PROFILAKTYKA SWOISTA I NIESWOISTA DZIAŁANIAMI ZMIERZAJĄCYMI DO OCHRONY I UMOCNIENIA DZIECKA
Pojęcie „profilaktyka” to działania, których celem jest zapobieganie chorobom i innym zaburzeniom w stanie zdrowia. Synonimami tego terminu są „prewencja” i „zapobieganie”.
Profilaktyka pierwszorzędowa dotyczy ludzi zdrowych, całej populacji lub co najmniej znacznej jej części. Obejmuje działania najwcześniejsze, których celem jest uprzedzenie ewentualnego pojawienia się danej choroby. Składa się z dwóch typów działań:
Swoiste - zapobieganie konkretnej chorobie, np. zakaźnej - szczepienia ochronne, próchnicy zębów - uzupełnianie fluoru, krzywicy - podawanie witaminy D, itd.
Nieswoiste - zapobieganie wielu zaburzeniom i chorobom, np. przez prowadzenie zdrowego stylu życia, eliminowane zagrożeń w środowisku fizycznym i społecznym, stwarzanie dziecku warunków do prawidłowego rozwoju (np. karmienie piersią, akceptacja, miłość)
PROFILAKTYKA NIESWOISTA
KARMIENIE PIERSIĄ
Karmienie piersią jest obecnie uznawane za jedyny prawidłowy sposób odżywiania małych dzieci, zapewniający im optymalny stan zdrowia i rozwój.
Mleko matki zwiera duże stężenie składników wykorzystywanych do szybkiego rozwoju i przyrostu masy mózgu, takich jak laktoza, wielonienasycone kwasy tłuszczowe czy tauryna. Skład mleka kobiecego zmienia się w czasie całej laktacji, w ciągu doby, a nawet pojedynczego karmienia, dostosowując się do indywidualnych potrzeb karmionego przez matkę dziecka.
W pokarmie kobiecym zidentyfikowano około 500 aktywnych biologicznie, czynnych w organizmie dziecka składników, takich jak specyficzne przeciwciała, enzymy, hormony, modulatory wzrostu, żywe komórki. Wspomagają one niedojrzałe funkcje biologiczne małego niemowlęcia, umożliwiając mu bezpieczne wejście i przystosowanie się do środowiska zewnątrzmacicznego.
Mleka kobiecego nie da się odtworzyć, jak również nie można go też zastąpić innym pożywieniem bez ujemnych skutków zdrowotnych.
Wyłączne karmienie piersią zapobiega rozwojowi wielu chorób u dzieci jak np.: zapalenia ucha środkowego w 1 roku życia, chorobom atopowym w wieku dziecięcym i młodzieńczym, cukrzycy, zmniejszenie zachorowania na nowotwory złośliwe przed 15 rokiem życia, zmniejszenie ryzyka wystąpienia zwężenia odźwiernika, wad zgryzu, mniejsze nasilenie próchnicy. Obserwuje się także pozytywną zależność osiąganych przez dziecko wyników testów na inteligencję i czasu trwania karmienia. Światowa Organizacja Zdrowia zaleca wyłącznie karmienie piersią do 6 miesiąca życia dziecka i następnie utrzymywanie go do lat 2, przy stopniowym wprowadzaniu żywności dodatkowej.
ŻYWIENIE DZIECI I MŁODZIEŻY
Żywienie ma podstawowe znaczenia dla zdrowia. Prawidłowe żywienie w dzieciństwie i młodości jest warunkiem:
- prawidłowego, harmonijnego wzrastania i dojrzewania
- dobrego zdrowia, sprawności fizycznej i zdolności do nauki
- ochrony przed niedoborami pokarmowymi
- zmniejszenia ryzyka przedwczesnego rozwoju miażdżycy i innych chorób powstających na tle wadliwego stylu życia
Przez co najmniej pierwszych 6 miesięcy życia dziecka idealnym pokarmem jest mleko matki. Wprowadzanie dodatkowych pokarmów uzupełniających dietę niemowląt powinno być równoległe do zmian rozwojowych o.u.n. w ciągu 1 roku życia dziecka.
