawa zwyczajowego; znalazła ona potwierdzenie w wielu umowach międzynarodowych: na konferencji londyńskiej 1871, w Pakcie Ligi Narodów; Karta NZ; Deklaracja przyjaznych stosunków i współpracy z 1970 r.
wg Konwencji wiedeńskiej „każdy traktat będący w mocy wiąże jego strony i powinien być przez nie wykonywany w dobrej wierze” (art. 26)
Środki zabezpieczające wykonanie umów
w czasach minionych: przysięga, dawanie zakładników, oddanie w zastaw ruchomości lub nieruchomości
w czasach nowszych: okupacja pokojowa części terytorium do czasu wykonania zobowiązań, oddanie w zastaw pewnych źródeł dochodów
umowy lub deklaracje gwarancyjne
w celu zabezpieczenia skuteczności umowy może odbywać się kontrola wykonania umowy, przeprowadzana na zasadzie wzajemności przez same państwa zainteresowane bądź przez organizację międzynarodową
przewidziana w wielu umowach o charakterze humanitarnym a także np. dotyczących ochrony biologicznej zasobów morskich
przedmiotem gwarancji może być utrzymanie niepodległości lub integralności terytorialnej jakiegoś państwa
Interpretacja umów międzynarodowych.
interpretacja (wykładnia) umowy polega na wyjaśnieniu treści jej postanowień
teorie interpretacyjne:
szkoła subiektywistyczna (L. Ehrlich)- interpretacja powinna zmierzać do ustalenia prawdziwej woli umawiających się stron; co strony chciały wyrazić w danym postanowieniu
szkoła obiektywistyczna, tekstualna - nacisk na sam tekst umowy, który jest oświadczeniem woli stron a nie spekulować rzeczywisty zamiar stron; reguły interpretacyjne Instytutu Prawa Międzynarodowego (1956) i przepisy Konwencji wiedeńskiej (1969)
szkoła teleologiczna, funkcjonalna - nacisk na przedmiot i cel umowy; interpretacja w sposób odpowiadający potrzebom społ. międzynarodowej w czasie jej stosowania
interpretacja autentyczna - dokonana przez strony zawierające umowę; interpretacja sądowa - dokonana przez sądy międzynarodowe (zwłaszcza MTS); interpretacja doktrynalna - przeprowadzona przez poszczególnych prawników; interpretacja urzędowa - dokonana przez jedno z umawiających się państw
interpretacja wg Konwencji wiedeńskiej - traktat należy interpretować „w dobrej wierze, zgadnie ze zwykłym znaczeniem, jakie należy przypisywać użytym w nim wyrazom w ich kontekście oraz w świetle jego przedmiotu i celu” (art. 31)
przy interpretacji należy brać pod uwagę kontekst (tekst umowy, wszelkie porozumienia w związku z tą umową oraz dokumenty dot. tej umowy) oraz: późniejsze porozumienia między stronami dot. interpretacji lub stosowania, późniejsza praktykę stosowania umowy (jako porozumienie w sprawie interpretacji), wszelkie normy prawa międzynarodowego obowiązujące w stosunkach między stronami
do pomocniczych środków interpretacji, łącznie z pracami przygotowawczymi do umowy, oraz okoliczności, w jakich została ona zawarta, wolno sięgać w celu potwierdzenia znaczenia wynikającego z zastosowania wyżej wymienionych wskazówek interpretacyjnych albo wówczas, gdy interpretacja oparta na tych wskazówkach pozostawia wątpliwości lub niejasności albo też prowadzi do rezultatu oczywiście absurdalnego lub nierozsądnego (art. 31-32)
Zwyczaj międzynarodowy - pojęcie, cechy charakterystyczne oraz miejsce w katalogu źródeł prawa międzynarodowego publicznego.
