„Pojęcie postawy w teoriach i stosowanych badaniach społecznych” - S. Nowak
Thomas, Znaniecki
POSTAWA = taka cecha psychiczna jednostki, która wiąże ją ze światem otaczających ją wartości kulturowych [określa rzeczywistą lub możliwą działalność jednostki wobec społecznego świata]
POSTAWA = jednostkowy przeciwczłon wartości społecznej, a działalność jest łącznikiem między nimi
centralna kategoria pojęciowa psychologii społecznej
WARTOŚĆ = przedmiot społecznej ważności, o społecznej pozycji, co posiada znaczenie
Spencer
POSTAWA = wymaga od niej w dużym stopniu wyciąganie prawidłowych wniosków z dysput, którym się przysłuchujemy
metody nadawania sensu empirycznego pojęciu „postawa”:
metoda dokumentu osobistego - traktowanie wypowiedzi zawartych w np. listach, jako wskaźników postawy
postawa:
behawioryzm - predyspozycja do określonego zachowania się, wręcz wszędzie tam, gdzie określonego rodzaju zachowania cechowały się syndromatyczną spójnością
behawioryzm + dążenie do wyjaśnienia zachowań współwyznaczonych przez postawy w języku teorii uczenia się - ukryta reakcja popędotwórcza, uchodząca za społecznie znaczącą w społeczeństwie, do którego należy jednostka.
autorzy rozwijający metody pomiaru postaw - procesy czy dyspozycje psychiczne, określające relacje między człowiekiem a przedmiotem jego postawy dają się uporządkować wzdłuż jednego wymiaru [+ do -] [postawa - pozytywny lub negatywny afekt wobec pewnego przedmiotu psychologicznego]
polowa, nie tylko dwa bieguny
psychologia postaci czy psychoanaliza - strukturalna orientacja; trwały system pozytywnych lub negatywnych ocen, uczuć emocjonalnych i pozytywnych lub negatywnych tendencji do zachowania się wobec przedmiotów społecznych
Smith - składniki [aspekty] postaw:
afektywny [nasze uczucia o przedmiocie postawy]
poznawczy [to, co o nim myślimy]
behawioralny [to co byśmy chcieli zrobić, jak chcielibyśmy się zachować wobec przedmiotu postawy]
podejście strukturalne Rokeacha:
postawa to względnie trwała organizacja przekonań dotyczących pewnego przedmiotu lub sytuacji, predysponująca nas do reagowania na nie w określony sposób
struktura postawy = układ relacji między różnymi szczególnymi, cząstkowymi przekonaniami o przedmiocie postawy czy jego różnych aspektach
Katz, Stotland:
tendencja lub predyspozycja do oceniania przedmiotu lub symbolu [„pożądany” - „niepożądany”] + komponent behawioralny tendencja do zachowania się wobec przedmiotu niezależnie od wyrażania uczuć.
Mądrzycki
względnie trwała i zgodna organizacja poznawcza, uczuciowo motywacyjna i behawioralna przedmiotu związana z określonym przedmiotem lub klasą przedmiotów
POSTAWA WOBEC PRZEDMIOTU = ogół względnie trwałych dyspozycji do oceniania przedmiotu i emocjonalnego nań reagowania + ewentualnie towarzyszących tym emocjonalno-oceniającym dyspozycjom względnie trwałych przekonań o naturze i własnościach tego przedmiotu i względnie trwałych dyspozycji do zachowania się wobec tego przedmiotu.
