J. Sławiński: Socjologia literatury i poetyka historyczna
Socjologia form literackich:
„socjologia form literackich” - wiadomo, gdzie nie leży i czym nie jest. Nieusystematyzowany, mało wyrazisty zbiór pytań i fragmentarycznych odpowiedzi, który stopniowo narasta na marginesach różnych dyscyplin i kierunków pracy literaturoznawczej (s. 39);
zajmuje się kwestiami odrzuconymi przez socjologię literatury;
socjologia życia literackiego zajmuje się warunkami społecznymi, które towarzyszą powstawaniu, rozpowszechnianiu i odbieraniu dzieł literackich, ważne są role społeczne twórców, pozycja społeczna pisarza, status jego zawodu, rozwarstwienie publiczności, motywacje gustów i wyborów czytelniczych, typy aktywności czytelniczej, formy dostępu do książki, jej obieg w społeczeństwie, polityka wydawnicza;
dla historyków literatury ważna jest dziedzina wytworów pisarskich (poziom dzieła lub zbiorowości dzieł, albo na poziomie całości historycznoliterackich - stylu, poetyki, prądu literackiego); analiza faktów i procesów życia literackiego jest ważna dla wskazania cech charakterystycznych działa, życie literackie ma tłumaczyć rozwiązania literackie. Socjolog - nie interesuje się stosunkami między życiem literackim a literaturą. Interesuje się za to sprowadzalnością elementów, form i przebiegów życia literackiego do całości społecznych wyższego rzędu; będzie pytać (socjolog) na przykład jak sytuacja zawodowa pisarza uzewnętrznia się w tekstach literackich;
kiedy socjolog zajmuje się aktywnością czytelniczą, bada ją w kontekście ogólniejszego zjawiska społecznego, jako jeden ze sposobów spędzania wolnego czasu. Historyk literatury zająłby się raczej wyborami czytelniczymi, dokonywanymi przez odbiorców i kryteriami tych wyborów;
socjologia i historia literatury: wspólnota materiału badań i odmienność przedmiotów badań;
problematyka życia literackiego słabo kontaktuje się z nurtem zainteresowań historyków literatury;
brak języka-pośrednika, przekładającego zagadnienia poetyki i socjologii;
jednym z tematów opracowywanych przez socjologię literatury jest działanie cenzury.
Zagadnienia odrzucane przez historię literatury, wykorzystywane przez socjologię form literackich:
dotyczące życia literackiego jako zbioru możliwości dla określonych sposobów, środków i założeń literackiej komunikacji (s. 48);
dotyczące metod literackiego komunikowania (programów dla okoliczności życia literackiego).
Źródłem problematyki socjologii form literackich są też „koncepcje, które uznają twory literackie za świadectwa wiarygodnie informujące o warunkach społecznych towarzyszących ich powstaniu” (s. 48).
Podejście socjologiczno-genetyczne (negatywny układ odniesienia dla socjologii form literackich):
cel interpretacji socjologiczno-genetycznej - utwór / zespół utworów przyporządkowany interesom grupy społecznej, którą reprezentuje autor; dzieło jako objaw rzeczywistości socjalnej pisarza. Ponieważ są tu też właściwości poza zasięgiem wyjaśnień, zakłada się rozdarcie utworu literackiego na dwie grupy składników: 1) składniki odsyłające do genezy społecznej - ich związki z kontekstem dzieła są słabsze niż związki z czynnikami zewnętrznymi; 2) składniki pozbawione motywacji przyczynowej, gwarantujące utworowi status „przedmiotu estetycznego”; relacje w porządku dzieła są tu tak mocne, że nie potrzebują odniesień zewnętrznych. Cechy sprowadzalne do genezy społecznej - najniższy poziom strukturalności dzieła;
doświadczenia życiowe pisarza mają odgrywać podstawową rolę w genezie dzieła; nieistotna jest świadomość pisarza co do osadzenia w grupie społecznej, pisarz podejmuje wobec grupy zobowiązania - podejmuje je dopiero w procesie twórczym. Działania literackie są częścią składową sytuacji socjalnej, w której żyje pisarz - dopiero dzieło umiejscawia pisarza w kontekście społecznym;
traktowanie utworu literackiego jako objawu warunków społecznych = ujmowanie go jako obrazu tych warunków. Wyolbrzymianie znaczenia poznawczych odniesień utworu a lekceważenie sytuacji komunikacyjnej zawartej w utworze;
dzieło jest odsyłane do zjawisk społecznych; zjawiska społeczne traktowane jako odbijane w dziele; obojętność wobec konwencji, z którymi gra autor (a każda konwencja osłabia więź utworu z konkretną sytuacją socjalną). Uwzględniając rolę konwencji literackich bierze się pod uwagę właśnie literackość dzieła.
