Barok
Epoka literacka między odrodzeniem a oświeceniem, obejmująca zjawiska z końca w. XVI, XVII w. i 1 poł. XVIII.
Pochodzenie i pierwotne znaczenie terminu barok jest do dziś niewyjaśnione (portug. barocco nieregularna perła, baroco figura sylogizmu i in.). W XVIII w. we Francji termin ten stosowany był jako określenie pejoratywne, opisujące dziwactwa, nieregularności w sztuce. W podobnym duchu używa go Heinrich Wolfflin w pracy pt. Renaissance und Barock (1888), w której stworzył, dzięki porównawczym analizom formalnym sztuki klasycyzmu i baroku podstawy do wyodrębnienia swoistości stylu barokowego. W dalszych pracach przeciwstawił renesansowe i barokowe widzenie świata, ujmując różnice w 5 podstawowych kategorii: linearność malarskość; płaskość głębia, forma zamknięta otwarta; wielość, tj. koordynacja jedność, tj. subordynacja; jasność niejasność. Wskazywał też, iż cechy znamienne dla stylu barokowego pojawiają się na zasadzie nawrotów w innych epokach.
Termin barok jest więc zapożyczeniem z historii sztuki. Jako pierwszy użył go Edward Porębowicz (1893), na określenie stylu poezji Jana Andrzeja Morsztyna.
Wczesny barok kształtował się na przełomie XVI i XVII w. kiedy jeszcze rozwijała się literatura renesansowa. Obok najwybitniejszych poetów późnego renesansu, pojawili się w tym czasie twórcy krytycznie oceniający renesansową koncepcję poszukiwania ziemskiego szczęścia i harmonii. Nowi poeci, Mikołaj Sęp Szarzyński i Sebastian Grabowiecki, pojmowali życie jako epizod otwierający drogę do życia wiecznego, odwoływali się do dualizmu ludzkiej natury, w której tylko to, co duchowe, jest trwałe, a tym samym jest jedyną wartością. Z tych rozważań wyrasta barokowy nurt poezji metafizycznej. Była to poezja intelektualna, trudna, nawiązująca do zainicjowanej na soborze trydenckim (zakończ. 1563) kontrreformacyjnej idei "prawdziwej reformy" obyczajów w chrześcijaństwie. Obaj twórcy poszukiwali nowych środków wyrazu w wersyfikacji, strofice, składni, stylistyce, by poprzez złożoność formy wypowiedzi oddać dramatyczną złożoność myśli poetyckiej.
Następcy Sępa i Grabowieckiego sięgali do wzoru średniowiecza, jako epoki surowego kultu, poszukiwali motywów grozy i makabry, co doprowadziło do ukształtowania się w późnym baroku dewocyjnego nurtu poezji "rzeczy ostatecznych".
Skrajnie przeciwstawne stanowisko zajęła poezja "światowych rozkoszy", reprezentowana przez Hieronima Morsztyna, młodego Kaspra Twardowskiego, Szymona Zimorowica, upowszechniana przez liczne, anonimowo wydawane antologie. Główną cechą tego nurtu była fascynacja przemijającą urodą świata, gromadzenie obrazów urody natury, poszukiwanie w samym języku możliwości niezwykłych zestawień semantycznych, eufonicznych jako źródła estetycznych przeżyć. Najwybitniejszym reprezentantem tego nurtu stał się Jan Andrzej Morsztyn.
Kompromisowe stanowisko w sporze o nową filozofię człowieka zajęła poezja ziemiańska, wynosząca do rangi wzoru stoicką zasadę umiaru. Do końca epoki utrzymywała się i rozwijała konwencja opisu uroków wsi, w dyskusji o obowiązkach ziemianina coraz mocniej rysował się nurt krytyki zaniedbań, kultu "złotej wolności", najpełniej reprezentowany później przez Wacława Potockiego.
Podejmowano próby stworzenia nar. eposu rycerskiego. Wzorem był przełożony (1618) przez Piotra Kochanowskiego Gofred Torquato Tasso.
W prozie dominowała potrydencka twórczość religijno-polemiczna. Ważną rolę w dyskusji o kierunku przemian odegrał P. Skarga, jako twórca pełnej wyrazu poetyki kazań. Od schyłku XVI w. rozpoczął się coraz szerszy rozwój podstawowych form pamiętnika: diariuszy wojennych, raptularzy domowych i in.
Dojrzały barok (ok. 1620 ok. 1680) rozwijał się jednak w warunkach ograniczonej wolności twórczej, spora część dzieł z tego czasu pozostała w rękopisach.
Wojny 1648-60 doprowadziły do ogromnych zniszczeń (m. in. szkół, drukarń, zbiorów książek i dzieł sztuki), nie doszły do skutku projekty reform w duchu monarchicznym, co utrwaliło wewnętrzną anarchię, wygnanie arian ( 1658-81) zapewniło kontrreformacji pełne panowanie w kraju. Późny barok (ok. 1680 ok. 1740) był okresem najniższego w naszych dziejach upadku literatury. W pierwszym 20-leciu działali jeszcze trzej wybitni literaci okresu poprzedniego: Wacław Potocki. Wespazjan Kochowski, Stanisław Herakliusz Lubomirski, nie mieli jednak następców w 1 poł. w. XVIII. Kłopoty z drukiem i cenzurą doprowadziły do rozkładu życia literackiego. Przestrogą dla odważnych a dociekliwych był wyrok śmierci wykonany na K. Łyszczyńskim (1689), oskarżonym o autorstwo dzieła ateistycznego.
Oficjalnym poparciem cieszyła się jedynie twórczość religijna, poezja rzeczy ostatecznych nurt utrzymujący się jeszcze w 2 poł. XVIII w. (Józef Baka).
Dobrze rozwijały się też nie podlegające cenzurze teatr i pamiętnikarstwo (najwybitniejszy utwór tego typu, dzieło Jana Chryzostoma Paska), które stało się ważnym ogniwem rozwojowym prozy literackiej. Teatr dworski, po osłabieniu aktywności w 2 poł. wieku, odrodził się za Sasów, rozwinął się wówczas ważny dla kultury epoki oświecenia zwyczaj zakładania scen w pałacach magnackich. Teatry działały zarówno w szkołach jezuickich, jak i pijarski. Rozwinęła się opera pasyjna oraz widowiska bożonarodzeniowe.
Tradycje literatury barokowej utrzymywały się nie tylko w okresie przejściowym (1740-1775), ale w wielu dziedzinach twórczości i poza głównymi centrami kultury także później.