Ilość energii i składników pokarmowych spożywanych przez dzieci musi zapewniać prawidłowy przebieg przemian ustrojowych, odnowę tkanek oraz potrzeby związane ze wzrastaniem, którego dynamika jest zróżnicowana w poszczególnych okresach rozwoju.
- białko powinno dostarczać 12 - 13 % energii -jest podstawowym materiałem budulcowym, jest szczególnie potrzebne szybko rosnącemu dziecku
- tłuszcz powinien dostarczać 30 - 32 % energii, przy czym tłuszcz pochodzenia zwierzęcego (źródło nasyconych kwasów tłuszczowych) nie więcej niż 15%, a NNKT (linolowy i linolenowy) około 4 - 6 % energii - te dwa pełnią szczególnie ważną rolę w przemianach biochemicznych i fizjologicznych oraz stanowią niezbędne składniki do budowy tkanek. Nie są syntetyzowane w organizmie człowieka i muszą być dostarczane z pożywieniem.
- węglowodany powinny dostarczać około 56 - 58 % energii, w tym z sacharozy nie więcej niż 10% - w diecie powinny przeważać węglowodany złożone, pochodzące z produktów zbożowych i warzyw.
W prawidłowym żywieniu dzieci i młodzieży ważną rolę odgrywa regularne spożywanie posiłków (4 -5 posiłków dziennie)
Żywienie dzieci i młodzieży należy postrzegać wielokierunkowo:
- powinno być zgodne z aktualnymi zaleceniami
- dieta powinna być urozmaicona pod względem asortymentu produktów spożywczych, uregulowana (częstość spożywania posiłków), umiarkowana co do ilości spożywanych produktów oraz dodatków, głównie soli i cukru
- konieczne jest indywidualizowanie potrzeb żywieniowych dzieci i respektowanie ich apetytów
AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA
Aktywność fizyczna jest jedną z podstawowych potrzeb człowiek i kluczowym składnikiem zdrowego stylu życia.
Funkcje aktywności fizycznej i korzyści dla rozwoju i zdrowia dziecka:
Stymulacja i wspomaganie rozwoju:
- somatycznego - aktywność fizyczna stymuluje wzrastanie ciała, rozwój mięśni i funkcji zaopatrzenia tlenowego, zapewnia harmonię rozwoju (proporcjonalne przyrosty masy ciała)
- intelektualnego - aktywność fizyczna umożliwia poznawanie najbliższego środowiska, przedmiotów i zjawisk
- psychicznego - aktywność fizyczna stwarza sytuacje, w których dziecko uczy się pokonywania trudności, radzenia sobie ze zmęczeniem, stresem, przeżywania sukcesów i porażek, kontrolowania emocji
- społecznego - aktywność fizyczna kształtuje relacje z innymi ludźmi. Dziecko uczy się samokontroli i zasad obowiązujących w grupie. Rozwija obraz własnej osoby i poczucia własnej wartości
Adaptacja - dziecko adaptuje się do różnorodnych bodźców i zmian środowiska fizycznego (klimat, wysokość, wysiłek) i społecznego. Uodparnia się na te bodźce.
Kompensacja (wyrównywanie) - aktywność fizyczna stwarza możliwości wyrównania negatywnych wpływów współczesnego życia polegających na ograniczonej aktywności, stresie
Korekta i terapia wielu zaburzeń - daje szanse poprawy wielu zaburzeń i terapii wielu chorób.
HARTOWANIE ORGANIZMU:
Hartowanie organizmu to zespół zabiegów i ćwiczeń fizycznych, mających na celu usprawnienie mechanizmów termoregulacji oraz zwiększenie odporności na zimno i zmiany temperatury otoczenia. Polega na działaniu na organizm naturalnych, zmiennych bodźców termicznych, wspomaganych ćwiczeniami fizycznymi.
Większość dzieci mieszka w miastach, w budynkach centralnie ogrzewanych, wiele jest odwożonych do przedszkola lub jeździ autobusem, mała aktywność fizyczna dzieci na powietrzu, przegrzewanie dzieci - warunki te sprzyjają osłabieniu mechanizmów utrzymujących stała temperaturę ciała i dezadaptacji do zmiennych wpływów atmosferycznych. W konsekwencji powoduje to zwiększoną zapadalność na choroby dróg oddechowych (przeziębienia).