Źródło trzecie problematyki socjologii form literackich:
zainteresowania dotyczące dziejów odbioru i oddziaływań utworów literackich (nurt badań fenograficznych - termin Skwarczyńskiej). Obejmuje dzieje popularności autorów i dzieł, poczytność utworów, fazy sławy i opinie krytyki, losy dzieła poza obszarem rodzimego języka, jego życie w przekazach pozaliterackich, zjawiska związane z funkcjonowaniem dzieła w literaturze - dialog z innymi pisarzami i utworami;
przekaz literacki nie jest w procesie historycznoliterackim bezwładny, ale dzieje się, podlega zmianom i przekształceniom (jako nadbudowany ponad nim porządek znaczeń i wartości);
Dla socjologii literatury ważne są 2 wnioski (s. 59):
jednostką procesu historycznoliterackiego nie jest dzieło, ale całość powstała ze zderzenia dzieła ze stereotypem odbioru (czyli „fakt literacki”);
granica między porządkiem wewnętrznym dzieła a czynnikami zewnętrznymi - problematyczna; stereotyp odbioru (zewnętrzny) zawsze ingeruje w ustrój dzieła, ale i dzieło wzbogaca konwencję odbioru.
ZADANIA SOCJOLOGII FORM LITERACKICH:
socjologią form literackich zajmuje się ten, kogo interesuje społeczne zakorzenienie możliwości, reguł, środków i sposobów literackiego komunikowania (s. 60);
socjologia form literackich ma rekonstruować kryteria, dzięki którym ludzie rozpoznają odrębność utworów literackich;
publiczność literacka - wyodrębnia ją z całości społeczeństwa aktywne uczestnictwo w wytwarzaniu i odbieraniu dzieł literackich, jest sferą pośredniczącą między literaturą a całością społeczeństwa danego miejsca i czasu. Do publiczności włączają człowieka 3 role: autora, czytelnika i krytyka. Rola krytyka - pochodna, nadbudowana nad tamtymi. Krytyk występuje jako komentator i popularyzator inicjatyw pisarskich, pomagający ich rozprzestrzenianiu się w zbiorowości (…), jako rzecznik oczekiwań i opinii audytoriów czytelniczych (s. 63);
przeciwstawienie osoby twórcy, reprezentującego pierwiastek czynny, męski, publiczności - „kobiecej”, zachowawczej, biernej;
istnieje taki poziom świadomości literackiej, na którym nie występuje opozycja punktów widzenia twórcy i odbiorcy - istnienie takiej wspólnoty wyznacza ogólne ramy publiczności, tworzy kontekst społeczny, w którym żyje literatura.
Kultura literacka:
system orientacyjny, który umożliwia uczestnikom publiczności wzajemne porozumiewanie się poprzez dzieła i decyduje o charakterze publiczności;
zapewnia wzajemną odpowiedniość kodów nadawania i kodów odbioru;
zabezpiecza porównywalność różnych indywidualnych odbiorców tych samych przekazów.