Zwyczaj to zgodne postępowanie państw (element obiektywny/materialny) tworzące prawo (element subiektywny, tzw. opinio iuris sive necessitatis).
art. 38 ust. 1 pkt. b S.MTS → „...jako dowód powszechnej praktyki, przyjętej jako prawo” → krytyka tego sformułowania, bo powszechna praktyka jest dowodem istnienia zwyczaju, a nie na odwrót, ale MTS nigdy nie miał z tym problemu i badał praktykę jako dowód istnienia zwyczaju;
2 elementy:
praktyka:
działalność organów państw (wszystkich organów i osób) dot. dziedziny wykraczającej poza sferę wewnętrzną w imieniu państwa;
dzieli się na:
zbiorową (umowy, działalność org. m.);
indywidualna:
zewnętrzna (działalność dyplomatyczna);
wewnętrzna (działalność ustawodawcza, sądowa, administracyjna);
zgodna, tj, jednolita i nieprzerwana - ale też powstawała nie tylko na podstawie współpracy państw, ale też i walki, jak np. w przypadku wolności morza pełnego (walka Anglii i Holandii vs Hiszpania i Portugalia);
czas - zależy od okoliczności i intensywności obortu m., np. 1945 r. USA wysuwa roszczenia co do prawa wyłączności badania dna morskiego, a w 1958 r. KG potwierdziła istnienie zwyczaju;
powszechność - niekoniecznie wszystkie państwa, tj. praktyka państw biorących udział w danej dziedzinie obrotu m. i milczenie pozostałych, ale jeśli jest konsekwentny sprzeciw przyjęcia pewnej praktyki, wtedy nie staje się ona prawem zwyczajowym (ale dot. to tylko etapu tworzenia się normy);
problem państw nowo powstałych → szkoła woli zgody - są związane zwyczajem, gdyż chcąc nawiązać stosunki z innymi państwami, zgadzają się na zwyczaje (szkoła socjologiczna - wchodzą do klubu i przyjmują jego zasady);
opinio iuris sive necessitatis - przeświadczenie, że praktyka ta tworzy prawo;
casus Lotusa - sprawa Francja vs Turcja → władze tureckie pociągnęły do odpowiedzialności oficera za zderzenie. Francja powołała się na zwyczaj, że w takich sytuacjach państwa oddawały sprawę do sądów państwa bandery → MTS stwierdził, że państwa powstrzymywały się od wdrożenia postępowania, ale nie motywowały tego świadomością, że takie jest prawo/obowiązek;
podobnie MTS orzekł w innych sprawach (1950, 1969), że to nie praktyka decyduje o powstaniu zwyczaju, ale przeświadczenie że jest się zobowiązanym przez prawo;
może być badane w sposób obiektywny, gdyż przejawia się w:
praktyce państw;
oświadczeniach oficjalnych państw, które stwierdzają istnienie danej normy;
uchwałach org. m. - wiąże jednak tylko tych, którzy się za nimi opowiedzieli;
umowach m. - ale dot. tylko stron umowy;
moment pojawienia się opinio iuris - trudny do uchwycenia;
czasem opinio iuris jest orężem do wypracowania wspólnej praktyki;
mogą się do tego przyczyniać wyroki sądowe, doktryna, uchwały org. m., zwłaszcza ONZ;
dowód istnienia zwyczaju:
praktyka państw - najważniejszy dowód;
ustawodawstwo wew. - choć nie musi być dowodem zwyczaju, ale istnieje domniemanie, że wydając akt normatywny państwo uważa go za zgodny z p.m. i jego zobowiązaniami m.;
oświadczenia i przemówienia upełnomocnionych przedstawicieli państw, ale czasem dot. one wniosków jakie prawo powinno być;
umowy m. - ale czasem strony mogły chcieć uregulować coś inaczej niż dotąd było regulowane;
pomocnicze środki dowodzenia istnienia normy zwyczaju
judykatura - domniemanie, że sąd powołując się na normę zwyczajową działał prawidłowo, ale jest to domniemanie obalalne;
duże znaczenie wyroków MTS (a wcześniej STSM);
doktryna - mniejsze znaczenie dowodowe, bo potrzebna jest doktryna jednolita, a o taką trudno, przy czym pewne znaczenie mają towarzystwa, takie jak: Instytut PM, Komisja PM, ale one nie tylko zbierają prawo, ale również tworzą propozycje nowych norm
przez długi okres PM było głównie prawem zwyczajowym, obecnie zostaje ono wypierane w związku z dużą ilością umów wielostronnych;
zwyczaj międzynarodowy, zgodnie z art. 38 statutu MTS, jest dowodem ogólnej praktyki uznanej za prawo
wykształcenia się przepisu prawa zwyczajowego konieczne są dwa elementy: praktyka (usus) i przekonanie o zgodności praktyki z prawem (opinio iuris vel necessitatis)
