Pojęcie narodu, prawo do obywatelstwa i kryterium obywatelstwa

Naród to wspólnota o podłożu etnicznym, gospodarczym, politycznym, społecznym i kulturowym wytworzona w procesie dziejowym, przejawiająca się w świadomości swych członków. Chociaż naród wyróżnia się na tle innych zbiorowości, to jednak nie jest możliwe precyzyjne zdefiniowanie tego pojęcia.

W odróżnieniu od społeczeństwa, które jest przez jednostki zwykle traktowane instrumentalnie, naród jest dla jego członków wartością autoteliczną. Jednym z istotnych wyróżników narodu, jest kwestia istnienia świadomości narodowej, czyli kwestia postrzegania własnej zbiorowości jako narodu.

Przyjmuje się, że narody europejskie tworzone były na bazie istniejących państw lub w odniesieniu do państw, które istniały w przeszłości. Natomiast w przypadku narodów azjatyckich przyjmuje się, że na ich wyodrębnianie się miały wpływ przede wszystkim odrębność religijna i kulturowa. Ze względu na to, że niemożliwym stało się jednoznaczne wskazanie czynników koniecznych do zdefiniowaniu narodu, obecnie częściej wskazuje się na różne podejścia teoretyczne do problemów związanych z tym pojęciem. Potoczne ujęcie narodu określiła Antonina Kłoskowska w pracy Kultury narodowe u korzeni. Zdefiniowała go jako zbiorowość, w której naturalne więzi wyrosły ze wspólnoty przekonań i terytorium. Kolejna, biologiczna koncepcja narodu opiera się na tezie Wiliama Hamiltona. W tym ujęciu naród jest definiowany jako zespół więzi opierających się na poznawczo postrzeganych cechach wspólnych, a nie na instynktownym popędzie. Wprowadzona przez Ernesta Gellnera polityczna koncepcja narodu skupia się na opisie relacji pomiędzy narodem a nacjonalizmem. Gellner uważał, że to idea nacjonalizmu była pierwotna, a powstanie narodu jest jej ekspresją. W tym ujęciu naród definiujemy poprzez nacjonalizm rozumiany jako postulat pokrywania się granic etnicznych i państwowych.

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych stanowi w art. 1, że:

1. Wszystkie narody mają prawo do samostanowienia. Z mocy tego prawa swobodnie określają one swój status polityczny i swobodnie zapewniają swój rozwój gospodarczy, społeczny i kulturalny.

2. Wszystkie narody mogą swobodnie rozporządzać dla swoich celów swymi bogactwami i zasobami naturalnymi bez uszczerbku dla jakichkolwiek zobowiązań wynikających z międzynarodowej współpracy gospodarczej, opartej na zasadzie wzajemnych korzyści, oraz z prawa międzynarodowego. W żadnym przypadku nie można pozbawiać narodu jego własnych środków egzystencji.

Z pojęciem narodu ściśle związany jest termin obywatelstwa.

Kategoria obywatelstwa nie jest pojmowana jednolicie. Ponadto w codziennym, potocznym użyciu pojęcie obywatelstwa mieszane jest często z kwestią narodowości czy pochodzenia (np. określenie „Polak” raz rozumiane jest jako osoba narodowości polskiej, innym razem jako obywatel R. P.).Obywatelstwu nadaje się też jednak sens szerszy, polityczny; nacisk położony jest wtedy na sferę uprawnień jednostki (kontekst praw człowieka i obywatela). To polityczne pojmowanie obywatelstwa akcentuje podmiotowość jednostki wobec państwa i władzy publicznej .

Obywatelstwo jako kategoria prawna w najogólniejszym sensie oznacza prawem określony związek osoby fizycznej z państwem. Istotą tego związku jest określenie „przynależności państwowej” danej osoby. Przynależność ta nie jest równoznaczna z poddaniem się jednostki jednostronnej władzy państwa, lecz wyznacza relację dwustronną opartą na wzajemnych uprawnieniach i obowiązkach.

Obywatelstwo jest ściśle związane z suwerennością państwa. Każde państwo ma prawo określać kto jest, a kto nie jest jego obywatelem. Na te regulacje wpływ jednak mają konwencje międzynarodowe, których państwo jest stroną.

