Mikołaj Bierdiajew „Nauka o postępie i koniec historii”
=> Od końca XVIII wieku idea postępu kształtuje myślenie historyczne Europejczyków.
- Starożytne, religijne pochodzenie.
- Pozaczasowość procesu historycznego.
- Nie tożsama z ideą ewolucji.
- Religijno-mesjańskie korzenie (leżące w Judaizmie).
- Sekularyzacja idei postępu w procesie dziejowym, stanie się nie tyle świecką, co wyraźnie antyreligijną.
- Religia zastępcza dla XIX-wiecznych wyznawców (zajęła miejsce Chrześcijaństwa).
=> Zakwestionowanie i poddanie krytyce wiary w postęp.
- Według Bierdiajewa główna niedorzeczność tej teorii tkwi w problematycznym podejściu do przeszłości i teraźniejszości (w głoszonej nadrzędnej pozycji przyszłości, która ma się bogacić kosztem przeszłości).
- Podejście to nie jest usankcjonowane ani naukowo ani filozoficznie, ani moralnie.
- Teoria postępu ufundowana na myśleniu życzeniowym (bezkresnej wierze i nadziei nie podpartym racjonalnymi argumentami).
- W przyszłości nastąpi rzekomo rozwiązanie problemów historii powszechnej - nastąpi przejście ludzkości w wyższy stan rozwoju). Myślenie bliskie Comte'owi, Heglowi, Spencerowi i Marksowi.
- Paradoksalnie nieświadome wprowadzenie nadziei religijnej, tak negowanej w dobie pozytywizmu.
- W tym rozumowaniu historia ludzkości to nieustanna wspinaczka na szczyt (ewolucyjny) po drabinie, na której każdy kolejny szczebel to następne nieszczęsne pokolenie pełniące jedynie rolę środka do osiągnięcia celu (funkcja ogniwa pośredniego, a nie celu samego w sobie).
- Pewien tragizm losu i życia ludzi, którzy stanowią jedynie mały element układanki prowadzącej do doskonałości, której nie będzie im dane poznać i zasmakować. Jest to niedopuszczalne z religijnego punktu widzenia (amoralność przekonania o predestynacji jakiegoś nieznanego, przyszłego pokolenia kosztem „podrzędnych” - przeszłych i obecnych).
- Postęp ~ śmierć, a nie zmartwychwstanie. Pesymizm przeszłości vs. hurraoptymizm futuryzmu -> bluźnierstwo wobec Chrześcijanizmu.
- Metafora „wampira” -> przyszłego, ostatecznego pokolenia szczęśliwców, które na gruzach przeszłości dostąpi absolutnej szczęśliwości (w tradycji chrześcijańskiej niebiańska uczta i życie wieczne dostępna dla wszystkich pokoleń).
- Zamiast próby znalezienia rozwiązania problemu czasu (poprzez wyjście poza czas i zniesienie sztywnego podziału na przeszłość, teraźniejszość i przyszłość) zaognienie go.
=> Idea postępu błędnie zakłada rozwiązywalność wszelkich problemów historii powszechnej w jakimś momencie w dziejach świata a nie w oderwaniu od czasu historycznego (doczesnego) tak jak powinno być.
- Idea postępu jest silnie skorelowana z XIX-wiecznym schematem myślenia.
=> Utopia ziemskiego raju - nieuświadomiony chiliazm (wiara w możliwość zaistnienia Królestwa bożego na ziemi przed ostatecznym końcem świata). Utopię tę charakteryzują te same sprzeczności, co ideę postępu, a mianowicie nieuzasadnione niczym przekonanie o możliwości rozwiązania problemów świata w ramach procesu historycznego i rzekomej szansy osiągnięcia stanu doskonałego w obrębie czasu (bliżej nieokreślonej przyszłości).
- Bierdiajew kwestionuje możliwość rozwiązania tragedii czasu. Życia absolutnego nie da się ująć w ograniczających ramach i warunkach egzystencji ziemskiej.
- Do zaistnienia doskonałości świata niebieskiego konieczne jest pojawienie się kategorii czwartego wymiaru nieosiągalne na ziemi.
