14. STRUKTURALIZM (inaczej LINGWISTYKA STRUKTURALNA)
Za inicjatora strukturalizmu w językoznawstwie należy uznać polskiego uczonego Jana Baudouina de Courtenay, który w rozprawie wydanej w 1894 r. Próba teorii alternacyj fonetycznych oddzielił, biorąc pod uwagę stronę dźwiękową języka, antropofonikę, która miała się zajmować wszelkimi dźwiękami mowy ludzkiej, od psychofonetyki nastawionej na znaczenie i jego rozumienie. Obok Baudouina de Courtenay prekursorem strukturalizmu był również Mikołaj Kruszewski. Za punkt zwrotny przyjmuje się jednaj umownie rok 1916, kiedy to ukazała się książka Ferdynanda de Saussure'a Kurs językoznawstwa ogólnego (wydana po śmierci językoznawcy przez jego uczniów). Dzięki niemu strukturalizm pojawił się w swojej rozwiniętej, klasycznej postaci w polskiej lingwistyce. Polskimi przedstawicielami strukturalizmu byli: Jerzy Kuryłowicz, Tadeusz Milewski, Zdzisław Stieber.
Aby lepiej zilustrować nowe idee, posłużył się Saussure pomysłowym zestawieniem języka z grą w szachy:
Do gry w szachy używa się figur, które mogą być wykonane z najrozmaitszego materiału. Wybór materiału jest dowolny. Nawet jeśli zgubimy „prawdziwą” figurę, możemy ją zastąpić naparstkiem, monetą, byle czym. Obowiązująca jest bowiem jedynie wartość, którą się figurom w grze przypisuje, wartość w relacji do innych figur w obrębie całego systemu gry. Otóż tak samo w języku: znaczenie (= wartość) nie jest uwarunkowane samym brzmieniem wyrazu („materiałem” dźwiękowym), ale położeniem, jakie zajmuje on, jako znak językowy, w ramach całego językowego systemu. Dla gry w szachy ważne są reguły ustanawiające wartość figur i wynikający z tego sposób posługiwania się nimi. Podobnie dla języka ważne są wewnętrzne reguły porządkujące znaki językowe. I właśnie te reguły należy badać.
Jedynym prawdziwym przedmiotem językoznawstwa jest język rozpatrywany sam w sobie i ze względu na samego siebie - tak brzmi słynny wniosek Kursu językoznawstwa ogólnego.
Podstawowe cechy strukturalizmu:
Język (langue) to system znaków służących do porozumiewania się między sobą członków danej społeczności. Ten system jest każdorazowo aktualizowany w akcie mówienia (parole). Oba elementy: langue (system) i parole (użycie systemu) składają się na ogólną ludzką zdolność mówienia (nazywaną langage). Langue jako zjawisko społeczne i parole jako zjawisko indywidualne są od siebie nieodłączne. Gdyby nie istniał system reguł, dający się zaobserwować w języku, ludzie nie mogliby porozumiewać się ze sobą. Ale - z drugiej strony - lagun to tylko abstrakcja wyprowadzona z konkretnych aktów mowy.
Systemowość języka polega na istnieniu systemu relacji między znakami językowymi. Znak nie występuje w izolacji, nie odnosi się tez bezpośrednio do rzeczywistości obiektywnej, jego wartość zależy od miejsca w systemie relacji (np. przymiotnik zimny istnieje w relacji do przymiotników gorący, ciepły, lodowaty, zdanie twierdzące istnieje w relacji do zdania przeczącego itd.) Najważniejsza relacja to opozycyjność („W języku istnieją tylko różnice”).
Język jako system relacji jest formą, a nie substancją. Forma dotyczy nie tylko płaszczyzny dźwiękowej, lecz również pojęciowej. Każdy język czerpie z ogromnego rejestru dźwięków, jakie mogą wytwarzać ludzkie narządy mowy - czerpie z substancji dźwiękowej. Każdy język czerpie również z ogromnego bogactwa ludzkich myśli - czerpie z substancji znaczeniowej. I każdy język na swój sposób modeluje tę dźwiękową i znaczeniową substancję, narzuca jej abstrakcyjną strukturę relacji, czyli właśnie formę.
Relacje między znakami mogą być albo paradygmatyczne, czyli skojarzeniowe, tkwiące w świadomości mówiących (np. biały - czarny, biały - biel - bielić), albo syntagmatyczne, czyli kontekstowe, istniejące w tekście (np. biały - śnieg, bielić - ścianę).