istnienie i zakres przedmiotowego odniesienia pewnej postawy zależy od tego, jak szeroko określona kategoria przedmiotów bywa przez pewnego człowieka postrzegana [pojmowana łącznie] i to w emocjonalno-oceniający sposób
komponenty:
emocjonalno-oceniający [afektywny] - konieczny i wystarczający
poznawczy
behawioralny
4 TYPY POSTAW WYRÓŻNIONE ZE WZGLĘDU NA ICH SKŁADNIKI:
niemal wyłącznie nastawienia emocjonalno-oceniające - brak wiedzy o przedmiocie lub wyobrażeń o jego naturze [np. „układ” Kaczyńskiego] niektórzy mówią, żeby ich nie nazywać postawami, tylko „afektywnymi asocjacjami”
emocjonalno-oceniający + aspekt poznawczy - „postawy poznawcze” [np. stereotypy]; składnik emocjonalny lub chłodna ocena
emocje, oceny + dyspozycja do zachowań - „postawa behawioralna” np. czysto beh. = nakazy i zakazy wpojone w toku procesu socjalizacji, przyjęte bez uzasadnienia [wolny od ocen i emocjonalnych ładunków nawyk nie jest postawą behawioralną]. `program działania' wobec przedmiotu introspekcyjnie postrzegany jako: zamiar, pragnienie, dążenie, poczucie powinności zachowywania się w określony sposób; czasem subiektywnie postrzegany jako przymus wewnętrzny, niemożliwość zachowania się inaczej [długofalowe - pozycja człowieka, który postanowił skończyć studia z wynikiem bdb i decyzji tej podporządkowuje swoje zachowanie; krótkotrwałe - uprzedzenia do mniejszości, powodujące wybuchy agresji przy kontaktach]
brak określonych predyspozycji do reakcji afektywnych na przedmiot + „program zachowania - np. postawa żołnierza na wojnie wobec wroga ojczyzny = określony obraz wroga + określone dyspozycje zachowania się wobec niego przekonania i dyspozycje są znaczące. Postawy wobec dalekosiężnego realizowanego celu: „postawy poznawczo-behawioralne” lub „pełne” - pewne przekonania o cechach celu [czyniące go atrakcyjnym - oceny] i gotowość do długofalowych działań na rzecz jego osiągnięcia
opinia = aktywizacja postaw o charakterze poznawczo-oceniającym jednostkowe zdarzenia, a nie trwałe dyspozycje
aktywacja komponentów afektywno-behawioralnych postaw - akty uprzytamniania sobie predyspozycji behawioralnych
deklaracje zamiaru zachowania, samo działanie =
deklaracje opinii = wskaźniki poznawczych obszarów postaw
zachowania trwałe, pozbawione funkcji ekspresyjnych, konformizm w stosunku do społecznego rytuału - NIE SĄ WSKAŹNIKAMI POSTAW [np. cieszę się że cię widzę] żeby były, musi być jakiś komponent afektywny
KOMPONENT AFEKTYWNY POSTAWY, OCENY I NORMY A EMOCJE:
komponent afektywny na poziomie werbalnym - „dobry”, „zły”, „słuszny”, „niesłuszny”
k.afekt. + k. behawioralny na poziomie werbalnym - terminy normatywne - „należy”, „powinienem”; t. wolne od normatywnego znaczenia - „chcę”, „zamierzam”
dla bardziej zintelektualizowanych, chłodnych postaw, moment dokonania oceny, uznania normy za słuszną lub podjęcia decyzji określonego zachowania się jest momentem ukształtowania się postawy poznawczej czy behawioralnej, bądź gdy dokonaniu pewnej oceny towarzyszy ukształtowanie się określonej decyzji co do działań wobec ocenianego przedmiotu - momentem ukształtowania się postawy pełnej
k.afektywny może też nie zostać zwerbalizowany - mniej zintelektualizowany, w postaci dodatnich lub ujemnych emocji towarzyszących wyobrażeniom przedmiotu postawy bądź też towarzyszących realizacji zawartego w postawie programu zachowań
funkcje reakcji bardziej emocjonalnych i bardziej zintelektualizowanych:
orientacyjne - określają życiową ważność przedmiotu postawy
motywacyjne - wyznaczają zachowania wobec przedmiotu
charakter komponentów poznawczo-afektywnych:
ocena instrumentalna - stwierdzamy, że coś jest dobre, gdyż pociąga za sobą takie następstwa, które oceniamy jako dobre dla innych powodów [np. aspiryna jest dobra na wyleczenie z przeziębienia]