- W procesie historycznym nie sposób wskazać prawidłowości jakoby następował ustawiczny rozwój i samodoskonalenie pokoleń. Proces dziejowy bliższy jest raczej sinusoidzie przeplatających się wzlotów i upadków, ciągłego przenikania się dobra i zła.
=> Jeśliby przyjąć, że ostatecznym celem człowieka jest maksymalne zbliżenie do absolutu nie ma żadnych przesłanek by twierdzić, że najbliżej osiągnięcia tego celu będzie jakieś przyszłe pokolenie.
- Bierdiajewowi bliskie jest stanowisko Leopolda Rantego, który podkreślał równouprawnienie wszystkich pokoleń w relacji z Bogiem. Nie sposób przyjąć i zaakceptować myśli, że Bóg wybrał i wyniósł ponad inne jakieś jedno szczególne pokolenia (neguje to idea bożej opatrzności).
- Ludność w XIX wieku zdaje się być bardziej oddalona od Boga niż ich przodkowie.
- Bierdiajew w dziejach narodów, społeczeństw i kultur wyróżnia następujące fazy: okres powstania, dzieciństwa, dojrzałości, rozkwitu i w końcu okres starości, słabości, przekwitania i śmierci. Jest to proces niezmienny pomimo upływu wieków i pokoleń.
=> Eduard Meyer -> odrzucenie koncepcji ciągłego postępu ludzkości -> dowód: niezwykle wysoko rozwinięta kultura Babilonu (III w. p.n.e), która w znacznym stopniu przerastała dokonania XIX-wieczne, lecz zniknęła pozostawiając po sobie niewiele śladów.
- Często zdarzało się, że kultura poprzedzająca następującą po niej, wyprzedzała ją pod wieloma względami.
- Co więcej nie powinno się zakładać, że przyszłość jest bardziej realna niż przeszłość, gdyż jej zaistnienie nie jest pewne (mimo, że przeszłość można przywołać jedynie we wspomnieniach jej realność jest większa niż przyszłości).
- W XIX wieku postulowano służalczość obecnego pokolenia wobec pokolenia, na konto którego pracowano. Bierdiajew niejako w opozycji do takiego myślenia konstruuje ideę integralnej wieczności (budowanie przyszłości w kontekście czasu autentycznego - wieczności, niedostępnej w ziemskich trzech wymiarach na żadnym etapie rozwoju ludzkości), poddającej w wątpliwość sensowność przywiązania do powszechnie obowiązującego podziału na trzy płaszczyzny czasowe.
- Podział czasu w obliczu mającego nadejść sądu ostatecznego jest wewnętrznie grzeszny i niewłaściwy.
=> Główny zarzut wobec humanizmu (w rozumieniu XIX-wiecznym, nie renesansowym) -> myślenie, iż człowiek może własnoręcznie rozwiązać swój los, nie potrzebując do tego bożej obecności i ingerencji.
- Niejednoznacznie negatywna ocena humanizmu -> humanistyczne wywyższenie i samozadowolenie ważnym etapem przejściowym w życiu człowieka (sprawdzian sił i możliwości).
- Podszycie płaszczyzną duchowości. Metafizyka historii tłumaczy, że w procesie historycznym zawarta jest tajemnica a mianowicie niemożliwe zadanie historii, które może być rozwiązane jedynie poza jej granicami.
- Zwrot ku transcendencji rozwiązuje zagadnienia, które niesie historia (ingerencja sił metahistorycznych -> paruzja /powtórne przyjście Chrystusa/).
- Podstawowe założenie metafizyki - nieunikniony koniec historii.
- Gdyby podjąć próbę bilansu ludzkich zmagań z historią wynik byłby dość pesymistyczny (niezliczone porażki).
- Niezrealizowanie żadnych celów epokowych. Na poziomie absolutnym niezrealizowanie idei Królestwa bożego na ziemi.
- Nieudanie się Renesansu - dwoistość świata Chrześcijańskiego uniemożliwiła uformowanie świata, który ta myśl objęła swym zasięgiem (na wzór antyczny).
- Reformacja - u zarania której leżało uzasadnienie wolności religijnej, w zamian doprowadziła do rozpadu religii.