Język można badać w dwóch płaszczyznach: synchronicznej i diachronicznej. Synchronia odnosi się do określonego stanu języka, jest opisem relacji między znakami współistniejącymi w czasie. Diachronia odnosi się do rozwoju, ewolucji językowej. Synchronia nadrzędna jest w stosunku do diachronii. Ucząc się języka w dzieciństwie, ludzie uzyskują umiejętność posługiwania się nim zgodnie z regułami realizowanymi w wypowiedziach, które słyszą wokół siebie. Przy tym - tylko analiza synchroniczna ukazuje systemowość języka. Diachroniczne badania rozbijały język na izolowane od siebie fakty, rozczłonkowywały go na szczegóły i przemiany
Podstawową zasługa lingwistyki strukturalnej jest ukazanie drogi do dokładnego, naukowego opisu zjawisk językowych. Przede wszystkim - aby opisać jakieś zjawisko, pomija się wszelkie kryteria pozajęzykowe, koncentrując się na wewnątrzjęzykowych relacjach. Poza tym - zwraca się uwagę na płaszczyznę językową, w której dane zjawisko zachodzi (konsekwentne rozgraniczenie płaszczyzny fonologicznej, morfologicznej itd.). W opisie dąży się do maksymalnej prostoty i ścisłości, uzyskiwanej często dzięki użyciu rozmaitych symboli, wykresów, schematów. I wreszcie - zebranie faktów oraz ich opis to punkt wyjścia do tworzenia całościowych objaśnień, teorii, modeli.
15. SZKOŁY STRUKTURALNE - PRZEDSTAWICIELE
1. Wpływ nauki Saussure'a, zauważalny już w dwudziestoleciu międzywojennym, stał się szczególnie silny po II wojnie światowej, a na jego idee powoływały się i powołują różne szkoły lingwistyki strukturalnej:
szkoła genewska, ukształtowana przez uczniów szwajcarskiego profesora (m. in. Charles Bally - przedstawiciel strukturalnej stylistyki),
b) szkoła praska - in. fonologiczna (Trubiecki, Jakobson),
c) szkoła kopenhaska - in. glossemantyczna (Louis Hjemslev - twórca glossemantyki, rozwijającej saussurowską koncepcję formy)
- termin JĘZYK obejmuje trzy elementy:
* schemat języka (czysta forma językowa, którą określa realizacja społeczna) * norma językowa (forma materialna, która określa realizacja społeczna)
* zwyczaj językowy (zespół nawyków w określonym społeczeństwie)
- mówienie to „akt indywidualny”, który tworzy materialną stronę języka. Stroną niematerialną jest schemat. Pojęcie normy jest zbędne.
d) amerykański deskryptywizm (Leonard Bloomfield),
e) do tezy o systemowości języka odwołuje się również teoria pól semantycznych.
Powodem powstania różnych szkół strukturalistów były różne interpretacje poglądów de Saussure'a.
2. Różnice pomiędzy dwoma kierunkami współczesnego językoznawstwa (oparte na koncepcji systemu języka, ale prezentujące rożne definicje):
Szkoła praska |
Strukturaliści |
Język - zespół norm, które realizują się w procesie mówienia. |
Język - niematerialny schemat, który może być realizowany w różnych materiach (dźwiękach, rysunkach)
|
Stanowisko pośrednie prezentowali: Jerzy Kuryłowicz i Andre Martinet (fr.)
16. AMERYKAŃSKI STRUKTURALIZM
Strukturalizm rozwijał się zarówno w Europie, jak i w Stanach Zjednoczonych. Jednakże strukturalizm amerykański od początku różnił się od europejskiego - i tym, że w niewielkim stopniu odwoływał się do myśli Saussure'a, i tym, że językoznawcy wychodzili od potrzeb praktycznych (początkowo było to badanie języków indiańskich, później nauczanie języków obcych oraz tłumaczenie maszynowe), i tym, że w opisie zupełnie pomijano kategorię znaczenia.
Rozwój amerykańskiej lingwistyki opartej na założeniach strukturalistycznych można podzielić na trzy okresy wyznaczone trzema fundamentalnymi dziełami:
a) okres deskryptywizmu - Język Leonarda Bloomfielda (1933),
b) okres dystrybucjonizmu - Metody lingwistyki strukturalnej Zelliga Harrisa (1951),
c) okres generatywizmu - Struktury syntaktyczne Noama Chomsky'ego (1957).
Inni przedstawiciele strukturalizmu amerykańskiego: Edward Sapir, Benjamin Lee Whorf.
Oprac. na podstawie: E. Łuczyński, J. Maćkiewicz, Językoznawstwo ogólne;
A. Furdal, Językoznawstwo otwarte