statut MTS - zwyczaj jest „ dowodem istnienia powszechnej praktyki przyjętej za prawo” (art. 38)
praktyka - istotne znaczenie ma działalność państwa (szef państwa, minister spraw zagranicznych, przedstawiciele dyplomatyczni) oraz innych organów (sady, parlament)
również działalność organizacji międzynarodowych
nie może być jednostronna i dotyczyć tylko jednego państwa, przepis prawny obowiązuje w kręgu społeczności międzynarodowej;
reguła powinna znaleźć zastosowanie w pewnej liczbie przypadków;
praktyka powinna być długotrwała (dawny pogląd); obecnie przepis prawa zwyczajowego może wykształcić się w krótkim okresie czasu ze względu na dynamikę stosunków międzynarodowych;
praktyce musi towarzyszyć przekonanie, że dana reguła jest norma PM (element psychologiczny); brak działań ze strony państwa jak również działanie państwa, może wyrazić jego zgodę na wykształcenie się normy PZ;
wg sędziego Negulesco praktyka powinna „polegać jednocześnie na nieprzerwanym potwierdzeniu faktów dokonywanych w dziedzinie stosunków międzynarodowych i na świadomości prawnej wspólnej dla państw, które w niej uczestniczą, opartej na przekonaniu, że powtarzanie faktów jest przejawem obowiązującej reguły”;
możliwość istnienia zwyczajów obowiązujących państwa danego regionu
moc obowiązująca - norma PZ traci ją na skutek:
wykształcenia się nowej, kolidującej z nią normy PZ
odstąpienia państw od jej praktykowania - odwyknięcie (desuetudo)
w skutek wykształcenia się przeciwnego zwyczaju może też utracić moc obowiązującą norma prawa umownego
uzasadnienie mocy obowiązującej prawa zwyczajowego - podstawą mocy obowiązującej jest zgoda państwa; zwyczaj często jest określany jako „milcząca zgoda” (tacitus consensus)
polskie orzecznictwo sądowe potwierdza moc obowiązującą zasad prawa zwyczajowego i poszczególne ustawy odsyłają do zwyczajów międzynarodowych
Zwyczaj międzynarodowy a kurtuazja międzynarodowa (podobieństwa i różnice).
kurtuazja międzynarodowa (comitas gentium) - grzeczność przestrzegana w stosunkach międzynarodowych; należy odróżnić ja od zwyczaju międzynarodowego gdyż reguły kurtuazji mimo, że oparte są na zasadzie wzajemności nie mają charakteru prawnego. Postępowanie wbrew tym regułom nie narusza PM ale może zostać źle odebrane. Najwięcej zasad kurtuazji wykształciło się w dziedzinie stosunków dyplomatycznych (ceremoniał dyplomatyczny) i konsularnych oraz w obrocie morskim
Grzeczność międzynarodowa
stosowana dla ułatwienia stosunków, ale nie prawnie wiążąca;
min. wiele spraw związanych z protokołem dyplomatycznym;
grzeczność może przekształcić się w zwyczaj i odwrotnie (np. ceremoniał morski kiedyś zwyczajem, teraz grzecznością);
Umowa międzynarodowa a zwyczaj międzynarodowy (podobieństwa i różnice).
Zwyczaj a umowa m.
aspekt tworzenia - czasem ścisłe związki, np. kodyfikacja norm zwyczajowych, a dodatkowo umowy mogą przyczyniać się do tworzenia zwyczaju poprzez ujednolicenie praktyki i przyspieszenie powstania opinio iuris;
aspekt znaczenia w stosunkach m.:
stale powstają normy zwyczajowe;
tam gdzie jest umowa, zwyczaj się też podmioty niebędące stroną umowy; umowę można wypowiedzieć;
normy ius cogens muszą być normami zwyczajowymi;
cały system p.m. istnieje w zwyczajach;
aspekt obowiązywania i stosowania - umowa - tylko strony, a zwyczaj wiąże wszystkich, choć istnieją zwyczaje regionalne;
umowa jest lex specialis do zwyczaju;
MTS w sporze Nikaragua vs USA w 1986 r. potwierdził, że zwyczaj i umowy istnieją obok siebie
Ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane jako źródło prawa międzynarodowego publicznego.
Ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane (art. 38.)
Określenie „uznane przez narody cywilizowane” jest zaczerpnięte jeszcze ze statutu Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej. Obecnie taki podział na narody cywilizowane i niecywilizowane w stosunkach międzynarodowych właściwie nie istnieje (formuła tradycyjna z okresu międzywojennego).
