Referat
Leksykologia jako dyscyplina językoznawcza
- nauka o słownictwie, dział językoznawstwa badający wyrazy pod kątem ich znaczenia i użycia;
- nauka o jednostkach leksykalnych,
-leksykologia stanowi naukową podstawę leksykografii ( sztuka układania słowników językowych, która obejmuje metody i środki techniczne tworzenia opisu słownika.)
-ilość definicji tego zagadnienia świadczy o tym, że jest to dyscyplina o bardzo szerokim zakresie, jest zlepkiem różnych dyscyplin szczegółowych, np. semantyki leksykalnej, frazeologii, stylistyki leksykalnej, z których czerpie metody i konwencje opisu.
- mówiąc o leksykologii nie można pominąć tego, że jest ona traktowana jako system wyznaczony przez sieć wielopłaszczyznowych relacji między jednostkami leksykalnymi.
Relacje te dotyczą :
a) płaszczyzny funkcjonalnej (znaczeniowej)
- relacje funkcjonalne to przede wszystkim relacje rozbijające system słownikowy na podsystemy (czyli leksemy o funkcji gramatycznej, np. spójniki, przymiotniki, przysłówki, liczebniki, zaimki, itd. )
- r. funkcjonalnymi są też zachodzące między leksemami stosunki semantyczne, np.
* hiponimia (znaczeniowa podrzędność , np. stół pozostaje w hiponimii do mebel) tzn. znaczenie jednego wyrazu zawiera się w znaczeniu drugiego wyrazu.
* hiperonimia (relacja zawierania się węższej klasy zjawisk w szerszej klasie zjawisk)
* homonimia -(Relacja między wyrazami tekstowymi posiadającymi jednakową formę fonetyczną lub graficzną, lecz odmienne, nie powiązane ze sobą znaczenia)
* polisemia -(Relacja między dwoma wyrazami tekstowymi posiadającymi jednakową formę oraz powiązane ze sobą znaczenia)
*konwersja - (Jest to relacja odwrócenia sensu między jednostkami językowymi, np. ożenić się /wyjść za mąż)
* synonimia (bliskoznaczność)
*antonimia (przeciwstawność lub sprzeczność znaczeń dwóch leksemów)
b) płaszczyzny formalnej ( czyli płaszczyzny wyrażenia):
- relacje formalne to różnice i podobieństwa budowy leksemów, a zwłaszcza w dziedzinie słowotwórstwa ( bezpośrednia relacja - kawa i kawiarnia; pośrednia relacja - kawa, kawiarenka, kawiarniany).
metaleksykografia to dyscyplina zajmująca się :
- teorią i metodologią opisu leksykograficznego
- typologią słowników i ich charakterystyką,
- badaniem struktury leksykografii, a więc reprezentacji poszczególnych typów słowników.
WYRAZ - rozumiany potocznie jako najmniejsza znacząca jednostka językowa, wykazująca względną samodzielność składniową. W rzeczywistości termin ten jest wieloznaczny, ponieważ jego definicja zależy od płaszczyzny językowej.
Wg współczesnej lingwistyki wyraz rozumie się jako:
wyraz graficzny (ortograficzny) - ciąg liter między dwiema spacjami.
wyraz fonologiczny- rozumiany jako pojedynczy zestrój akcentowy
np. za oknem przyimki nie są samodzielne akcentowo, więc tworzą pod względem akcentowym całość z wyrazem następującym.
wyraz tekstowy- najmniejszy segment tekstu, którego pozycja jest zmienna w stosunku do innych elementów tego tekstu
wyraz gramatyczny- ciąg odpowiadający pojedynczej formie gramatycznej, np.
