Agnieszka Chrzanowska

Wychowawca - nauczyciel mianowany

Dom Dziecka nr 9

Ul. Korotyńskiego 13

02-121 Warszawa

Program przeciwdziałania agresji w Domu Dziecka nr 9 w Warszawie

Celem programu zaradczego przeciw agresji jest ograniczenie lub całkowite wyeliminowanie agresji w placówce i poza nią, a także zapobieganie powstawaniu tego rodzaju problemów, doskonalenie relacji koleżeńskich, poprawa atmosfery w Domu, wzmacnianie pozytywnych postaw.

Cele szczegółowe:

• Zapoznanie z pojęciami agresja, przemoc, mobbing;

• Umiejętne rozpoznawanie agresora, ofiary i świadka

• Wypracowanie metod zapobiegania agresji i mobbingowi;

• Uświadomienie zagrożeń płynących z agresji;

• Stopniowe eliminowanie zachowań agresywnych

Planowane efekty:

• Wzrost świadomości zagrożeń spowodowanych agresją

• Minimalizacja zachowań agresywnych wśród dzieci

• Dostarczenie młodzieży propozycji alternatywnych form spędzania wolnego czasu

• Zwiększenie poczucia bezpieczeństwa

Głównym źródłem zachowań agresywnych młodzieży są wszelkie sytuacje konfliktowe i próby wywierania nacisku. Literatura wyróżnia cztery różne przyczyny agresji:

• Agresja jako instynkt: powstała na drodze ewolucji, jest potrzebna do utrzymania gatunku, jako napęd do działania . Jest to agresja naturalna - konieczna w walce o byt .

• Agresja jako reakcja na frustrację, czyli stan charakteryzujący się napięciem emocjonalnym, niepokojem, przygnębieniem, jest skutkiem niezaspokojenia jakichś potrzeb. Może doprowadzić do zaburzeń nerwicowych, a w konsekwencji do niebezpieczeństwa dla zdrowia człowieka.

• Agresja jako nabyty popęd, przejawiający się w emocjonalnej reakcji gniewu. Stopnie przejawiania gniewu są bardzo zróżnicowane od niezadowolenia poprzez oburzenie aż do złości.

• Agresja jako nawyk rodzi się z częstości, intensywności doznawanych napaści, frustracji, przykrości. Duży wpływ na utrwalanie tego typu agresji ma temperament człowieka oraz brak tolerancji.

Przyczyn agresji jest bardzo wiele, niektóre z nich na pozór nie mają z nią nic wspólnego, jednak po bliższym przyjrzeniu się nim, łatwo zauważyć ich powiązanie z zachowaniem agresywnym. Przyczynami tymi są:

• niska samoocena

• przeżywanie różnego rodzaju niepowodzeń

• obwinianie innych za swój gniew, życie w przekonaniu, że smutek i lęk są czymś wstydliwym

• nuda, brak umiejętności wartościowego wypełniania wolnego czasu

• brak kontaktu z najbliższymi, ciepła domowego

• wzorce zachowań agresywnych oglądane w telewizji i grach komputerowych

• ubogie słownictwo, nieumiejętność wypowiedzenia się, brak ogólnych wiadomości

• trudna sytuacja życiowa

• dysleksja

• brak tolerancji

Warunkiem skutecznego oddziaływania mojego programu jest uświadomienie sobie przez wychowawców wagi problemów na terenie placówki oraz wysoka motywacja do analizy natężenia zjawiska i podjęcia działań zmierzających do zmniejszenia częstotliwości występowania agresji.

Program, który przygotowałam obejmuje następujące obszary działalności:

1. Środki zaradcze na poziomie placówki

2. Środki zaradcze na poziomie grupy

3. Środki zaradcze na poziomie jednostki ze szczególnym uwzględnieniem współpracy wychowawcy, pedagoga, psychologa i terapeuty

Środki zaradcze na poziomie placówki

1. Przeprowadzenie ankiety na temat przejawów agresji, celem orientacji w jakości i skali problemu.

2. Zaprezentowanie wyników na posiedzeniu zespołu wychowawczego celem uświadomienia rangi problemu i wzbudzenia motywacji do podjęcia działań zmierzających do zmniejszenia agresji .

