Myśl pedagogiczna E. Estkowskiego i B. Trentowskiego.Oświata w Wielkim Księstwie Poznańskim.Na obszarach Wielkiego Księstwa Poznańskiego rząd pruski otrzymał w spadku nieźle rozwinięte elementarne szkolnictwo polskie - łącznie 456 szkół, w tym około 200 w koloniach niemieckich - oraz kilka szkół średnich (wojewódzkich). Władze pruskie deklarowały poszanowanie praw języka polskiego w szkołach, utrzymanie szkół z polskim językiem nauczania na obszarach czysto polskich, posługiwanie się językiem polskim w urzędach i sadownictwie oraz dostęp Polaków do urzędów państwowych. W dziedzinie szkolnictwa zapewnienia te krótko i z ograniczeniami stosowano jedynie do szkół elementarnych.Rozwój szkół elementarnych stanowił utrwaloną zasadę pruskiej polityki szkolnej. Sądzono, że powszechna szkoła elementarna, podporządkowana władzom państwowym, będzie stanowić skuteczne narzędzie wychowania lojalnych poddanych oraz zapewni armii pruskiej odpowiednie kontyngenty rekrutów. W stosunku do innych obszarów monarchii pruskiej liczba szkół elementarnych w Wielkim Księstwie Poznańskim była mała. W pierwszych latach nastąpił więc ich ponad dwukrotny wzrost. Rząd pruski faworyzował jednak szkoły niemieckie (416 szkół polskich, 561 niemieckich w 1819 roku).Poziom szkół elementarnych polskich na wsi nie był wysoki. Budynki nie były przystosowane do potrzeb szkolnictwa, wyposażenie słabe. Brak był kandydatów na nauczycieli, niezwykle nisko opłacanych. Znacznie lepsza była sytuacja materialna nauczycieli szkół elementarnych w miastach. Kształceniem nauczycieli dla szkół polskich zajmowało się jedyne 2-letnie seminarium nauczycielskie w Poznaniu, które organizowało również wakacyjne kursy dokształcające dla nauczycieli szkół ludowych.Program obejmował, poza wykładami z zakresu przedmiotów ogólnych, dość obszerne kursy pedagogiki, dydaktyki, muzyki i praktyki ogrodnictwa. Językiem wykładowym przez pierwsze lata był język polski, systematycznie zwiększano rolę języka niemieckiego. niemieckiego roku 1824 język niemiecki wprowadzono jako wykładowy. Nastał okres wzmożonej germanizacji szkolnictwa polskiego. Polityka germanizacyjna oświaty polskiej ujawniła się szczególnie ostro w szkolnictwie średnim.Germanizacji najbardziej uległa znana 9-letnia szkoła średnia nosząca nazwę Szkoły Ludwiki.Funkcjonowała biblioteka w Kórniku, założona przez Tytusa Działyńskiego i systematycznie gromadząca zbiory z zakresu dawnej kultury polskiej. Biblioteka polska w Poznaniu, utworzona przez Edwarda Raczyńskiego wznowiła w latach 40-tych działalność wydawniczą i podjęła publikację staropolskich pamiętników (m.in. Jana Chryzostoma Paska).DZIAŁALNOŚĆ OŚWIATOWA EWARYSTA ESTKOWSKIEGO:Stworzył on fundament nowoczesnej polskiej szkoły elementarnej.Ewaryst Estkowski był synem zubożałego szlachcica, właściciela niewielkiego folwarku w powiecie Środa. Doświadczenia własnej udręki szkolnej, a także wrodzony talent pedagogiczny pozwoliły mu przełamać trudności obcego języka w studiowaniu interesujących go przedmiotów pedagogicznych.W 1839 roku ukończył Seminarium i uzyskał stanowisko nauczyciela w szkole elementarnej we wsi Wojciechowi. W szkole rozwinął swój talent pedagogiczny, osiągnął duże rezultaty, zyskał szacunek młodzieży i uznanie środowiska. Pogłębiał swoją wiedzę pedagogiczną i krytyczny stosunek do ówczesnej praktyki pedagogicznej. Szkoła stała się jego laboratorium, w którym wyrobił przekonania i poglądy, rozwijane w dalszej działalności.Braki wyniesione z seminarium uzupełniał żarliwą pracą, studiując ówczesną literaturę pedagogiczną, przede wszystkim niemiecką.Doszedł do przekonania, że jedynie przez intensywną pracę samokształceniową można uzyskać pełnię zawodowej satysfakcji i móc właściwie wypełniać wychowawcze powinności. Dla pogłębienia wiedzy pedagogicznej udał się na studia na Uniwersytecie Wrocławskim. Studiował tam psychologię, historie, nauki przyrodnicze i nawiązał ścisłą łączność z tamtejszym seminarium nauczycielskim.Estkowski ściśle związał się z polskim ruchem narodowym. Antoni Woykowski przystąpił do wydawania czasopisma „Pismo dla Nauczycieli Ludu u Ludu Polskiego”, a Estkowski został jego głównym współpracownikiem.W pierwszym jego numerze wyłożył podstawy swojej ideologii oświatowej. Nawiązał też ściślejszą współpracę z Karolem Libeltem i wiele uwagi poświęcił sprawom szkoły elementarnej w mieście i w krzewieniu oświaty zawodowej.W czasie powstania wielkopolskiego Estkowski brał udział w walce zbrojnej. Po upadku powstania wrócił do pracy pedagogicznej, jako nauczyciel szkoły ćwiczeń przy seminarium nauczycielskim w Poznaniu.W roku 1848 powstało w Poznaniu Polskie Towarzystwo Pedagogiczne, mające na celu utrzymanie języka polskiego w szkołach, szerzenie wiedzy pedagogicznej i troskę o warunki materialne nauczycieli.