- formy gramatyczne proste (są jednym wyrazem tekstowym)
- formy gramatyczne złożone ( składają się 2 wyrazów tekstowych)
np. „będzie palił” ( forma gramatyczna czasu przyszłego)
OPOZYCJA JĘZYKOWA - funkcjonalne przeciwstawienie sobie dwóch jednostek języka (np. fonemów, morfemów). Jeden z podstawowych terminów stosowanych w językoznawstwie strukturalistycznym. Strukturalizm zakładał, że język to system znaków językowych (różnych elementów języka), ściśle ze sobą powiązanych. Według tej teorii system językowy opiera się na opozycjach, czyli na wzajemnym przeciwstawieniu się tych znaków. Takie opozycje możemy spotkać na różnych poziomach języka. Najdokładniej opracowane zostały opozycje fonologiczne (opozycje między → fonemami), a zatem opozycje dźwiękowe, które powodują zróżnicowanie znaczenia wyrazów, np. wyrazy tanie - sanie różnią się jedynie głoskami t i s, a dokładniej mówiąc jedną ich cechą - innym stopniem zbliżenia → narządów mowy: t jest zwarte, a
s - szczelinowe. Ta niewielka różnica powoduje, że odróżniamy od siebie wspomniane wyrazy.
LEKSYKALIZACJA - zatarcie lub całkowita zatrata przejrzystości budowy słowotwórczej wyrazu. Przyczyną leksykalizacji mogą być zmiany fonetyczne np. grzeczny - utworzone od pierwotnego k rzeczy .
- początkowo wyrazistą formę słowotwórczą przekształca się w jednolity wyraz, który przestaje być odbierany jako podzielny słowotwórczo. Jego znaczenie strukturalne ulega zatarciu. Przykładem wyrazu zleksykalizowanego może być czasownik przerazić, który w staropolszczyźnie oznaczał ´przebić na wskroś´ (razić pierwotnie znaczyło ´uderzać´), dziś tylko w znaczeniu metaforycznym ´przestraszyć´.
- jest to proces zarówno formalny jak i znaczeniowy;
LEKSEM:
- jednostka systemu językowego, wyraz słownikowy.
- złożony z:
a) znaczenia leksykalnego
b) zespołu określonych funkcji gramatycznych,
c) zespołu form językowych ( za pośrednictwem których w tekście będzie przejawiał się leksem)
- wyróżniamy leksemy :
* nieodmienne - reprezentowane tylko przez jedną formę,
*odmienne - reprezentowane przez wiele form, np. fleksyjnych
Tradycyjnie uznaje się, że podstawową formą, która reprezentuje leksem jest :
dla rzeczownika - mianownik l. p.,
dla przymiotnika -mianownik l. p, r. męskiego,
dla czasownika - bezokolicznik.
- leksem jest przedmiotem zainteresowania leksykologii przede wszystkim ze względu na jego stronę znaczeniową.
Jednostka leksykalna - pojedynczy element systemu słownikowego
- ideą jednostki l. wprowadził A. Bogusławski (polski językoznawca) w 1976 r.
- jest to ciąg elementów diakrytycznych, mających znaczenie globalne, czyli ciąg niepodzielny semantycznie na podciągi znaczące, które byłyby elementami klas substytucyjnych niezamkniętych.
Wyjaśnienia:
ciąg elementów diakrytycznych - dowolny układ liter,
znaczenie globalne - w tym przypadku - znaczenie owego ciągu jako całości,
klasa substytucyjna - klasa, której elementy podlegają operacji wzajemnego zastępowania.
klasa zamknięta - zbiór elementów, których nie da się przypisać żadnej charakterystyki, można je tylko wyliczyć.
klasa niezamknięta- zbiór, którego elementy można scharakteryzować przy użyciu jakiegoś ogólniejszego określenia ( np. rzeczowniki osobowe można zamieniać)
np. wysoki dom
wysoki - przymiotnik nazywający cechę materialną, (wymienić można go z innymi opozycjami, mającymi tę samą kategorię ogólną np. niski, mały, duży)
dom - rzeczownik nazywający obiekt materialny, ( w opozycji może być każdy rzeczownik : budynek, most)
8. KWALIFIKATOR:
podawany przed niektórymi hasłami słownikowymi, także w encyklopediach jako skrót przed definicjami słown., podający informacje o zasięgu użycia wyrazu lub jego charakter , o nacechowaniu emocjonalnym itd.