2 zasadnicze koncepcje wykładni terminu „ogólne zasady prawa”:
1.) W odniesieniu do ogólnych zasad prawa uważano, że chodzi o zasady prawa międzynarodowego (choć nie jest tak dosłownie napisane w art. 38). Był to pogląd dość popularny w tzw. radzieckiej nauce prawa międzynarodowego. Wielu autorów uważało, że skoro mowa jest najpierw o umowie międzynarodowej, zwyczaju międzynarodowym to także chodzi o zasady prawa międzynarodowego i twierdzili, że trudno by było sobie wyobrazić jakieś zasady wspólne dla systemów prawnych różnych państw
Ogólne zasady prawa międzynarodowego wynikają bezpośrednio z norm zwyczajowych i umownych. Przyjęcie takiej interpretacji nie wnosiłoby nic nowego do tego katalogu jest to więc chyba stanowisko niesłuszne, traktujące ogólne zasady prawa jako wyłącznie zasady prawa międzynarodowego.
2.) Stanowisko dominujące w doktrynie i akceptowane przez orzecznictwo zgodnie z którym ogólne zasady prawa są zasadami stanowiącymi uzupełnienie norm zwyczajowych i umownych, które są zarówno wspólne dla systemów prawnych państw jak też obowiązują w porządku prawnomiędzynarodowym.
Ogólne zasady prawa należy rozumieć jako zasady wspólne obowiązujące i w porządku międzynarodowym, i mające zastosowanie w porządku wewnętrznym państw. Tradycyjnie elementem ogólnych zasad prawa są zasady, które do prawa międzynarodowego i wewnętrznego weszły dzięki słynnym łacińskim paremiom (np. dotyczące temporalnego zakresu obowiązywania normy: Lex retro non agit. Lex posterior derogat legi priori czy Nemo plus iuris ad allium transfere potest quam ipse habet zasada res iudicata).
Zasadę dobrej wiary (bona fides) zgodnie z którą przyjmuje się, że podmioty prawa działają w dobrej wierze.
Zasada słuszności
Zasada sprawiedliwości
Zasada estopel. Instytucja estopel polega na tym, że pewne faktyczne zachowania państwa na płaszczyźnie międzynarodowej są wyraźnie akceptowane przez inne państwa, które opierając się na tego rodzaju postępowaniu zmieniają swoje zachowanie, ewentualnie mogą też ponieść szkodę.
Ogólne zasady prawa należy rozumieć jako logiczne, celowe uzupełnienie norm zwyczajowych i umownych, które są akceptowane zarówno przez poszczególne państwa w porządkach wewnętrznych jak też stosowane są przez państwa na płaszczyźnie międzynarodowej.
Miejsce orzecznictwa sądów oraz poglądów doktryny w katalogu źródeł prawa międzynarodowego publicznego.
Orzecznictwo sądów międzynarodowych
sądy międzynarodowe, zajmując stanowisko w jakiejś kwestii prawnej, nie tworzą nowych przepisów prawa, gdyż opierają zawsze swe orzeczenia na przepisach prawa umownego lub zwyczajowego
sąd międzynarodowy nie może oprzeć orzeczenia wyłącznie na poprzednich wyrokach, może je tylko wykorzystać w celu ustalenia treści nie dość jasnej normy prawa umownego lub zwyczajowego
sądy oddziałują w pewnej mierze na rozwój prawa, precyzując i wyjaśniając treść przepisów prawnych
Doktryna
poglądy nauki prawa - doktryna wyjaśnia i precyzuje przepisy prawa, kształtuje poczucie prawne społeczeństwa, poddaje krytyce przepisy prawa obowiązującego i przedstawia propozycje nowych przepisów bez mocy obowiązującej
tylko w epoce rozwoju prawa rzymskiego doktryna była źródłem prawa, kiedy sądy musiały wyrokować zgodnie z jednomyślną opinią grona prawników (przyznano im ius publice respondendi)
wg art. 38 statutu MTS orzecznictwo i doktryna pełnią rolę „środka pomocniczego do stwierdzenia przepisów prawnych”
pośrednie oddziaływanie doktryny i orzecznictwa na proces tworzenia prawa zajęcie stanowiska w kwestiach prawa międzynarodowego przez poszczególne państwa jest z reguły poprzedzone analizą doktryny i orzecznictwa w departamentach prawnych MSW; MTS i STSM często odwoływały się do orzeczeń, natomiast unikały odwoływania się do doktryny
Doktryna i judykatura nie są zaliczane do źródeł prawa międzynarodowego (są to środki pomocnicze ułatwiające interpretacje treści norm prawa).