3. Ogólne spotkanie dzieci i wychowawców w celu uświadomienia skali problemu:

- przedstawienie wyników ankiet

- dyskusja na temat środków zaradczych

- apel o kontakt z wychowawcami w razie podejrzenia, że któryś z wychowanków jest ofiarą przemocy

4. Przygotowanie instruktażu dla wychowawców i pozostałych pracowników Domu: „Jak rozpoznać agresora, ofiarę i świadka, jak reagować i rozmawiać z dziećmi wchodzącymi w te role.”

4. Zwiększenie ilości dyżurów wychowawczych w czasie godzin nocnych, podczas których nauczyciel - wychowawca jest zobowiązany do:

• zdecydowanej interwencji w każdym przypadku przejawów agresji jawnej, a nawet w przypadku podejrzenia, że dzieje się coś złego. Brak reakcji ze strony wychowawcy oznacza pozostawienie wychowanków słabszych (ofiar) bez pomocy, a dla agresora ciche przyzwolenie, a nawet wzmocnienie zachowań agresywnych . taka postawa wychowawcy może spowodować także przyłączenie się wychowanków neutralnych do podejmowania działań agresywnych.

• konsekwentnego egzekwowania sankcji przewidzianych regulaminem Domu

6. Doskonalenie i samodoskonalenie wychowawców:

• Dyrektor zapewnia kształcenie wychowawców w zakresie przeciwdziałania agresji poprzez udział w treningu umiejętności interpersonalnych, treningi asertywności, warsztatach pt: „Praca z dzieckiem zaniedbanym środowiskowo.”

• Tworzenie grup wsparcia dla wychowawców, których celem jest opracowanie wspólnego planu zapobiegania agresji, dzielenie się doświadczeniami, zapoznanie z literaturą i ocena skuteczności zastosowanych środków zaradczych oraz wypracowanie jednolitego stanowiska i sposobu postępowania wszystkich dorosłych w placówce .

• Udział wychowawców w warsztatach z zakresu profilaktyki np. wstęp do Treningu Zastępowania Agresji, „Spójrz inaczej” Andrzeja Kołodziejczyka .

7. Organizacja imprez mających na celu rozwijanie kreatywności wychowanków, rozwoju ich własnych możliwości, ukrytych talentów, zaspokajanie potrzeby uznania, a także tworzenie atmosfery życzliwości, radości i współpracy w Domu .

• rajdy, konkursy, dyskoteki, zawody sportowe

8. Organizacja czasu wolnego.

• organizowanie kół zainteresowań w odpowiedzi na potrzeby wychowanków

• zorganizowanie zajęć socjoterapeutycznych dla dzieci

• nawiązanie współpracy z „Fundacją Robinson Crouzoe”

• Ścisła współpraca z wolontariatem

Środki zaradcze na poziomie grupy

1. Ustalenie w każdej grupie wspólnie z wychowankami regulaminu grupowego i norm postępowania mającego na celu zapobieganie i ograniczenie agresji np.:

• nie będziemy zachowywać się agresywnie i szykanować kolegów

• będziemy pomagać tym, którym inni dokuczają

• będziemy bawić się z koleżankami i kolegami, którzy często są sami

2. Nagradzanie:

• pochwala wychowawcy grupy za wstawienie się za słabszym, za wciągnięcie kolegi do zabawy, za każde zachowanie prospołeczne

• pochwala dla dzieci agresywnych, które powstrzymały się od przemocy

• dostrzeganie i ukazywanie przykładów bez agresywnego zachowania

3. Sankcje jako najlepszy rezultat oddziaływań wychowawczych i połączenie pochwały zachowań pozytywnych z konsekwentnym karaniem zachowań agresywnych:

• sankcje powinny być opracowane wspólnie z wychowankami, łatwe do zastosowania, ale muszą się wiązać z pewną niewygodą dla sprawcy przewinienia

• kara nie powinna potępiać sprawcy, ale wyraźnie pokazywać, jakie czyny są niepożądane i nie będą tolerowane