ocena właściwa - konfrontacja cech przedmiotu z ogólniejszymi kryteriami wartościowania [tzn co jest dobre lub złe jako takie, niezależnie od swych funkcji czy konsekwencji samego zajścia czy istnienia]
[kategoria ocen, które powstają w wyniku konfrontacji naszych potrzeb z cechami przedmiotu, kiedy oceniamy wartości przedmiotu w zależności od tego na ile zaspokaja on te potrzeby [np. ocena ustroju, biorąc pod uwagę, że zabezpiecza nasze podstawowe potrzeby]]
[kategoria postaw, w których znaczenie przedmiotu, jego pozytywna (rzadziej negatywna) ocena jest jak gdyby niezależna od własności przedmiotu, wydaje się być wyznaczona przez sam fakt jego istnienia, a nie konfrontację postawy wobec siebie samego, tzn zasadniczy stosunek do własnej osoby, nasze „ja” jest często ostatecznym kryterium wszystkiego, co się wokół nas dzieje, postawy identyfikacyjne]
postawy identyfikacyjne, w których następuje „rozszerzenie osobowości” - rozszerzając się na przedmiot oceny, utożsamia nasze potrzeby z potrzebami ludzi nam bliskich [pozytywne - np. matka się utożsamia z potrzebami dziecka, negatywne - dysocjacyjne]
gdy wartościowania czy emocje nakładają się na element behawioralny, który polega na uznaniu pewnej normy:
to określane normą zachowanie może być właściwe samo dla siebie - norma właściwa lub autoteliczna
to zachowanie może być zalecane jedynie ze względu na pewnego jego konsekwencje - norma instrumentalna
gdy pewien sposób zachowania zalecany jest zarówno dla niego samego, jak i ze względu na swoje konsekwencje - model zachowania zawarty w komponencie behawioralnym i opatrzony odpowiednim ładunkiem afektywnym może mieć bardziej autoteliczny charakter (kiedy to zalecane zachowanie wobec przedmiotu jest cenne samo dla siebie) bądź gdy ma on bardziej instrumentalny charakter (gdy nie tyle sposób zachowania się, co jego skutki są dla nas bardziej istotne)
gdy działanie określonego = zaspokojenie osobistej potrzeby czy dążenia [nie postrzeganych jako obyczajowa czy moralna powinność, lecz jako pragnienie, pozbawione normatywnego ładunku] - charakter bardziej autoteliczny lub bardziej instrumentalny, zależnie czy postawa wyrażająca się w „dążeniu ku” jest dążeniem do samego celu, czy też do pewnego środka, prowadzącego do bardziej odległego celu.
AMBIWALENCJE POSTAW
wartości dodatnie wymiaru = aprobata przedmiotu postawy, emocje pozytywne
ambiwalencja w aspekcie oceniająco-emocjonalnym (walencyjnym) - np. cenię go, ale go nie lubię [pozytywna ocena + negatywna emocja rozbieżność]
ambiwalencja w aspekcie behawioralnym - pewne cechy nas przyciągają, inne cechy są np. źródłem lęku, albo np. rzeczy na pozór nader pożądane nie są w stanie pobudzić nas do działania odpowiadającego tej ocenie, albo kiedy dążeniu do chronienia towarzyszy tendencja do agresji wobec przedmiotu postawy
łączne występowanie dwóch różnoimiennych emocji - konflikt dążenia i unikania
jeśli przedmiot postawy ujmowany jest jako całość przez podmiot - postawa jedna acz ambiwalentna
jeśli poszczególne elementy lub własności są postrzegane przez podmiot oddzielnie - mówimy o różnych postawach wobec przedmiotu
sposoby redukcji różnoimiennych walencji w ramach postawy:
supresja (stłumienie) lub represja (wyparcie) pewnych słabszych walencji cząstkowych konflikt dążenia i unikania - zwycięża np. lęk i zapominamy o cechach mających przeciwną walencję
[kształtowanie konsonansowej postawy przez eliminację niektórych walencji cząstkowych]
wykształcenie globalnej walencji przedmiotu postawy - „psychologiczna średnia ważona” poszczególnych walencji cząstkowych [np. świadomość, że cel ma różne walencje cząstkowe może sprawić, że stanie się mniej atrakcyjny]
istnienie w postawie różnoimiennych dyspozycji behawioralnych:
„uśrednienie” globalnej walencji - średnia tendencja do realizacji
struktura konfliktowa - różne reakcje - raz dążenie, raz ucieczka, w zależności od tego jaki aspekt celu będzie w danej chwili bardziej przed oczami.