Doktryna bywa niejednolita i trudno znaleźć przedstawicieli nauki, którzy zajmują takie samo stanowisko odnośnie określonych problemów.
Orzeczenia sądowe w niektórych systemach prawnych (np. anglosaski) mają moc wiążącą w odniesieniu do linii orzeczniczej różnych sądów. W przypadku orzeczeń międzynarodowych orzeczenie wiąże strony ale tylko w odniesieniu do określonej sprawy, nie wiążą więc na przyszłość.
Uchwały organów organizacji międzynarodowych jako źródło prawa międzynarodowego publicznego.
aby były uznane za źródła p.m. muszą spełniać 2 warunki:
być prawnie wiążące → czasem niektóry takie uchwały początkowo nie mają mocy wiążącej, nabierają mocy prawnej w wyniku późniejszego działania państw (zatwierdzenie) lub zaniechania (brak sprzeciwu). To upodabnia je do umów m., ale procedura ich podejmowania oraz forma odmienna niż w przypadku umów, a przede wszystkim traktowanie ich przez państwa jako inne źródło niż umowy m.;
tworzyć nowe normy prawne (charakter prawotwórczy) → dot. tylko generalno-abstrakcyjnych, a nie wykonawczych uchwał;
takie uchwały dzieli się na 2 rodzaje:
prawo wewnętrzne organizacji m. → związane z wewnętrzną strukturą i funkcjonowaniem samej organizacji, nie odnoszą się do działalności państw członkowskich poza organizacją. Adresatami są: organy org. m. i państwa w sferze ich działań w danej organizacji, np. wew. regulaminy i przepisy proceduralne, przepisy budżetowe i finansowe, przepisy dot. personelu czy spraw administracyjnych org.; przepisy dot. realizacji funkcji w zakresie kompetencji, przepisy dot. tworzenia organów pomocniczych;
uprawnienia do tworzenia tego prawa z reguły wynikają ze statutu org. m., a jeśli nie to istnieje teoria kompetencji domniemanych w tym zakresie;
pewne zagadnienia ujmowane są w statutach by zapobiec niebezpieczeństwu istotnego zmienienia pozycji państw członkowskich;
kwestia sporna - charakter norm - czy jako nowy dział p.m. czy jako nowa gałąź prawa? → odp.: nowy dział, bo opiera się na p.m.;
prawo stanowione przez organizację m. dla państw → normy prawne regulujące działalność państw poza org. Adresatami są: państwa członkowskie, a nie organy;
musi mieć wyraźne uprawnienie do stanowienia takich norm, gdyż nie można ich domniemywać, ponieważ byłoby to sprzeczne z zasadą suwerenności państw;
3 procedury podejmowania przez organizację norm wiążących dla państw:
uchwały podejmowane jednomyślnie przez organ złożony z przedstawicieli państw, np. OECD (Organizacja Współpracy i Rozwoju Gospodarczego);
tzw. system contracting out <wyłączenie się z umowy> - państwo przegłosowane może skutecznie oświadczyć, że uchwała w całości lub części go nieobowiązuje, ale musi zgłosić to w określonym terminie;
stosowany zazwyczaj przy tworzeni norm o charakterze technicznym;
np. ICAO (Organizacja M. Lotnictwa Cywilnego), WHO (Światowa Org. Zdrowia), WMO (Światowa Org. Meteorologiczna);
uchwały podejmowane większością głosów, z mocą wiążącą dla wszystkich państw - np. Wspólnota Europejska, Europejska Wspólnota Energii Atomowej);
też inne org., o nie ponadnarodowym charakterze, jak org. telekomunikacyjne INTELSAT i INMARSAT;
Org. Dna Morskiego ma szerokie kompetencje prawotwórcze w zakresie dostępu do zasobów m. obszaru dna morskiego → decyzje podejmowane w Radzie (36 państw) przez konsensus, apotem zatwierdzane przez Zgromadzenie większością 2/3 uczestniczących w danej sesji
uchwały organów organizacji międzynarodowych - można w pewne mierze dopatrywać się źródeł PM w uchwałach organizacji międzynarodowych, zwłaszcza Zgromadzenia Ogólnego ONZ; charakter prawotwórczy i moc obowiązującą przypisuje się przede wszystkim prawu wewnętrznemu organizacji międzynarodowych
Akty jednostronne państw jako źródło prawa międzynarodowego publicznego.