Korzyści z hartowania:
- mniejsza jest liczba czynnych obwodowych receptorów zimna
- szybsza jest zabezpieczająca przed wychłodzeniem reakcja organizmu na zimno (po 3 sekundach i zahartowanego, po 20 u niezahartowanego)
- wolniej obniża się temperatura w gardle po zimnej kąpieli rąk
Codzienne hartowanie stóp zmniejsza obniżanie się pod wpływem zimna temperatury ich skóry oraz reakcję błony śluzowej jamy nosowej i jamy gardłowej.
PROFILAKTYKA SWOISTA
SZCZEPIENIA OCHRONNE:
Szczepionka - jest preparatem biologicznym, w skład którego wchodzi antygen lub antygeny, które po wprowadzeniu do organizmu mobilizują go do czynnego zwiększania odporności humoralnej.
Szczepionki w zależności od postaci antygenu:
- szczepionki żywe - w skład ich wchodzą żywe drobnoustroje, pozbawione właściwości chorobotwórczych lub mają je w znikomej części, mają zachowane właściwości antygenowe. Do takich szczepionek należą szczepionki przeciw gruźlicy, odrze, śwince różyczce, wietrznej ospie, żółtej gorączce.
- szczepionki inaktywowane - w skład ich wchodzą drobnoustroje zabite; mogą wystąpić odczyny poszczepienne, głównie o charakterze alergicznym. Dzieli się je na szczepionki w skład których wchodzą całe drobnoustroje lub fragmenty drobnoustrojów (szczepionka przeciw grypie, przeciw WZW typu B)
- szczepionki rekombinowane - zawierają najbardziej odpowiedzialne za uodpornienie antygeny patogennych drobnoustrojów, wytworzone przez inne drobnoustroje, odpowiednio zmienione metodami inżynierii genetycznej (szczepionka przeciw WZW typu B drugiej generacji)
- anatoksyny - to szczepionki pozbawione właściwości toksycznych, a mające zachowane właściwości antygenowe. Stosowane są w celu zwiększenia odporności przeciw chorobom, których patogeneza polega głównie na działaniu toksyn bakteryjnych, tj. przeciw błonicy, tężcowi, jadowi kiełbasianemu
- szczepionki polisacharydowe - w skład ich wchodzą polisacharydowe antygeny otoczki meningokoków typu b i pneumokoków koniugowane z białkiem.
Szczepionki według ich swoistości:
- szczepionki monowalentne (pojedyncze) - w skład ich wchodzi jeden drobnoustrój lub antygeny pochodzące z jednego drobnoustroju. Uodparniają one przeciw jednej chorobie zakaźnej.
- szczepionki poliwalentne - zwierają więcej niż jeden drobnoustrój lub antygeny pochodzące z kilku drobnoustrojów. Uodparniają przeciw kilku chorobom zakaźnym.
Szczepionki w zależności od postaci preparatu:
- szczepionki płynne - szczepionkę dostarcza się szczepiącemu w postaci gotowej do podania.
- szczepionki wysuszone - dostarczane są osobom szczepiącym w postaci proszku na dnie fiolki lub ampułki
Cykle szczepień:
- szczepienie pierwotne - w skład jego wchodzą dwie lub trzy dawki szczepionki podane w odstępie 4-6 tygodni
- dawka uzupełniająca - podawana jest zwykle w okresie od 6 do 12 miesięcy po pierwszej dawce szczepionki
- szczepienie podstawowe - cykl szczepienia składający się ze szczepienia pierwotnego i dawki uzupełniającej
dawki przypominające - podawane są upływie kilku lat od szczepienia podstawowego, gdy odporność zmniejszy się na ogół poniżej poziomu ochronnego.