Na kulturę literacką składają się:
ogół nabytych umiejętności rozumienia i wartościowania przekazów, uznawanych przez zbiorowość za wzorcowe / doniosłe, to WIEDZA o cenionych dokonaniach literackich;
ogół upodobań do przekazów określonego typu, to GUST;
ogół zdolności pozwalających posługiwać się zdobytym doświadczeniem literackim wtedy, gdy trzeba przyjąć / odrzucić jakąś możliwość komunikowania, to KOMPETENCJA LITERACKA (znajomość zbioru reguł wywiedzionych z wypowiedzi już zaistniałych, umożliwiająca nosicielom danej kultury literackiej produkowanie i rozumienie wypowiedzi nowych (s. 66).
Kultura literacka zapewnia uczestnikom możliwość poruszania się w obszarze tradycji literackiej. Każdy element kultury literackiej jest nastawiony na określony wymiar tradycji:
wiedza - odnosi się do dzieł poszczególnych;
gust - konfrontuje utwory z preferencjami, wyodrębnia z dzieł klasę dzieł uprzywilejowanych;
kompetencja (w odróżnieniu od wiedzy i gustu, nakierowanych na dziedzinę realizacji) jest nakierowana na dziedzinę możliwości dalszych dokonań, odsyła do tradycji - potencjalnej.
Wiedza jest skorelowana z tym, co w tradycji poszczególne i indywidualne, gust - z jej aspektem statystycznym, kompetencja - z aspektem strukturalnym (s. 67).
Stratyfikacja publiczności wiąże się z występowaniem poziomów kultury literackiej (i ich hierarchią). Pomiędzy poziomem kultury literackiej a odpowiednią warstwą publiczności jest przyporządkowanie jedno, jednoznaczne. Relacje między rozwarstwieniem a stratyfikacją - wieloznaczne (ta sama warstwa społeczna dostarcza uczestników różnym warstwom publiczności literackiej).
Socjologia literatury napotyka na rozszczepianie się warstwy społecznej na warstwy publiczności. Jest tu rozwarstwienie socjalne.
Tradycja funkcjonuje jako zespół dialektów literackich. Składa się z podsystemów norm, jest zróżnicowana historycznie. Ale nadrzędne zróżnicowanie jest związane z typami zapotrzebowań użytkowników tradycji. Dialekty literackie to zespoły fragmentów, odpowiadające typom potrzeb publiczności. To zbiory norm reprezentujące cześć podsystemów tradycji i czasy procesu historycznoliterackiego.
Konwencje literackie - bloki norm tradycji, wyodrębnione ze względu na przyzwyczajenia i wymagania środowisk publiczności. Stąd: tradycja - repertuar konwencji, w których każda wyznacza rejon pojawiania się literatury zrozumiałej, pożądanej przez jakąś grupę odbiorców.
2 rodzaje hierarchii poziomów kultury literackiej:
I - gdy istnieje zasada wartościowania występujących konwencji, możliwość ustawiania jednych konwencji jako wysokich, innych- niskich, wysoki poziom kultury literackiej przy kontaktowaniu się z wysokimi konwencjami, obecny w kulturze literackiej XVII - XVIII wieku,
II - jest gradacja konwencji, ale poziomy kultury literackiej nie są względem nich w pełni symetryczne; ten typ preferuje XX-wieczna kultura literacka.
Poziomy kultury literackiej wyznaczają szansę doborów naturalnych w obrębie danej publiczności - pisarze znajdują swoich odbiorców, odbiorcy - swoich pisarzy.
Przedsięwzięcie pisarskie reprezentuje w obrębie danej konwencji - jej stan przyszły, to aktywność czytelnika wskrzesza jak gdyby stan przeszły utworu. S. 74.
Dzieło - parole norm tradycji i reguł, które samo ustanawia.
Socjologia form literackich zajmuje się przede wszystkim:
zróżnicowaniem systemu tradycji;
strukturą znaczeniową przekazu (jako model sytuacji komunikacyjnej, zaistniałej w określonym kontekście społeczno-literackim;
mieści się między socjologią literatury (rozważa kulturę literacką w relacji do rozwarstwienia społecznego publiczności) a poetyką historyczną (koncentruje się na systemach literackich ograniczeń, którym podlegają dzieła). Socjologia form literackich - pomost między tymi dyscyplinami.
1