Cechy aktu jednostronnego jako źródła prawa międzynarodowego:
1.) powinien być rzeczywiście jednostronny, bez żadnych powiązań w o charakterze kontraktualnym (umownym)
2.) powinien być złożony przez uprawniony do tego organ
3.) powinien wyrażać rzeczywistą wolę (zamiar) związania się ustaleniami zawartymi w tym akcie
4.) takie zobowiązanie powinno mieć charakter bezwarunkowy i definitywny (ostateczny)
5.) powinien być złożony publicznie
6.) powinien zawierać oświadczenie woli wolne od wszelkich wad oświadczeń woli
Akty jednostronny dzielą się na:
a) akty jednostronne w ścisłym znaczeniu (sensu stricto)
Zaliczamy akty stanowiące przejaw samodzielnej, niezależnej woli jednego państwa np.:
akt uznania czyli stwierdzenie pewnego faktu i przypisanie mu określonych skutków prawnych
protesty
zrzeczenie się
przyrzeczenia lub gwarancje
b) akty jednostronne w szerszym znaczeniu (sensu largo) (akty powiązane z pewnymi innymi normami prawa międzynarodowego lub aktami prawnomiędzynarodowymi)
- akty o charakterze obligatoryjnym (wymagane w świetle np. postanowień umowy np. państwo chce wprowadzić blokadę morską i jest zobowiązane do notyfikowania takiej blokady właśnie aktem jednostronnym)
- akty o charakterze fakultatywnym (mogą być składane przez państwa ale nie jest to związane z obowiązkiem o charakterze prawnym np. deklaracje o przyjęciu kompetencji MTS)
- akty o charakterze mieszanym (wiążą się z atrybutem suwerenności państwowej, są ogólnie określone np. w zobowiązaniach międzynarodowych ale sposób wykonania tego rodzaju zobowiązań zależy od państwa np. uregulowania dotyczące szerokości morza terytorialnego lub dotyczące obywatelstwa)
akty jednostronne - wydawane przez państwa w celu wywołania określonych skutków prawnych
notyfikacja - oficjalne, pisemne powiadomienie drugiego podmiotu PM o pewnym wydarzeniu, z którym prawo łączy skutki prawne. Często notyfikacja jest niezbędna celem wywołania skutku prawnego
notyfikacja fakultatywna - wyjaśnienie stosunku prawnego, który inaczej budziłby wątpliwości (np. notyfikacje dotyczące utworzenia nowego państwa lub zmiany rządu)
uznanie - potwierdzenie przez państwo, że przedmiot uznania istnieje powinien być traktowany w płaszczyźnie PM; np.:
uznanie nowego państwa jako podmiotu PM
uznanie rządu jako reprezentanta państwa (w przypadkach utworzenia rządu w drodze niekonstytucyjnej)
uznanie ruchu narodowowyzwoleńczego
uznanie za powstańców lub za stronę wojującą (w wojnie domowej)
uznanie praw państwa do określonego terytorium
protest - stwierdzenie przez państwo, że określona czynność lub stan rzeczy są niezgodne z PM; zawsze charakter fakultatywny; może być wyrażony pisemnie (wysłanie noty) i ustnie
zrzeczenie się (renonciation) - akt rezygnacji państwa z pewnych praw; w sposób wyraźny, nie domniemany
Pojęcie i charakterystyka tzw. twardego prawa międzynarodowego publicznego (hard law) oraz tzw. miękkiego prawa międzynarodowego publicznego (soft law).