Prezentował oryginalny pogląd na sprawy szkoły ludowej, jej program i organizację. Przede wszystkim był gorącym rzecznikiem oparcia oświaty powszechnej na podstawach narodowych. Konsekwentnie domagał się szkoły narodowej z polskim językiem nauczania dla dzieci polskich, krytycznie oceniał schematyzm i rygoryzm szkoły niemieckiej i przestrzegał przed ich przenoszeniem na teren szkoły polskiej.BRONISŁAW TRENTOWSKI:Absolwent Uniwersytetu Warszawskiego, warszawskiego następnie nauczyciel szkoły wydziałowej w Szczuczynie na Białostocczyźnie. Ostro oceniał w nim zmiany dokonane w systemie oświatowym Królestwa Kongresowego w latach 20-tych przez Stanisława Grabowskiego i Józefa K. Szanieckiego, domagał się liberalizacji stosunków szkolnych, powierzenia nadzoru nad szkolnictwem średnim Uniwersytetowi Warszawskiemu i pełnej swobody studiów wyższych. Rozważania pedagogiczne poprzedził wstępem filozoficznym, w którym sformułował swój pogląd na dotychczasowy rozwój poznania świata.Krytycznie ocenił dwa, jego zdaniem, dominujące kierunki w teorii poznania świata: realizm, właściwy filozofii narodów romańskich i spirytualizm, właściwy dla filozofii niemieckiej (Leibniz, Kant, Fichte, Hegel).Przewidywał powstanie nowej, doskonalszej, uniwersalnej, czyli „istnej” teorii poznania, którą miała stworzyć nauka polska, łącząc idealizm z empiryzmem. „Chowanna” składała się z trzech części, które Trentowski określił mianem „nepiotyka” - czyli nauka o rozwoju fizycznym i psychicznym dziecka, „dydaktyka” poświęcona podstawom nauczania i wychowania oraz „epika” - czyli dzieje i organizacja szkoły.Główny nacisk położył na wszechstronny rozwój młodzieży.Postulował powszechność kształcenia, którego podstawowym ogniwem winno być szkolnictwo elementarne. Jego zdaniem pochodzenie społeczne nie powinno ograniczać dostępu do szkół wyższych stopni, ale dotyczyło to tylko chłopców; edukacja dziewcząt miała się ograniczać do ukończenia szkoły elementarnej lub pensji o programie ograniczonym do wiadomości przydatnych kobiecie w życiu domowym.Wielką uwagę przywiązywał do właściwego doboru i kształcenia nauczycieli; domagał się polepszenia pozycji ekonomicznej i społecznej nauczycieli ludowych, ale jednocześnie aprobował ich podporządkowanie nadzorowi dziedzica i proboszcza. Szkoły średnie miały być dwojakiego typu. Podstawę kształcenia na poziomie średnim miały stanowić szkoły 7-letnie ogólnokształcące, prowadzące do uniwersytetu.Zalecał też rozbudowanie systemu średnich szkół realnych. Były 2 rodzaje: 1.szkoły realne ogólne (niższe) - wykształcenie w zakresie języka niemieckiego i francuskiego, matematyki i mechaniki; 2.szkoły realne profilowane - kształcenie zawodowe (kupieckie, techniczne itp.)
Uniwersytety miały posiadać szeroką autonomię.Pedagogika Trentowskiego nie miała wpływu na praktykę szkolną, ale uzyskała wielki rozgłos w polskim świecie pedagogicznym. Uznawano ją za najwybitniejsze osiągnięcie naszej myśli wychowawczej.