ZAPOBIEGANIE KRZYWICY
Choć kojarzy się z kośćmi, jest ciężką chorobą całego organizmu. Przyczyną może być niedobór witaminy D3 lub uwarunkowany genetycznie defekt wchłaniania fosforanów w nerkach. Krzywica jest chorobą polegającą na nieprawidłowej mineralizacji tkanki kostnej spowodowaną niedoborem wapnia i fosforanów w okresie wzrostu u dzieci. U ludzi dorosłych odpowiednikiem krzywicy jest osteomalacja. Ze względu na przyczynę krzywice dzielimy na:
• krzywice niedoborowe, których istota polega na niedoborze wapnia w wyniku niedostatecznej podaży wapnia w diecie lub nieprawidłowościami w profilaktycznym podawaniu witaminy D3, co upośledza prawidłowe wchłanianie wapnia z przewodu pokarmowego;
• krzywice oporne na leczenie witaminą D3, związane z wrodzoną lub nabytą opornością na działanie witaminy D3.
Przyczyny choroby
Krzywice niedoborowe najczęściej spowodowane są niedoborem witaminy D3, nadmiarem fosforanów w diecie i podawaniem leków przeciwdrgawkowych. Zdrowe niemowlęta karmione piersią, przebywające w dobrych warunkach domowych są zwykle zabezpieczone przed krzywicą. Niedobory witaminy D3 mogą występować w przypadkach dzieci karmionych sztucznie, o ciemnej karnacji, zamieszkujących w warunkach znacznego zanieczyszczenia powietrza, o niskiej ekspozycji na światło oraz w chorobach wątroby i leczenia lekami przeciwdrgawkowymi.
Objawy
Krzywice witamino-D-oporne, a wśród nich rodzinna krzywica hipofosfatemiczna, to obecnie najczęściej rozpoznawany typ krzywicy. Istotą choroby jest genetycznie uwarunkowany defekt wchłaniania fosforanów w nerkach. W obrazie klinicznym charakterystycznym objawem jest niski wzrost, zmiany krzywicze w kościach oraz brak odpowiedzi na leczenie witaminą D.
Leczenie
Leczenie krzywicy z niedoboru witaminy D3 polega na podawaniu doustnych preparatów witaminy D, u starszych dzieci wprowadzanie pokarmów zawierających witaminę D oraz zwiększenie ekspozycji na promieniowanie UV. W profilaktyce krzywicy podawanie witaminy D u dzieci karmionych piersią należy rozpocząć bezpośrednio po urodzeniu (jeśli matka nie przyjmowała jej w ciąży) lub w 3-cim tygodniu życia ( jeśli ją przyjmowała). Profilaktyczne podawanie preparatów witaminy D należy kontynuować do 18-24 miesiąca życia
ZAPOBIEGANIE ROZWOJOWI MIAŻDŻYCY
W wyniku docierania na powierzchnię Ziemi (w naszej szerokości latem) większej ilości krótszych promieni ultrafioletowych tzw. rumieniotwórczych (UVB - 290 - 320 nm) może dochodzić do ostrych odczynów posłonecznych - oparzeń - rumień (zaczerwienienie) skóry ew. pęcherze. Oparzenia słoneczne są częstsze o osób o jasnej karnacji skóry (typ I). Następstwem ich jest rozwój zmian barwnikowych skóry tzw. nabytych znamion zwykłych. Liczne znamiona są jednym z czynników ryzyka rozwoju nowotworu skóry czerniaka złośliwego. W ostatnich latach liczba zachorowań na ten nowotwór się zwiększa. Wykazano, że szczególnie niekorzystne jest nadmierne nasłonecznienie w pierwszej dekadzie życia. Ochrona przed nadmiernym promieniowaniem ultrafioletowym polega na: unikaniu nadmiernych ekspozycji na słońce, zwłaszcza w godz. 10 - 14 (żadna opalenizna nie jest zdrowa), osłanianie ciała odzieżą, noszenie nakryć głowy, okularów słonecznych {ze szkłami wysokiej jakości pochłaniającymi promienie UV - zapobieganie rozwojowi zaćmy) oraz stosowanie preparatów kosmetycznych (kremy, lotiony), zawierających filtry chemiczne lub fizyczne tj. substancje pochłaniające lub rozpraszające i odbijające promienie UV. Oznaczone są one wskaźnikami cyfrowymi (skrót SPF - sun protective factor) od 2 lub 3 do 30, a nawet 40 (im wyższy wskaźnik tym lepsza ochrona; u dzieci zalecane preparaty o wskaźniku powyżej 10). Powinny być one nakładane w czasie pobytu na słońcu kilkakrotnie w ciągu dnia, koniecznie po kąpieli (skuteczność środka zmniejsza się na skutek pocenia, ścierania). Szczególnej ochrony wymagają małe dzieci i osoby z jasną skórą
ZAPOBIEGANIE MIAŻDŻYCY
Miażdżycę stanowi przewlekły, postępujący proces chorobowy. Jest on najczęściej związany z wiekiem, u osób starszych nasila się, może doprowadzić do zawału, udaru mózgu, bądź otępienia starczego. W zależności od miejsca występowania patologicznych zmian, wyróżnia się kilka typów tej choroby:
- miażdżyca tętnic, zmniejszone wówczas światło tętnic przyczynia się do gorszego ukrwienia narządów;
- miażdżyca mózgu powoduje początkowo drażliwość, łatwe męczenie się, wraz z rozwojem choroby zaś następują kłopoty z pamięcią, zmiana charakteru pacjenta, zaburzenia mowy, świadomości, może dojść do udaru;
- miażdżyca naczyń wieńcowych nierzadko prowadzi do zawału serca, przy czym osoby starsze przechodzą zawał znacznie ciężej niż ludzie młodzi;
- miażdżyca tętnic obwodowych odnosi się zazwyczaj do tętnicy brzusznej, która powodując ucisk tętnicy biodrowej skutkuje niedokrwieniem kończyn dolnych. Pacjent cierpi wówczas na ostry ból, który pojawia się w późniejszej fazie bez względu na wysiłek fizyczny, w różnych porach dnia i nocy.
Przyczyny miażdżycy
Na pojawienie się choroby wpływają różne czynniki, jej rozwój bardzo przyspiesza m. in. palenie papierosów, dym tytoniowy dostaje się do płuc i dalszych elementów układu krążenia skutkując uszkodzeniem śródbłonka tętnic, negatywnie wpływa na lipoproteiny osocza, przyczynia się do zwiększonej gotowości zakrzepowej krwi. Podobnie wpływa na rozwój choroby palenie bierne. Ponadto miażdżyca nierzadko powodowana jest nieodpowiednim sposobem odżywiania się, otyłością, brakiem aktywności fizycznej, stresem. Schorzenie nasilają także inne dolegliwości- cukrzyca i nadciśnienie. Pozostałe przyczyny to uwarunkowania genetyczne, wiek, zanieczyszczenie środowiska, również płeć - mężczyźni częściej zapadają na miażdżycę.
JAK ZAPOBIEGAC:
Ograniczyć spożycie pokarmów zawierające nasycone kwasy tłuszczowe, czyli m.in. tłustych mięs tłustego nabiału i gotowych wyrobów cukierniczych zawierających tłuszcze piekarnicze, wybierać chude mięso, ryby morskie i produkty o obniżonej zawartości tłuszczu (light)
Ograniczyć jedzenie potraw smażonych, chipsów oraz żywności typu fast food,
Zwiększyć spożycie błonnika: pektyny (z jabłek i innych owoców) zapobiegają ponownemu wchłanianiu nadmiaru cholesterolu z jelita,
Spożywać pokarmy bogate w przeciw utleniacze szczególnie owoce i warzywa. Źródłem antyoksydantów jest również herbata i czerwone wino.
Witamina E ma działanie przeciw utleniające i obnażające frakcję LDL,
ZAPOBIEGANIE CZYNNOŚCIOWYM ZABURZENIOM UKŁADU RUCHOWEGO NARZĄDU ŻUCIA.
Przyczyny zaburzeń czynnościowych narządu żucia:
Nieprawidłowe warunki zwarciowe (wady zgryzu, powikłania jatrogenne po leczeniu stomatologicznym, protetycznym lub przemieszczenia zębów wskutek przedwczesnej utraty uzębienia).