• kary powinny być nieco inne niż w regulaminie placówki

5. Pogadanki wychowawcze:

• systematyczne prowadzenie rozmów dotyczących agresji i sposobów jej zwalczania oraz omawianie wydarzeń minionego tygodnia, co może stanowić społeczną kontrolę zachowań agresywnych

• uwrażliwianie na odczucia ofiar przemocy (ból, cierpienie, niekiedy kalectwo, uszkodzenie ciała, zagrożenie życia)

• prowadzenie wychowawczych zajęć profilaktycznych mających na celu poprawę komunikowania się i porozumiewania, rozwiązywania konfliktów, wyrażania uczuć, empatii, posługiwania się komunikatem „ja”

• wzmacnianie więzi pomiędzy wychowankami (wspólne wyjścia do kina, na wycieczki)

Środki zaradcze na poziomie jednostki (wychowanka)

1. Indywidualne rozmowy wychowawcy z dzieckiem agresywnym, których celem jest uświadomienie, że w naszym Domu nie będą tolerowane żadne formy agresji

• ostrzeganie podczas rozmów, że jeżeli sytuacja się powtórzy, to zostaną podjęte bardziej drastyczne środki zaradcze, odwołanie się do wcześniej ustalonych sankcji

2. Fachowa pomoc psychologa (terapeuty) dla świadków i ofiar agresji:

• zapewnienie dziecku bezpieczeństwa przed podjęciem działań wyjaśniających

• zapoznanie z możliwościami pomocy i uzyskanie od dziecka zgody na podjęcie interwencji

• zapewnienie fachowej pomocy terapeutycznej w przypadku potrzeby zneutralizowania przeżyć

- w razie potrzeby zmiana grupy

Indywidualna praca z dzieckiem agresywnym

Podstawą pracy z dzieckiem agresywnym jest uznanie go jako podmiot, jako osobę niepowtarzalną, zdolną do miłości, z natury dobrą, twórczą, dążącą do samorealizacji, mającą w sobie wszystkie zasoby i możliwości potrzebne do konstruktywnej zmiany . Oddziaływania powinny polegać na:

1. Nawiązaniu z wychowankiem dobrego kontaktu stanowiącego podstawę dalszej pracy opartej na atmosferze życzliwości, akceptacji i bezpieczeństwa .

2. Wysłuchaniu interpretacji przyczyn i przebiegu danego zdarzenia zgodnego z odczuciami i mapą rzeczywistości wychowanka, nie przerywając mu, nie osadzając .

3. Dokonaniu diagnozy przyczyn postępowania niepożądanych zachowań, zwracając szczególną uwagę na stopień zaspokojenia potrzeb . W tym celu można posługiwać się następującymi technikami i narzędziami:

• kwestionariusz pytań otwartych „Jak się czujesz?”, „Moje nastroje”, „Jaki jesteś?”

• rysunek pt. „Wyspa szczęścia”, „Co kryje się pod skorupką żółwia?”

• obserwacja zachowania

4. Bezpośrednia praca z dzieckiem nad modelowaniem zachowania alternatywnego do agresji - określenie stanu pożądanego:

• określenie celu: czego pragniesz?, po czym poznasz, że to osiągnąłeś?, co będziesz widział, słyszał, czuł, kiedy to osiągniesz?

• stworzenie w wyobraźni obrazu siebie osiągającego cel

• kiedy osiągniesz swój cel i kto ci w tym pomoże?

• czego potrzebujesz, by osiągnąć swój cel

• jakie umiejętności powinieneś posiadać, aby osiągnąć cel

• określenie linii czasu i umieszczenie na niej drogi do celu

• określenie kroków potrzebnych do zrealizowania celu

5. Ćwiczenie i tworzenie zachowań alternatywnych do zachowań agresywnych poprzez:

• zmiana doświadczeń przez cofnięcie w czas „co by było gdybyś miał możliwość zmiany sytuacji?, jakbyś się inaczej zachował?, jakich umiejętności potrzebowałbyś, aby zmienić swoje zachowanie?”