Obywatelstwo w sytuacji, kiedy jednym z zasadniczych wyznaczników prawnego statusu jednostki jest koncepcja praw człowieka, musi znaleźć też odniesienie w tej płaszczyźnie. Implikuje to coraz częstsze postrzeganie tegoż obywatelstwa jako prawa podmiotowego jednostki (ściślej biorąc: prawa jednostki do obywatelstwa jako jej prawa podmiotowego). Sprawa jest jednak złożona i zależy od tego z jakiej perspektywy traktuje się prawo podmiotowe. Z punktu widzenia np. wizji praw człowieka stwierdzenie, że „każdy ma prawo do obywatelstwa” - oznacza prawo podmiotowe jednostki. Z perspektywy jednak np. prawa administracyjnego, w doktrynie którego prawo podmiotowe oznacza roszczenie prawne wobec władzy, skutecznie dochodzone - prawo do obywatelstwa rysuje się w zupełnie innym świetle.

Konwencja Haska z roku 1930 była pierwszą międzynarodową próbą zapewnienia obywatelstwa wszystkim jednostkom. Artykuł 1 Konwencji stwierdza, co następuje:

„Do każdego Państwa należy określenie na mocy własnego prawa, kim są jego oby­watele. Prawo to winno być szanowane przez inne Państwa w takim zakresie, w ja­kim jest ono zgodne z konwencjami międzynarodowymi, zwyczajem międzynarodowym i ogólnie uznanymi zasadami prawa w zakresie obywatelstwa.” Innymi słowy, realizacja przez dane Państwo jego prawa do uznawania własnych obywateli po­winno być zgodne z odpowiednimi przepisami ustawodawstwa międzynarodowego. W XX wie­ku przepisy te rozwijały się stopniowo w kierunku faworyzującym prawa człowieka w stosunku do roszczeń suwerenności Państw.

Artykuł 15 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z roku 1948 stanowi:

„Każdy człowiek ma prawo do posiadania obywatelstwa. Nie wolno nikogo pozbawiać samowolnie obywatelstwa ani nikomu odmawiać prawa do zmiany obywatelstwa.”

Prawo to jest uzasadnione istnieniem rzeczywistego i skutecznego związku pomiędzy jednost­ką a Państwem. Po raz pierwszy istnienie tego związku zostało uznane jako podstawa do przy­znania obywatelstwa w sprawie Nottebohma, rozstrzygniętej przez Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w roku 1955. W sprawie tej Trybunał orzekł, co następuje:

„Zgodnie z przyjętą praktyką Państw, z orzeczeniami arbitrów i sądów oraz opinią eks­pertów, obywatelstwo to więź prawna, u podstaw której leży społeczny fakt przywiąza­nia, rzeczywistego związku egzystencjalnego, wspólnoty interesów i sentymentów, któ­remu towarzyszy istnienie wzajemnych praw i obowiązków.”

Rzeczywisty i skuteczny związek, który przejawia się przez urodzenie, zamieszkanie i/lub pocho­dzenie, to kategoria uwzględniona obecnie w ustawodawstwie wewnętrznym większości Państw, a także w najnowszych instrumentach prawa międzynarodowego, dotyczących obywatelstwa, ta­kich jak Europejska Konwencja o Obywatelstwie z 1997 roku.

Obywatelstwo zostało także zdefiniowane przez Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka jako:

„polityczna i prawna więź, która łączy daną osobę z określonym Państwem i wiąże ją z nim więzami lojalności i wierności, uprawniając ją do ochrony dyplomatycznej ze stro­ny tego Państwa”

O prawie do obywatelstwa mówi szereg innych instrumentów prawnych. Konwencja o obywa­telstwie kobiet zamężnych z 1957 roku powtarza postanowienia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, przewidując prawo do obywatelstwa oraz prawo do nie pozbawiania obywatelstwa. Mówi także o promowaniu „powszechnego poszanowania dla podstawowych wolności i praw człowieka należnych wszystkim ludziom bez dyskryminacji ze względu na płeć oraz ich prze­strzegania.” Pierwsze trzy artykuły Konwencji zawierają konkretne postanowienia, dotyczące obywatelstwa kobiety zamężnej:

Artykuł 1 stanowi, że „ani zawarcie, ani rozwiązanie związku małżeńskiego pomiędzy jego obywatelem a cudzoziemcem, ani też zmiana obywatelstwa przez małżonka w czasie trwania związku małżeńskiego nie wpłynie automatycznie na obywatelstwo żony.”