- Rewolucja francuska - piękne krzepiące hasła braterstwa, równości i wolności doprowadziły do powstania burżuazyjnego społeczeństwa XIX wieku, zbudowanego na fundamentach nierówności i społecznej i nienawiści.
- Socjalizm również skazany na porażkę (zamiast postulowanego przez Marksa powszechnego bogactwa, wyzwolenia z kieratu pracy i własności - stworzenie nowej nienawiści, rozbicia i nowych nieznanych jeszcze form ucisku).
- Podobnie anarchizm dąży do finalnej, bezgranicznej wolności, doprowadzając przy tym do jeszcze większego zniewolenia.
- Porażka wpisana w każdą rewolucję (które mimo tego są nieodłącznym elementem procesu historycznego).
- Rewolucje zawsze przynoszą efekty odwrotne od zamierzeń, które leżą u źródeł przewrotów (mimo, że pełnią w pewnym sensie funkcje edukacyjne, odbywa się to kosztem uwstecznienia).
=> Historia samego Chrześcijaństwa paradoksalnie jest bodaj największą porażką w dziejach ludzkości.
- Bierdiajew twierdzi, że jest tak w istocie, jednak oponenci Chrześcijaństwa głoszący jego klęskę nie biorą pod uwagę, że cele które zakłada ta religia mogą się udać jedynie poza czasem w wymiarze metahistorycznym.
- Tak jak porażka historii nie oznacza, że jest ona pusta i bezsensowna, tak pozorna porażka Chrześcijaństwa w wymiarze ziemskim nie jest równoznaczna z jego klęską w wymiarze wieczności, co więcej prawda, którą głosi ta religia ma charakter wieczny.
- Porażki światowych rewolucji wskazują na wyzucie człowieka z harmonii.
- Porażka Chrześcijaństwa dowodzi, że człowiek jest powołany do realizacji wyższych celów, których nie może urzeczywistnić w życiu doczesnym.
- Za porażkę Chrześcijaństwa odpowiedzialni są ludzie, którzy najpierw zdradzili tę wiarę, by potem głosić jej porażkę. Tak więc u źródeł rozumowania o rzekomej klęsce leży podwójny fałsz.
- Kategoria piękna ma wymiar stricte symboliczny i może zaistnieć jedynie poza granicami realności.
- Największe osiągnięcia sztuki przejawiają się w symbolicznym dążeniu ku metarzeczywistości.
- Tragedia istnienia oparta na dualizmie: objawienia się Boga człowiekowi a równocześnie wzajemnego objawienia się człowieka Bogu(w twórczości, w losie historycznym i wreszcie swojej wolności /heroizm i tragizm tworzenia w wolności/).
- Opozycyjna do drogi wolności - droga przymusu -> pójście na łatwiznę.
- Istota socjalizmu wyprowadzona z „Legendy o Wielkim Inkwizytorze” Dostojewskiego -> zdjęcia ciężaru wolności z człowieka.
- Apokaliptyczność zawarta w chrześcijańskiej wizji historii.
- Symultaniczne narastanie i erupcja sił pozytywnych (przyjście Chrystusa) i negatywnych (przyjście Antychrysta).
- Antychryst uosabia nie tylko zło skumulowane na przestrzeni przeszłych dziejów, ale też zupełnie nowe, niewyobrażalne pokłady zła, które przyniesie ze sobą przyszłość (zło przyszłego Eonu /największa formalna jednostka geochronologiczna, dzieląca się na ery i wynosząca co najmniej 500 mln lat/). Zmagania dobra ze złem, Boga i diabła, światłości i mroku.
- Sens historii zawiera się w wyjaśnianiu tych sprzecznych zasad i ich finalnego, tragicznego zderzenia.
- Zasada antychrystowa -> krępuje ludzi w okowach ograniczonego planu bytu.
- W rozumieniu chrześcijańskim nie prowadzi to jednak do zanegowania sensu historii.
- Apokalipsa zewnętrzna odnosi się wyłącznie do losu „naszego wymiaru”, a nie losu ostatecznej głębi istnienia.
W podsumowaniu Bierdiajew przywołuje ponownie przytaczane wcześniej tezy.
…
„Wola życie i wola tworzenia kultury”*
Tekst został napisany w 1922 roku i jest częściowo odpowiedzią na Zmierzch Zachodu Spenglera. Nie jest integralną częścią książki - jest appendiksem.