• wychowanek tworzy w wyobraźni zachowanie alternatywne do agresywnego, w ten sposób powiększa swoje możliwości w wyborze zachowania w przyszłości

• docieranie do zasobów poprzez identyfikację z osobą, która ma takie zasoby potrzebne do zmiany zachowania lub docieranie do własnych doświadczeń z przeszłości

• technika „okrąg możliwości” służy wzmacnianiu wewnętrznych możliwości i zasobów

• odgrywanie psychodramy, która stwarza sytuacje wytwarzania nawyków poprzez umożliwienie dziecku odegrania nowych ról i pozytywnych rozwiązań konfliktów. Zwiększa to zdolność do spostrzegania sytuacji, umożliwia w przyszłości modyfikację własnych zachowań w zależności od przewidywanych konsekwencji swego zachowania dla innych

6. Praca z uczuciami - nazywanie i wyrażanie uczuć:

• praca z zabawką „Miś”; co czuje miś, kiedy go ktoś bije?

• Niedokończone zdania np. czuje złość kiedy...

• rysunek np. narysuj swoją złość, popatrz na rysunek z rożnych stron, odległości, w jakiej pozycji czujesz najmniejszą złość. Co mam zrobić z tym rysunkiem?

• odreagowanie złości, gniewu np. na poduszce - pokaż swoją złość

• relaksacja, dzięki której dziecko odreagowuje napięcia

7. Praca nad konstruktywnym rozwiązywaniem problemów:

• rysunek pt. „narysuj swój problem” (nadaj mu kształt i kolor), narysuj rozwiązanie problemu, drogę do rozwiązania i zasoby potrzebne do jego rozwiązania

• technika „zmiana rangi problemu”

8. Nauka radzenia sobie ze złością i nienawiścią poprzez:

• uczenie techniki odprężania psychofizycznego, samoinstruowania według następujących kroków:

• jak się czuje moje ciało?

• uspokój się (weź trzy oddechy, policz powoli wstecz od 10 do 1, pomyśl o czymś przyjemnym - wizualizacja, powiedz sobie uspokoiłem się)

• zastanów się nad rozwiązaniem problemu

Aby konstruktywnie przeciwdziałać zjawiskom przemocy wychowawcy potrzebują:

• Mieć gruntowną wiedzę na temat mechanizmów uruchamiających agresywne zachowania na terenie placówki

• podjąć decyzje o włączeniu zachowań agresywnych do obszaru, na który mają wpływ i mogą wziąć za ten obszar odpowiedzialność

• mieć jasny obraz wartości i zasad, w imię których będą działać, mieć świadomość własnych zachowań i ich wpływu na inne osoby

• umieć wyodrębniać wszelkie postacie zachowań agresywnych z całego spektrum innych zachowań w grupie

• umieć dostrzec i wzmacniać zachowania przyjazne wśród dzieci

• posiadać szeroki repertuar zachowań potrzebnych do pracy ze sprawcami i ofiarami przemocy w postaci powstrzymywania toczących się akcji, prowadzenia rozmów w celu diagnozy problemu, ustalenia rodzaju szkody, pomagania w odreagowaniu silnych emocji, ustalania konsekwencji naruszania reguł

• mieć oparcie w Dyrekcji i innych wychowawcach

W przeciwdziałaniu agresji, jak i w całym procesie wychowawczym bardzo ważna rolę odgrywają wzajemne relacje interpersonalne pomiędzy wychowawcą a wychowankiem oraz miedzy samymi wychowankami. Tylko wrażliwy, empatyczny nauczyciel ma szansę nie przekraczać podstawowych praw osobowych dziecka, a wiec jego praw do szacunku, godności, rozwoju, wolności, miłości i akceptacji, a więc jego podmiotowości . Jeśli chcemy, aby dzieci czuły się w placówce dobrze i identyfikowały się z jej wartościami musimy sprawić aby było to miejsce przyjazne, w którym mogą zaspokoić swoje potrzeby .