Wyróżnia się następujące rodzaje kwalifikatorów:
a) geograficzne - sygnalizujące ograniczenie używania danego wyrazu do pewnych terytoriów, np. reg. ´regionalny´, gw. ´gwarowy";
b) środowiskowe - wskazujące, w jakich środowiskach używany jest wyraz, np. archit. ´architektura´, biur. ´biurowe´;
c) chronologiczne - charakteryzujące wyraz pod względem jego stosunku do współczesności, np. daw. ´dawne´;
d) ekspresywne - charakteryzujące wyraz pod względem jego zabarwienia emocjonalnego, np. iron. ´ironicznie´, wulg. ´wulgarnie´, żartobliwe, pospolite
e) stylistyczne - wskazują na ograniczenie używania wyrazu do określonego stylu polszczyzny, a właściwie ogólniej - do typu stylu, np. poet. -poetycki, oficj. - oficjalny, książk. -książkowy, pot. - potoczny.
f) zawodowe - wskazują na to, że wyraz jest używany w terminologii profesjonalnej pewnego zawodu, np.
g) frekwencyjne - sygnalizują częstość ( w praktyce rzadkość) użycia danego wyrazu, np. rzad. , indyw.
Przykłady wg Słownika języka polskiego - Mieczysława Szymczaka:
chronologiczne
- (hist. przest.) sukcesyjny
- (hist.) branka
2. ekspresywne
- (żart.) cnotka,
3. frekwencyjne
- (rzad. ) rozpaplać, całostkowy
4. stylistyczne:
- (pot.) bubel
-(książk.) - ekscytować,
- (pot.) - kurzyć - palić
5. zawodowe:
- (med. tech. ) guz
- (ekon.) - ekwiwalent
6. geograficzne
- (Reg.) knaga (duża kość)
- (Reg., przest. ) kukiełka - jako bułka, przest. jako zabawka
7. środowiskowe
- (łow.) kotłować - jako nasłuchiwać
9. Analiza składnikowa:
- opis znaczenia jednostek leksykalnych (LEKSEMÓW) za pomocą zbioru cech semantycznych;
W semantyce istnieje możliwość opisu całego słownictwa za pomocą ograniczonego inwentarza cech uniwersalnych, typu : konkretność, abstrakcyjność, żywotność, osobowość, męskość, itd.
Cechy semantyczne wyodrębnia się na podstawie relacji jednych wyrazów do innych, np.
cechy męskości i żeńskości można wyodrębnić na podstawie relacji między takimi parami wyrazów, jak mężczyzna - kobieta, chłopiec - dziewczyna, kogut - kura.
cechy dojrzałości i niedojrzałości na podstawie relacji między takimi parami, jak mężczyzna - chłopiec, kobieta - dziewczyna.
Z cech semantycznych układa się parametry, typu „osobowość”, „żywotność”, co pozwala na oznaczenie cech za pomocą jednej nazwy zaopatrzonej w znak „+” lub „ - ” .
Tak oznaczone cechy podaje się w kwadratowych nawiasach.
10. Makrostrukturą słownika to struktura uporządkowania wszystkich haseł w
słowniku.
Mikrostruktura słownika odnosi się do uporządkowania części wewnątrz hasła.
W ujęciu Żmigrodzkiego podział na słowniki ogólne i specjalne odwołuje się do mikrostruktury słownika, tzn. zawartości artykułów hasłowych.
a) słowniki ogólne dostarczają pełnych i różnorodnych informacji na temat zawartych w nich słów.
b) słowniki specjalne - ograniczają się do wybranych informacji np. tylko ortograficzne lub etymologiczne, itd.
O charakterze słownika ogólnego nie przesądza tylko jego mikrostruktura, lecz równie ważna jest makrostruktura - dobór haseł, np. kieszonkowy słowniczek, zawierający niewiele wyrazów, ale wszechstronnie scharakteryzowanych - jest słownikiem ogólnym.
Słownik gwary, terminologii zawodowej, slangu, słownik imion są słownikami specjalnymi, niezależnie jak bogata miałaby być informacja przy haśle. ( niezależnie od posiadania wszechstronnie scharakteryzowanych słów - wymowa, odmiana, przykłady użycia, itd.)
Bibliografia:
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, pod red. Kazimierza Polańskiego.
Kania Stanisław, Tokarski Jan, Zarys leksykologii i leksykografii polskiej.
Słownik terminów gramatycznych.
Szymczak Mieczysław, Słownik języka polskiego.
Żmigrodzki Piotr, Wprowadzenie do leksykografii polskiej, 2003r.