1.
- autor zastanawia się nad wzajemnymi relacjami kultury i cywilizacji
- uważa, że jest to najważniejszy problem naszej epoki
- w związku z kulturą i cywilizacją pojawia się refleksja, niepokój nad losem człowieka
- historyczny los narodów i kultur pokazują fatalny czas, nadchodzącego zmierzchu (autor nawiązuje do Spenglera, jego teorię napiszę na końcu)
- nawiązanie do myślicieli rosyjskich (Chomiakow, Dostojewski, Leontiew, zainteresowanych kierunkami zmian kultury europejskiej; „zachód gnije”umiera kultura europejska a triumfuje cywilizacja europejska
- niereligijna cywilizacja mieszczańska w Europie zniszczyła starą i świętą kulturę
- chciano wierzyć, że Rosja nie pójdzie drogą cywilizacji, ale będzie miała swój własny los i na jej terytorium jest możliwe powstanie autentycznej kultury duchowej na fundamencie religii
-następuje duchowa śmierć kultury w bezdusznej cywilizacji technicznej
- pojawiają się bunt ducha przeciwko przekształcaniu się kultury w cywilizację ucieczka w inne epoki historyczne lub egzotyczne kultury Wschodu (Nietschetęsknota za kulturą dionizyjaską, Spengler, Carlyle, Bly, katolicy francuscy ucieczka w średniowiecze); bunt ten jednak był zbyt subtelny, słaby, nosił cechy upadku i osłabionego ducha
- przyszłość nie zawsze jest doskonalsza od przeszłości
- kultura nie rozwija się bez końca, niesie w sobie zarodki śmiercisą zasady, które w nieodwracalny sposób prowadzą do cywilizacji, a cywilizacja jest śmiercią ducha kultury
2.
etapy w życiu kultury:
rozkwitskomplikowanie i wysubtelnieniezanik sił twórczychubytek ducha praktyczna potęga
- rodzi się wola życia, która niesie za sobą śmierć kultury
- rozkwit kultury zakłada ograniczenie woli życia, cel przestaje być lokowany w wyższej kulturze duchowej, zaczyna on być umieszczany w samym „życiu” w jego praktyce, sile i szczęściu; kultura przestaje być wartością samą w sobie, zasada ilości zaczyna zwyciężać nad zasadą jakości
- socjalna entropia - twórcza energia kultury ulega rozproszeniu, kultura zaczyna upadać
- wszystkie osiągnięcia kultury są symboliczne a nie realistyczne
Kultura NIE jest: realizowaniem prawdy życia, dobra życia, piękna życia, mocy życia, Bożego życia. Kultura REALIZUJE: prawdę w poznaniu (książki filozoficzne, naukowe), dobro w obyczajach, istnienie w zasadach społecznych, piękno w wierszach i obrazach, koncertach itd., Boże życie wyłącznie w kulcie i symbolice religijnej
- dynamiczny ruch wewnętrzny prowadzi do wyjścia poza kulturę, ku „życiu” w cywilizację
- XVIII/XIX wiek widzimy Niemczech wielki rozkwit kultury, kraj „poetów i filozofów”; rozbite państwo niemieckie nie mogło jednak realizować „potęgi życia”
- kultura była zawsze porażką życia, cywilizacja realizuje życie
3.
- kultura rozwija się z kultu, poezja moralność malarstwo… zamknięte w kulcie moralnym
- każda kultura jest kulturą ducha, ma duchowe podstawy, jest owocem twórczej pracy ducha nad naturalnymi żywiołami
-każda kultura ma tendencje do niszczenia swojej symboliki i duchowych, religijnych podstaw
- na określonym rozwoju kultury pojawia się wątpienie w swoje podstawy i rozkładanie ichsama siebie prowadzi do zguby oddzielając się od swoich życiowych źródeł
- przejście ze stadium organicznego w stadium krytyczne
- kultura jest żywym procesem, żywym losem narodów
- kultura w swoich najwspanialszych przejawach jest bezinteresowna, natomiast cywilizacja jest zawsze zainteresowana korzyścią
- wewnątrz kultury ujawnia się wola nowego życia, dążenie do władzy, praktyki, szczęścia; dążenie do potęgi tendencja cywilizacyjna w kulturze
- cywilizacja jest przejściem od przejściem kultury, kontemplacji, od twórczości do samego życia, do szybkiego potoku życia
- materializm ekonomiczny - typowa filozofia cywilizacji
- cywilizacja z natury jest techniczna, a wszelka ideologia, wszelka kultura duchowa jest jedynie nadbudową, iluzją a nie realnością
CYWILIZACJA: rozum pragmatyczny, realistyczna, demokratyczna, niereligijna, wola „życia” likwiduje osobę
KULTURA: symboliczna, hierarchiczna, organiczna, religijna
4.