Artykuł 2 zawiera zapis, zgodnie z którym „ani dobrowolne przyjęcie obywatelstwa inne­go Państwa, ani też zrzeczenie się obywatelstwa przez jednego z obywateli nie spowo­duje zrzeczenia się obywatelstwa przez żonę takiego obywatela.”

Artykuł 3, podzielony na dwie części, stanowi, że „cudzoziemka będąca żoną jednego z obywateli [Umawiającego się Państwa] może, na własną prośbę, przyjąć obywatelstwo męża drogą procedury naturalizacyjnej, zapewniającej jej określone przywileje”, oraz że „nadanie takiego obywatelstwa może podlegać ograniczeniom narzuconym w intere­sie bezpieczeństwa narodowego lub polityki państwowej.” Artykuł ten stanowi także, że Umawiające się Państwo nie będzie interpretowało Konwencji jako instrumentu „wywie­rającego wpływ na ustawodawstwo czy praktykę prawną, na mocy której cudzoziemka będąca żoną jednego z jego obywateli może, na własną prośbę, przyjąć obywatelstwo męża, korzystając w ten sposób z przysługujących jej praw.”

Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej z roku 1965 zobo­wiązuje Państwa do „zagwarantowania każdemu, bez rozróżnienia rasy, koloru skóry oraz naro­dowości czy pochodzenia etnicznego, równości w obliczu prawa”, w szczególności w zakresie podstawowych praw człowieka, w tym prawa do obywatelstwa (Artykuł 5).

Artykuł 24 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych stanowi, że:

„Każde dziecko, bez żadnej dyskryminacji ze względu na rasę, kolor skóry, płeć, język, religię, pochodzenie narodowe lub społeczne, sytuację majątkową lub urodzenie, ma prawo do środków ochrony, jakich wymaga status małoletniego, ze strony rodziny, spo­łeczeństwa i Państwa.”

„Każde dziecko powinno być zarejestrowane niezwłocznie po urodzeniu i posiadać nazwisko.”

„Każde dziecko ma prawo do nabycia obywatelstwa.”

Artykuł 26 Paktu stanowi także, iż „Wszyscy są równi wobec prawa i są uprawnieni bez żadnej dyskryminacji do jednakowej ochrony prawnej. Jakakolwiek dyskryminacja w tym zakresie powin­na być ustawowo zakazana oraz powinna być zagwarantowana przez ustawę równa dla wszyst­kich i skuteczna ochrona przed dyskryminacją z takich względów, jak: rasa, kolor skóry, płeć, ję­zyk, religia, poglądy polityczne lub inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, sytuacja mająt­kowa, urodzenie lub jakiekolwiek inne okoliczności.”

Artykuł 9 Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet z roku 1979 głosi:

„Państwa-Strony zapewnią kobietom równe prawa z mężczyznami w zakresie nabywa­nia, zmiany lub zachowania obywatelstwa. W szczególności zapewnią one, że ani mał­żeństwo z cudzoziemcem, ani zmiana obywatelstwa przez małżonka podczas trwania małżeństwa nie spowodują automatycznie zmiany obywatelstwa małżonki ani nie uczy­nią jej bezpaństwowcem, ani też nie zmuszą jej do przyjęcia obywatelstwa małżonka.”

„Państwa-Strony zapewnią kobietom równe prawa z mężczyznami w odniesieniu do obywatelstwa ich dzieci.”

Konwencja o Prawach Dziecka z 1989 roku, ratyfikowana przez niemal wszystkie Państwa, za­wiera dwa artykuły, w których znalazły się istotne zapisy dotyczące obywatelstwa:

Artykuł 2 stanowi, że „Państwa-Strony w granicach swojej jurysdykcji będą respektowa­ły i gwarantowały prawa zawarte w (...) Konwencji wobec każdego dziecka, bez jakiejkol­wiek dyskryminacji, niezależnie od rasy, koloru skóry, płci, języka, religii, poglądów poli­tycznych, statusu majątkowego, niepełnosprawności, cenzusu urodzenia lub jakiegokol­wiek innego tego dziecka albo jego rodziców bądź opiekuna prawnego.”