Czynniki, które chronią wychowanków Domu Dziecka przed agresją:

1. wychowawcy kompetentni, konsekwentni, sprawiedliwi, życzliwi (oddziałują jako autorytety)

2. opiekunowie dają przykład rozwiązywania konfliktów pokojowo, z empatią i poszanowaniem ludzkiej godności

3. wymagania nie małe ale realistyczne - dające szansę sukcesu, zadowolenia, zachęcające do pozytywnej aktywności

4. częste rozmowy „twarzą w twarz” i wspólna praca nad stymulowaniem współpracy

5. jest przekazywana wiedza o przejawach, przyczynach agresji i zapobieganiu jej

6. prowadzone są ćwiczenia rozwiązywania konfliktów, wyrażania uczuć i radzenia sobie z negatywnymi uczuciami bez zachowań agresywnych

7. wychowawcy znają miejsca i sytuacje zagrażające i orientują się w tym, co robią dzieci. Wobec młodszych dzieci kontrola i opieka są bezpośrednie, wobec dorastających coraz bardziej pośrednie, oparte na rozmowie .Zawsze jednak opiekunowie pozostają czujni i nie ma miejsca w placówce bez sprawdzania co się w nich dzieje

8. Stwarza się okazje, by każde dziecko mogło doświadczać w placówce więcej pochwal niż nagan . zachowania prospołeczne są nagradzane, ale nie systematycznie, bo to jest skuteczniejsze. Zachowania antyspołeczne, przemoc są karane niezbyt silnie, ale nieuchronnie i natychmiastowo . Uniemożliwia to czerpanie satysfakcji z aktu przemocy.

9. W placówce istnieje wiele sposobów spędzania czasu wolnego, istnieją koła zainteresowań

10. Cały personel pedagogiczny i administracyjny jest włączony w program przeciwdziałania agresji

Uwagi o realizacji programu:

Realizacja programu może odbywać się w rożny sposób. Całość programu może być realizowana samodzielnie przez wychowawców w czasie codziennych dyżurów popołudniowych, a także przy współpracy z psychologiem, pedagogiem i terapeutą w czasie cotygodniowych sesji. Wymiar czasu przeznaczony na poszczególne zagadnienia zależy od decyzji wychowawcy i jego interpretacji programu.

Odbiorcy: dzieci i młodzież przebywająca w placówkach opiekuńczo - wychowawczych

Literatura pomocna wychowawcy w przeciwdziałaniu agresji:

• Barker Ph. Podstawy psychiatrii dziecięcej W-wa PZWL

• Champan A.H. Leczenie zaburzeń emocjonalnych W-wa 1973, PZWL

• Dobson J. Rozmowy z rodzicami Kraków 1990

• Faber A. Mazlish E. Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały. Jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły . Media Rodzina Poznań 1993

• Frączak A. Zamkley H. (red.) Socjalizacja a agresja W-wa 1993

• Gordon T. Wychowanie bez porażek W-wa 1991 IW PAX

• Grochulska J. Agresja u dzieci W-wa 1993

• Jundzil I. Nagrody i kary w wychowaniu W-wa 1986, NK

• Kozłowska A. Zaburzenia emocjonalne u dzieci w wieku przedszkolnym W-wa 1984 WSIP

• Łobocki M. Trudności wychowawcze w szkole W-wa 1989 WSIP

• Nartowska H. Wychowanie dziecka nadpobudliwego W-wa 1986, NK

• Prekop I. Mały tyran W-wa 1993 wyd J. Santorski

• Ranschburg J. Lęk, gniew, agresja W-wa 1993, WSIP

• Serfontein G. Twoje nadpobudliwe dziecko W-wa 1999, Prószyński i s-ka

Załącznik nr1

Prosimy Cię o wypełnienie ankiety. Dotyczy ona Twojego bezpieczeństwa na terenie placówki. Twoje odpowiedzi pomogą lepiej poznać potrzeby i problemy Twoich rówieśników. Będziemy starać się pomóc w ich rozwiązaniu.

Płeć (zaznacz x) Dziewczynka Chłopiec

1. Czy w Domu Dziecka czujesz się bezpiecznie?

Tak Nie

2. Jakie przejawy przemocy widziałeś na terenie placówki? (zaznacz x)

Bicie koleżanek i kolegów

Zaczepki

Wymuszanie pieniędzy, rzeczy itp.

Znęcanie się

Okaleczanie samego siebie

Niszczenie własnych rzeczy

Niszczenie cudzych rzeczy

Obraźliwe przezwiska

Używanie wulgarnych słów

Groźby i zastraszenia

3. Czy w Twojej grupie jest osoba,

Która ma brzydkie przezwisko

Z którą nikt nie chce spędzać czasu wolnego

4. Czy byłeś pobity na terenie Domu Dziecka?

Tak Nie

5. Które miejsce w placówce uważasz za najbardziej niebezpieczne? (określ jak najdokładniej)

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

6. Podaj ile osób z Twojej grupy zaliczył byś do agresywnych (napisz tę liczbę)

.................................