Konsonansowa redukcja ambiwalencji - ta Walencja cząstkowa, która ostatnio „zwyciężyła” będzie równa walencji globalnej.
KOMPONENT POZNAWCZY POSTAW. SPÓJNOŚĆ LOGICZNA A DĄŻENIE DO KOSONANSU AFEKTYWNEGO
klasyfikacja postaw ze względu na ich poznawczą zawartość:
ze względu na rozległość wiedzy, jaką mamy o przedmiocie postawy:
stopień artykulacji wiedzy - czy dotyczy całości przedmiotu, czy tylko różnych elementów składowych, funkcji itp.
ze względu na prawdziwość tej wiedzy
relacje pomiędzy różnymi sądami nt. przedmiotu postawy:
logiczne - spójność logiczna:
czy sądy nie są logicznie sprzeczne
inne rozumienie: postawa spójna w mocniejszym sensie - taka w której jedne z sądów są racją logiczną dla innych, z innych wynikają - porządek hierarchiczny [np. ktoś jest uczciwy nie kradnie pieniędzy z kieszeni] jeśli nadamy komuś atrybut ogólny, a odmówimy posiadania jednego ze szczegółowych, który należy do definicji ogólnego - to mamy wobec niego postawę wewnętrznie sprzeczną
inteligencja, trening w logicznym myśleniu, brak silnych emocji zakłócających poprawność procesu myślenia osobowość racjonalna
psychologiczne - spójność psychologiczna:
wewnętrznie niespójne - komponent poznawczy składa się z niesprzecznych logicznie przekonań o różnoimiennych walencjach [„Jan jest opiekuńczym ojcem rodziny”, „Jan jest mordercą”]
psychologicznie niespójna - kiedy różne sądy tworzące jej komponent poznawczy prowadzą do różnoimiennych ocen przedmiotu lub są opatrzone różnoimiennym ładunkiem emocjonalnym [ambiwalencje]
rezygnacja z racjonalności
[behawioralne]
niektóre sądy o przedmiocie postawy skłaniają do takich zachowań, a inne [niekoniecznie sprzeczne] do innych [np. wiedza że palenie szkodzi nie palić, palenie jest atrybutem męskości palić konflikt motywacyjny represja jednego z sądów, zaprzeczenie jego wiarygodności - podecyzyjny redukcja dysonansu]
KOMPONENT BEHAWIORALNY POSTAW. POSTAWY A ZACHOWANIA
kategorie dotyczące problemu, w jakim stopniu w postawie danej istnieje wyraźnie skrystalizowany komponent behawioralny:
silnie skrystalizowany komponent behawioralny [przede wszystkim postawy wobec przedmiotów i sytuacji związanych z codziennym, lub sporadycznym doświadczeniem stany rzeczy do których się te postawy odnoszą, lub relacja między nami a przedmiotem postawy zależne są od naszych zachowań]
aspekty rozpatrywania postaw, w których rysuje się tendencja do określonego zachowania się:
cel zachowania, i sposoby realizacji danego celu
treść programu w wyraźnie i jednoznacznie określa jak należy się zachować, aby dany cel osiągnąć [dyplomata na przyjęciu dyplomatycznym, cele - kontakty z innymi, ściśle zrutynowany sposób realizacji]
postawy dopuszczające zależnie od okoliczności alternatywne sposoby realizacji celu [alternatywa jest zawarta w programie działania] [student i jego postawa wobec nauki, gdy postanowił mieć dobre oceny w indeksie - uczy się „pod profesorów”]
postawy których cel działania określa komponent behawioralny [przypisując mu doniosłe - pozytywne lub negatywne znaczenie dla jednostki] [dążenie do majątku za wszelką cenę, realizowane przez człowieka pozbawionego skrupułów] elastyczność komponentu behawioralnego postawy ze względu na dobór środków w realizacji celu