Źródłami prawa o obywatelstwie polskim są dziś:

- Konstytucja R. P.,

- ustawy ( i przepisy wykonawcze do ustaw) - przede wszystkim obowiązująca ustawa z 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim (tj. Dz. U. z 2000 r., Nr 28, poz. 353 ze zm.),

- ratyfikowane umowy międzynarodowe,

- zwyczaje międzynarodowe.

O nabyciu obywatelstwa mówi ustawa, która wymienia 3 sposoby:

1. Z mocy prawa: formami nabycia są:

a) urodzenie się dziecka z rodziców będących obywatelami polskimi

b) gdy przynajmniej jedno z rodziców jest obywatelem polskim a drugie jest nieznane bądź nieokreślone jest jego obywatelstwo lub nie posiada żadnego obywatelstwa (zasada pochodzenia albo prawa krwi).

c) urodzenie się dziecka lub znalezienie na terytorium Polski - zasada terytorialna

d) prawo ziemi-­rodzice są nieznani lub nieokreślone jest ich obywatelstwo,

e) repatriacja- w rozumieniu ustawy repatriantem jest osoba, która spełnia jednocześnie następujące warunki:

- jest narodowości polskiej lub pochodzenia polskiego,

- mając obywatelstwo państwa obcego przybywa do Polski,

- uzyska zezwolenie właściwego organu polskiego na stałe osiedlenie się w Polsce, osoba nie korzystała uprzednio z instytucji repatriacji dla nabycia obywatelstwa polskiego.

- nabycie obywatelstwa polskiego przez repatriację dotyczy również dzieci repatriantów pod warunkiem, że pozostają pod ich władzą rodzicielską. Jeżeli repatriantem jest tylko jedno z rodziców, dziecko nabywa obywatelstwo jedynie za zgodą drugiego.

2. Na podstawie decyzji właściwego organu- nabycie to przybiera dwie formy:

a) nadania obywatelstwa polskiego- może nastąpić, jeżeli cudzoziemiec zamieszkuje w Polsce, co najmniej 5 lat i wystąpi z wnioskiem o nadanie mu obywatelstwa polskiego, Nadanie obywatelstwa może być uzależnione od przedłożenia dowodu utraty obywatelstwa obcego. Nadanie obywatelstwa rodzicom rozciąga się na dzieci. Uprawnionym do nadania obywatelstwa polskiego jest Prezydent RP. Podania w tej sprawie osoby zamieszkałe w Polsce wnoszą za pośrednictwem starosty, a zamieszkałe za granicą -za pośrednictwem konsula RP.

b) uznania za obywatela polskiego- różni się od nadania obywatelstwa ograniczeniem kręgu osób tylko do bezpaństwowców. Osoba nieposiadająca żadnego obywatelstwa lub o nieokreślonym obywatelstwie może być uznana, na jej wniosek, za obywatela polskiego, jeżeli zamieszkuje w Polsce, co najmniej 5 lat. Decyzję w tej sprawie wydaje wojewoda, o ile przepisy innych ustaw nie stanowią inaczej.

3. w drodze oświadczenia osoby uprawnionej i przyjęcia tego oświadczenia przez właściwy organ: nabycie obywatelstwa polskiego w drodze oświadczenia woli następuje w uproszczonym trybie i odnosi się do określonej kategorii osób:

a) tych, które posiadały obywatelstwo polskie i utraciły je przez zawarcie związku małżeńskiego z cudzoziemcem,

b) osób, które spełniły warunki do nabycia obywatelstwa polskiego z mocy prawa, lecz nie nabyły go w skutek wyboru obywatelstwa obcego dokonanego przez rodziców, braku porozumienia między nimi lub rozstrzygnięcia sądowego,

c) kobiet- cudzoziemek, które zawarły związek małżeński z obywatelem polskim,

d) cudzoziemców, którym udzielono zezwolenia na osiedlenie się na terytorium RP i którzy pozostają, co najmniej 3 lata w związku małżeńskim z osobą posiadające obywatelstwo polskie.

Warunkiem nabycia obywatelstwa polskiego jest złożenie oświadczenia woli przez osobę uprawnioną oraz decyzja starosty lub konsula.

Bibliografia:

1. Konwencja Haska z roku 1930

2. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z roku 1948

3. Konwencja o obywa­telstwie kobiet zamężnych z 1957 roku

4. Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej z roku 1965

5. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych

6. Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet z roku 1979

7. Konwencja o Prawach Dziecka z 1989 roku

8. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku

Obrębska Elzbieta, gr. L

---