Pojęcie tzw. miękkiego prawa międzynarodowego (soft law). Określenie to zostało wprowadzone w doktrynie przez prawnika McNell'a. Później proponowano zastąpić to określenie innymi terminami np. „słabe prawo” (weak law) czy „prawo niedoskonałe” (lex imperfectae) - normy niewiążące. Chodziło tu o problem aktów, które są przyjmowane w społeczności międzynarodowej i które często mają istotny wpływ na regulowanie stosunków pomiędzy państwami ale pozbawione są właściwie mocy prawnie wiążącej. Lista aktów zaliczanych do miękkiego prawa międzynarodowego nie jest listą zamkniętą, ustaloną jednoznacznie ale wydaje się że to określenie jest przydatne właśnie w określeniu do tych wielu aktów, które są przyjmowane przede wszystkim przez państwa i które trudno uznać za akty prawne w ścisłym znaczeniu (wiążące normy prawa). Do tej kategorii zalicza się dokumenty o charakterze politycznym przyjmowane przez państwa np.:
1. Akt Końcowy KBWE, nie został przyjęty w postaci umowy międzynarodowej, a niewątpliwie odegrał istotną rolę w połowie lat 70 - tych na kształt stosunków między ówczesnymi państwami, KBWE przekształciła się później w OBWE
2. Paryska Karta Nowej Europy w ramach KBWE i OBWE zawierająca stwierdzenie, że zakończył się dotychczasowy dwubiegunowy podział społeczności międzynarodowej
3. Uchwały organów i organizacji międzynarodowych, konferencji międzynarodowych nie mające charakteru wiążącego
W wielu przypadkach konwencje międzynarodowe „obrastają” do pewnego stopnia systemem uchwał przyjmowanych przez organy powołane na podstawie tych konwencji. Jest to bardzo często bogaty krąg doświadczeń stosowania tych konwencji, w pewnym momencie można nawet modyfikować treść tych zobowiązań umownych ale z punktu widzenia formalnoprawnego nie są to dokumenty prawnie wiążące.
Do miękkiego prawa międzynarodowego niektórzy autorzy zaliczają te umowy międzynarodowe, które zostały już podpisane, przyjęte ale nie weszły jeszcze w życie, nie uprawomocniły się.
Miękkie prawo międzynarodowe przejawia czasem tendencje do tego co nazywa się „twardnieniem tego prawa”. Miękkie prawo przekształca się w twarde, normy zyskują moc prawnie wiążącą. Istnieją krytyczne opinie mówiące, że jest to określenie nieprecyzyjne i że można by nim objąć bardzo różne kategorie aktów, wydaje się, że jednak specyfika tworzenia prawa międzynarodowego skłania do potrzeby posługiwania się tym określeniem.
miękkie PM - soft law w przeciwieństwie to prawa twardego (hard law);„słabe prawo”, „zobowiązania paraprawne”, poprzedzające prawo, prawo niedoskonałe itp.
akty normatywne należące do „miękkiego” PM - uchwały organów organizacji międzynarodowych skierowane do państw członkowskich; porozumienie międzypaństwowe (wielostronne, dwustronne), którym z różnych względów nie nadano charakteru prawa „twardego” (charakteru umów); umowy, które nie zostały jeszcze ratyfikowane lub zatwierdzone przez odpowiedni organ
przykładem porozumienia międzynarodowego, któremu świadomie nie nadano charakteru umowy jest Akt końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie z 1975 r.
Kodyfikacja prawa międzynarodowego publicznego - ewolucja i stan współczesny.
postulat kodyfikacji prawa = systematycznego ujęcia jego przepisów, ale trudne czasem bez ich sprecyzowania i uściślenia (rozwój), np. Karta NZ - ZO inicjuje badania w celu kodyfikacji p.m. i jego rozwoju;
charakter prawny i moc wiążąca zależy od podmiotu dokonującego kodyfikacji, przy czym jedyną wiążącą to kodyfikacja ujęta w formę umowy m.;
kodyfikacje prywatne - poszczególnych autorów lub utworzone przez organizacje takie jak Instytut P.M. (Gandawa, 1873) i Stowarzyszenie P.M. (ILA, 1873);
kodyfikacje dokonywane przez poszczególne państwa - wiążące dla danego państwa, np. w USA Kodeks Liebera jako instrukcja dla armii podczas wojny secesyjnej;
ważne konferencje haskie: pokojowe w 1899 i 1907 (prawo wojny lądowej i częściowo prawo wojny morskiej) oraz kolejne próby kodyfikacji w Hadze w 1930 dot. obywatelstwa, wód terytorialnych, odpowiedzialności państw za czyny popełnione na ich terytorium nie udane ze względu na rozbieżność stanowisk
działalność kodyfikacyjna ONZ. Komisja P.M.