okoliczności, różnica w skłonności do realizowania zamiarów, różnica w tendencji do realizowania norm uznawanych przez siebie za słuszne
błędne prognozy zachowań na podstawie obrazu postaw uzyskanych w badaniach pojawiają się przede wszystkim w trzech rodzajach sytuacji:
postawa nie zawiera skrystalizowanego komponentu behawioralnego - wnioski są spowodowane zadawaniem określonych pytań, których badani sami sobie nie stawiali „afterfaktualna krystalizacja komponentu behawioralnego”
w postawie istnieje odpowiedni komponent behawioralny, ale ma on charakter warunkowy - badani mają świadomość że zachowaliby się w określony sposób, ale tylko pod pewnymi warunkami, które są dla nich mniej lub bardziej oczywiste
pojawienie się celów bardziej atrakcyjnych od uprzednio założonego - nie powinno się zakładać, że dany przedmiot czy sytuacja jest celem człowieka, tylko dlatego że ma wobec niego postawę o wyraźnie określonym komponencie behawioralnym:
trzeba znać względną siłę walencji tego przedmiotu
jego miejsce w systemie wartości badanego
ustalenie które z innych celów zajmują w hierarchii wyższą pozycję - takie, które mają jakąś szansę pojawienia się w polu postrzegania.
jakie czynniki podnoszą szansę trafności przewidywań zachowań w oparciu o zadeklarowane badaczowi zamiary czy plany zachowań:
stopień krystalizacji planów i zamiarów [im bardziej konsekwentne i długotrwałe pragnienia] pytać nie tylko o kierunek działań, ale też o to, kiedy się ukształtowały zamiary i jak są dalece sprecyzowane
warunki, od jakich są uzależnione działania i ocena prawdopodobieństwa ich zajścia [przez badanego] nadawać pytaniom charakter warunkowy, w jakich warunkach badany podjąłby działanie
zgodność obrazu oczekiwanej sytuacji, w której badany chce podjąć działanie z sytuacją rzeczywistą, jaka zaistnieje w przyszłości pytać nie tylko o zamiar ale o oczekiwane okoliczności realizacji, ocenić trafność tych oczekiwań
czynniki osobiste i sytuacyjne sprzyjające bądź umożliwiające realizację zamiaru i brak czynników przeciwstawnych rozważyć jakie czynniki sprzyjają itp. + prawdopodobieństwo ich zajścia.
czynniki psychiczne, skłaniające do zachowań w tym samym kierunku co zamierzone działania i brak czynników działających przeciwnie lokować zamiary w możliwie szerokim kontekście wartości, potrzeb, upodobań i dążeń; próbować ocenić ogólną wypadkową działania tych czynników
warunki środowiskowe sprzyjające realizacji zamiarów, bądź im przeciwdziałające [np. jeśli ktoś żyje w środowisku o odmiennych przekonaniach - duża szansa na zmianę decyzji] uwzględniać w przewidywaniach informację o typie stosunków środowiskowych.
lokowanie walencji przedmiotu na możliwie w pełni zarysowanym tle systemu wartości; hierarchia, cele konkurencyjne przewidywania sformułowane dla warunków szybkich przemian społ. są znacznie mniej wiarygodne niż dla stos. ustabilizowanych.
uprawdopodobnienie przewidywania działań na podstawie postaw bez komponentu behawioralnego:
lokowanie wiedzy podmiotu o przedmiocie postawy i innych elementach sytuacji w kontekście ogólniejszych potrzeb i systemu wartości założenie, że myśli racjonalnie.
- 1 -