Zmiana stosunku człowieka do przyrody
Cywilizacja- maszyna, utrata rytmu przyrody, panowanie nad przyrodą, żądza władzy, charakter maszynowy, w cywilizacji życie staje się coraz bardziej techniczne
- metodologia, pragmatyka
- specjalizacja
- likwidacja ducha, jakość zastąpiona przez ilość
- charakter muzealny (w tym jest jej jedyny związek z przeszłością)
- charakter futurystyczny(ukierunkowana na przyszłość), kultura kontempluje wieczność
- jest ekscentryczna
-zastąpienie życia przez środki do życia, cele życia są iluzoryczne
- kultura środkiem dla techniki życia
- maszyna ma władzę nad człowiekiem
- maszyna i technika powstały dzięki wysiłkom intelektualnym kultury, są ej wielkimi odkryciami
- w szybkim tempie cywilizacji nie ma miejsca na przeszłość i teraźniejszość, nie ma wieczności, jest tylko przyszłość
Kultura w cywilizacji jest zawsze romantyczna i odwrócona ku minionym epokom. Jedyna droga przemienienia kultury - droga religijna.
5.
Burżuazyjność cywilizacji
- nienawiść do wieczności
- kapitalizm zabija Boga
- pragmatyczny stosunek do religii bezbożność, duchowe spustoszenie
socjalizm broni pragmatyzmu ateizmu
gospodarka ma Boże osnowy, ale oderwanie gospodarki od ducha prowadzi do zagłady. Praca nie jest duchowo usprawiedliwiona i buntuje się przeciwko systemowi
-cywilizacja nie będzie rosła bez końca
Dialektyka losu historycznego to co ma kultura , nie ma cywilizacja (dynamizm)
Imperializm- chęć posiadania światowej potęgi; industrialno-kapitalistyczny; w woli imperializmu tkwi śmierć
Imperializmsocjalizmkryzys kultury
- w głębokim sensie kultura jest wieczna
- po epoce kultury następuje barbaryzacjanowe barbarzyństwomaszyn, techniki
Cywilizacja rodzi się z woli człowieka do „potęgi” życia, droga od kultury do życia, człowiek powinien pójść tą drogą i ujawnić swoje siły techniczne, ale nie osiągnie autentycznego istnienia, zginie.
6.
Jeszcze jedna droga przemienienia życia to RELIGIJNE PRZEMIENIENIE, autentyczne istnienie
4 epoki w dziejach:
Barbarzyństwo współistnienie
Kultura różne kierunki ducha
Cywilizacja jeden ze stanów zawsze
Religijne przemienienie dominuje
Wola czynienia cudu przemienienia życia organicznie -duchowego, nie mechanicznie-technicznego. Religia powinna sięgać ontologicznie -realnego przemienienia życia, które tylko symbolicznie osiąga kultura.
ROSJA
- dziwny los, marzenie o przemienieniu świata
- wola tworzenia
- nie chcieli tworzyć przeciętnej kultury, zawsze byli niezadowoleni z kultury
- Puszkin i epoka Aleksandra szczyt kult. rosyjskiej
- XIX w. rosyjska myśl i literatura nie były kulturą, dążyły do życia, przemienienia religijnego Gogol, Tołstoj, Dostojewski
- słaba tradycja kultury, tworzono bezkształtną cywilizację
- Rosja potrzebuje kultury i będzie musiała przejść drogą cywilizacji
*Opracowanie znalezione na chomiku. Wydaje się być lepsze od „wymęczonego” przeze mnie, więc je załączam.