art. 13 Karty NZ - uprawnienia ZO w tym zakresie → ZO w 1947 r. powołało Komisję P.M.;
Karta NZ przewiduje zarówno:
kodyfikację - „formułowanie w sposób bardziej ścisły i usystematyzowanie norm p.m. w sprawach, w których już istnieje znaczna praktyka państw, precedensy i opinie naukowe”;
stopniowy rozwój - „redagowanie umów w sprawach, których jeszcze nie reguluje p.m. lub co do których prawo nie jest jeszcze dostatecznie rozwinięte”;
w praktyce Komisja P.M. nie czyniła większej różnicy między tymi pojęciami;
skład: 34 członków reprezentujących różne formy cywilizacji i główne systemy prawne świata;
sesja coroczna → sprawozdanie (publikowane w Rocznikach);
procedura kodyfikacyjna: przyjęcie tematu przez Komisję → wyznaczenie referenta → przygotowanie sprawozdania i projektów → dyskusja → projekt Komisji przedstawiany państwom → Komisja rewiduje projekt po uwagach państw → przedstawienie projektu ZO → ZO albo nie podejmuje żadnych działań albo może przyjąć projekt w formie rezolucji albo zdecydować o zwołaniu konferencji w celu opracowania umowy m.;
wyniki prac Komisji P.M.
prace, które stały się podstawą u.m.:
4 KW prawa morza z 1958 r.;
KW o stosunkach dyplomatycznych z 1961 r.;
KW o stosunkach konsularnych z 1963 r.;
KW o prawie traktatów z 1969 r.;
KW dot. reprezentacji państw w ich stosunkach z org. m. o charakterze powszechnym z 1975 r.;
KW w sprawie sukcesji państw w stosunku do traktatów z 1978 r.;
KW w sprawie sukcesji państw w stosunku do mienia, archiwów, długów państwowych z 1983 r.;
KW w sprawie traktatów między państwami a org. m. i między org. m. z 1986 r.;
wysoki poziom prac Komisji, ale krytyka powolności jej działalności;
ostatnie prace Komisji dot. KNU, m. dróg wodnych dla celów innych niż żegluga; immunitety jurysdykcyjne państw i ich własność; kodeks zbrodni przeciwko pokojowi i bezp.; odp. m. za szkodliwe działania nie zakazane przez prawo; status kuriera dyplomatycznego i waliz dyplomatycznych; od 1997 r. obywatelstwo osób fizycznych w razie sukcesji; zastrzeżenia do u.m.; akty jednostronne państw; od 2001 r. zapobieganie szkodom transgranicznym powstałym w wyniku działalności o dużym stopniu ryzyka
Rozwój historyczny
projekty skodyfikowania PM w celu zastąpienia mało precyzyjnego prawa zwyczajowego;
zawarcie 13 konwencji haskich w 1907 r. i podpisanie deklaracji londyńskiej w 1909 r. - kodyfikacja prawa wojennego i dot. pokojowego rozwiązywania sporów międzynarodowych
Kodyfikacja prawa międzynarodowego po drugiej wojnie światowej
Zgromadzenie Ogólne ONZ powołało Komisje Prawa Międzynarodowego 1949 r. w celu „stopniowego rozwoju PM i jego kodyfikacji”; przyjęte kodyfikacje:
cztery Konwencje dotyczące prawa morza (1958)
Konwencja dotycząca statusu bezpaństwowców (1954)
Konwencja o stosunkach dyplomatycznych (1961)
Konwencja o stosunkach konsularnych (1963)
Konwencja o prawie traktatów (1969)
Konwencja o misjach specjalnych (1969)
Konwencja o reprezentacji państw w ich stosunkach z organizacjami międzynarodowymi (1975)
Konwencja o sukcesji państw w zakresie umów międzynarodowych (1978)
Konwencja o sukcesji państw w zakresie mienia, archiwów i długów (1983)
prace nad kodyfikacja PM prowadzone są także poza KPM w ramach ONZ np. Komitet Specjalny Zgromadzenia Ogólnego (Deklaracja zasad PM), Komisja Praw Człowieka (opracowała Pakty Praw Człowieka; poza ONZ: Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża (Konwencje dot. ochrony ofiar wojny)
Następstwa kodyfikacji
proces kodyfikacji PM jest zjawiskiem pozytywnym głównie ze względu na to, iż prowadzi on do wyjaśniania i usystematyzowania przepisów obowiązującego prawa.
negatywnym następstwem kodyfikacji PM jest dwoistość stanu prawnego, w którym jedne państwa związane są tylko przepisami prawa zwyczajowego, a inne - przepisami konwencji, która rozwija i precyzuje przepisy prawa zwyczajowego (niektóre państwa nie przystępują do nowych konwencji, jednakże nadal obowiązują je przepisy prawa zwyczajowego, które maja charakter powszechny)