7. Jak reagujesz na przemoc w placówce?

Udzielasz pomocy

Nic nie robisz

Zwracasz się o pomoc

8. Osoba, do której zwracasz się o pomoc, gdy zetkniesz się z agresją, to:

Wychowawca

Pedagog

Pielęgniarka

Kolega

Sam sobie radzisz

9. Czy uważasz, że Dom Dziecka, w którym mieszkasz jest bezpieczny?

Tak Nie

Dziękujemy za wypełnienie ankiet

Załącznik nr 2

Prosimy Cię o wypełnienie ankiety. Pamiętaj, że Twoje bezpieczeństwo jest dla nas bardzo ważne. Odpowiadając na pytania, pomożesz nam określić jego stan.

Podkreśl lub odpowiedz na pytania.

Płeć (zaznacz x) Dziewczynka Chłopiec

1. Czy w ciągu ostatniego roku tj. od września 2002 roku do dzisiaj, w Twojej grupie:

1. bito koleżanki i kolegów

2. znęcano się

3. niszczono rzeczy cudze lub własne

4. obraźliwie przezywano

5. używano wulgarnych słów

6. grożono i zastraszano

2. Czy uważasz, że stan bezpieczeństwa w Domu Dziecka w ciągu ostatniego roku:

1. poprawił się

2. nic się nie zmienił

3. pogorszył się

3. Czy w porównaniu z zeszłym rokiem szkolnym poziom agresji wśród wychowanków jest

1. wysoki

2. przeciętny

c) niski

3. nie ma zachowań agresywnych

4. Czy w Domu Dziecka czujesz się bezpieczniej?

1. tak

2. nie

5. Czy w Twojej grupie rozwiązuje się problemy dotyczące agresji wśród wychowanków?

1. tak

2. nie

6. Do kogo zwrócisz się z prośbą o pomoc w sytuacji, gdybyś czuł się zagrożony agresją?

1. wychowawcy

b) pedagoga

2. pielęgniarki

3. kolegi

e) nikogo

7. Czy w Domu Dziecka są miejsca, które nadal uważasz za niebezpieczne?

....................................................................................................................................

....................................................................................................................................

....................................................................................................................................

8. Czy ostatnie działania podejmowane w placówce w celu zmniejszenia agresji są Twoim zdaniem skuteczne?

1. tak

2. nie

3. czasami

9. Czy od września 2002 roku Twoja wiedza na temat radzenia sobie ze złością i agresją

1. jest dużo większa

b) jest większa

2. jest taka sama

3. jest mniejsza

Dziękujemy za wypełnienie ankiety

Załącznik nr 6

Arkusz „Jak panować nad złością”

Ten arkusz może Ci posłużyć do rozwinięcia swoich umiejętności w nawiązywaniu kontaktu ze swoimi myślami związanymi ze złością, zbadaniu swoich uczuć i podjęciu racjonalnych reakcji .

Instrukcja

• opisz sytuację prowokującą złość w kolumnie Zdarzenie .

• Odtwórz swoje myśli na temat tego zdarzenia w kolumnie Myśli.

• Nazwij uczucia, których doświadczyłeś, a które opierają się na Twojej interpretacji sytuacji . Zapisz je w kolumnie Uczucia .

• Opisz swoja reakcję w kolumnie Zachowanie .

ZDARZENIE	MYŚLI	UCZUCIA	ZACHOWANIE
Wróciłeś zmęczony ze szkoły, chciałeś się położyć. Twoja młodsza koleżanka mówi, że musisz jej wyprasować rzeczy na ważny występ szkolny.	Zupełnie nie obchodzi ja co czuję. Myśli tylko o sobie i nikim więcej. Dlaczego nie powie - działa mi tego wcześ- niej. Traktuje mnie jak służącą .	Złość, gorycz	Krzyczysz, obwiniasz ją o brak czułości

---