Zmniejszenie wysokości zębów (w skutek utraty lub starcia zębów albo po niewłaściwym leczeniu stomatologicznym / protetycznym,
Zwiększenie wysokości zębów (po niewłaściwym leczeniu protetycznym)
Organiczne zmiany w stawie
Stres
Zapobieganie
Systematyczne wizyty u stomatologa,
Ćwiczenia stawu żuchwowego
6.ZAPOBIEGANIE NADMIERNEMU NASŁONECZNIENIU:
W profilaktyce przeciwsłonecznej u dzieci należy uwzględnić dwa zasadnicze aspekty:
- ochronę skóry przed oparzeniami słonecznymi
- ochronę przed promieniami słonecznymi u osób z objawami nadwrażliwości na światło
Racjonalnym postępowaniem powinno być:
- unikanie nadmiernych ekspozycji na słońce
- stosowanie zewnętrznych środków chroniących od światła
U dzieci przebywających latem na pełnym słońcu powinno się regularnie stosować zewnętrzne środki chroniące od światła, przestrzegając prawidłowych zasad ich stosowania, kilkakrotnego ich nakładania na skórę podczas pobytu na słońcu, używania preparatów o dużych wskaźnikach protekcji, najlepiej zawierających w swym składzie filtry fizyczne i pozbawione substancji zapachowych.
7.ZAPOBIEGANIE UŻYWANIA PRZEZ MŁODZIEŻ ŚRODKÓW UZALEŻNIAJĄCYCH
Środki uzależniające - zwane także psychoaktywnymi, to substancje pochodzenia naturalnego lub syntetyczne, działające na o.u.n. i zmieniające sposób funkcjonowania organizmu, zachowania i uczucia człowieka.
Do najczęściej używanych, także przez dzieci i młodzież, środków uzależniających należy tytoń i alkohol.
Eksperymentowanie przez dzieci i młodzież ze środkami uzależniającymi może prowadzić do uzależnienia oraz związanych z tym poważnych problemów zdrowotnych, rodzinnych, szkolnych, prawnych i ekonomicznych. Osoby zażywające te środki, stanowią grupę o największym ryzyku zakażenia wirusem HIV.
Zapobieganie:
- tworzenie w domu i szkole środowiska wspierającego dziecko
- zaoferowanie młodym ludziom atrakcyjnych form spędzania wolnego czasu w środowisku lokalnym
- psychoedukacja w ramach szkolnej edukacji zdrowotnej
- wczesna identyfikacja młodzieży zagrożonej uzależnieniem
- zabezpieczenie szkół i miejsc, gdzie przebywa młodzież, przed dealerami narkotyków
8. Zapobieganie próchnicy zębów i chorobom przyzębia:
Próchnica zębów mlecznych rozpoczyna się już w 1 roku życia.
Próchnica zębów stałych rozpoczyna się u dzieci 6-letnich.
Dzieci i młodzież narażone na zwiększone ryzyko próchnicy zębów:
- mieszkające na terenach pozbawionych fluoru w wodzie pitnej lub o śladowej jego zawartości
- z rodzin, w których występuje duża częstość i intensywność próchnicy, o niskim poziomie wykształcenia rodziców, dotkniętych patologią społeczną
- upośledzone umysłowo
- niemowlęta karmione sztucznie, których karmienie butelką zostało przedłużone, otrzymujące smoczki uspokajające z cukrem lub miodem
- z krzywicą
- noszące stałe aparaty ortodontyczne
- z zaburzeniami czynności ślinianek i upośledzeniem wydzielania śliny
- z refleksem żołądkowo - przełykowym, bulimią, przeżuwaniem
Zasady zapobiegania:
- higiena jamy ustnej (przybory i środki higieny jamy ustnej, technika szczotkowania zębów, częstość czyszczenia zębów)
- racjonalne żywienie (zmniejszenie częstości spożywania słodkich produktów, ograniczenie częstości spożywania soków owocowych i owoców, zwłaszcza cytrusowych między posiłkami)
- dostarczenie składników niezbędnych do budowy tkanek zębnych (witamina A i D)
- uzupełnienie związków fluoru