Bibliologia, (nauka o książce bibliologia, rzadziej księgoznawstwo) - definiowana jest jako dyscyplina, której przedmiotem badań jest książka oraz procesy z nią związane (procesy bibliologiczne). Koncentruje się na funkcji książki. Obejmuje zarówno zagadnienia historyczne jak i współczesne.

Jest nauka kompleksową, na którą składają się dyscypliny związane z drogą książki od wytwórcy do odbiorcy:

1. Etap wytwarzania: edytorstwo (księgoznawcze, nie filologiczne)

2. Etap obiegu (księgarstwo, bibliotekoznawstwo)

3. Etap konsumpcji: czytelnictwo, użytkowanie książki

BIBLIOLOGIA

Prekursorzy

Polscy

- Paweł Jarkowski (1781-1845) - bibliotekarz w Krzemieńcu i wykładowca bibliografii, którą nazywał też bibliologią. Bibliologia według niego to encyklopedyczna znajomość książek w ich historycznym rozwoju, znajomość spisów bibliograficznych oraz bibliotekarstwo

- Jerzy Samuel Bandtkie (1768-1836) - dzieła: Historia drukarń krakowskich, Historia drukarń w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim

Bibliografia wg niego obejmuje: grafikę (sztukę pisania i rekopisy), drukarstwo i historie książnictwa (bibliotekarstwo)

- Joachim Lelewel (1786-1861)

Dzieło: Bibliograficznych ksiąg dwoje (t. 1-2, Wilno 1823-1826) w tomie 2 - historia bibliotek w Polsce; Do zakresu bibliografii (zamiennie używał terminu: bibliologia) zaliczał m.in. historię bibliotek, naukę o piśmie i rękopisach, drukarstwo, introligatorstwo, księgarstwo

- Aleksander Bohatkiewicz (1798-1831)

Bibliografia powinna badać zarówno zewnętrzną postać książki (drukarstwo) jak i jej treść

- Karol Estreicher (1827-1908) - dwie części bibliografii: Bibliografia właściwa bada pojedyncze książki, systematologia bada zbiory książek (bibliotekarstwo, księgarstwo) i jest nauką o klasyfikacji piśmiennictwa

- Mieczysław Rulikowski (1881-1951) Wyłączył z pola zainteresowań bibliologii treść książki, książka jest według niego przedmiotem materialnym; oparcie badań bibliologicznych na danych statystycznych

Adam Łysakowski (1895-1952)

- Przedmiotem badań jest książka ujmowana całościowo

- Ważnym elementem jest treść książki, która wpływa na jej szatę zewnętrzną

- Stefan Vrtel-Wierczyński (1886-1963) -

Dzieło: Teoria bibliografii w zarysie; Przedmiotem bibliologii jest zarówno książka pojedyncza jak i w zbiorach, dawna i współczesna. Badać się powinno zarówno postać materialną jak i treść

Kazimierz Piekarski (1893-1944)

Historyk książki XV i XVI wieku

Wprowadził metodę typograficzną

Kazimierz Dobrowolski (1894-1987)

- Istnieje nie nauka, ale wiedza o książce, stanowiąca

zespół różnych nauk

- uwzględniał zagadnienia socjologii książki

SZKOŁA SOCJOLOGICZNA BADAŃ NAD KSIĄŻKĄ

- Jan Muszkowski (1882-1953)

Dzieło: Życie książki (1936, 1951)

Ośrodki: Warszawa, Łódź

- Karol Głombiowski (1913-1986)

Twórca polskiej szkoły bibliologicznej

Ośrodki: Wrocław, Gdańsk

Dzieła:

Problemy historii czytelnictwa (1966)

Książka w procesie komunikacji społecznej (1980)

- Krzysztof Migoń

Twórca modelu funkcjonalnej nauki o książce

Ośrodek: Wrocław

Prace:

Z dziejów nauki o książce (1979)

Nauka o książce. Zarys problematyki (1984)

Anna Żbikowska-Migoń

Ośrodek: Wrocław

Praca: Historia książki w XVIII wieku (1989)

Jan Muszkowski

Główne dzieło: Życie książki (1936, wyd. 2 1951)

Definicja książki: „jest to przedmiot materializacji graficznej treści kulturalnych stanowiących pewną zamkniętą całość, podjętej w celu utrwalenia ich, przekazania i rozpowszechniania wśród ludzi”.

Problematyka bibliologii u:

1. Powstawanie książki

dzieje książki i drukarstwa, poczynając od historii pisma, a kończąc na współczesnych technikach druku i ilustracji

2. Produkcja i obieg książki

- autor i nakładca

- księgarstwo

- książka w bibliotece

- służba informacyjna

3. Użytkowanie książki

- konsumpcja książki

- książka w akcji oświatowej

- badania czytelnictwa

Karol Głombiowski (1913-1986)

Dzieła:

- O funkcjonalną koncepcję nauki o książce

- Nauka o książce nauką o człowieku

- Książka w procesie komunikacji społecznej

Przedmiot bibliologii:

- książka, ale nie jako materialny przedmiot czy obiekt handlu, ale czynnik i narzędzie przemian społecznych i kulturalnych

- książka powinna być analizowana w swej funkcji utrwalania i przekazywania określonych treści kulturalnych w trzech stadiach rozwojowych: produkcji, pośrednictwa i konsumpcji

Osią systemu nauki o książce sformułowanego przez Głombiowskiego jest społeczna funkcja książki.

Model stworzony przez Krzysztofa Migonia obejmuje drogę książki od twórcy do odbiorcy:

1. Edytorstwo

2. Procesy rozpowszechniania książki: księgarstwo, bibliotekarstwo, bibliografia i informacja naukowa

3. Czytelnictwo

W ramach bibliologii wyodrębniają się też inne dziedziny związane z badaniem książki. Są to:

1. Sztuka książkowa, która ukształtowała się na pograniczu bibliologii i historii sztuki

2. Bibliofilstwo, które obejmuje różne aspekty miłośnictwa książek, nie mieszczące się w całości w wymienionych częściach bibliologii, takie jak wytwarzanie książki bibliofilskiej, kolekcjonowanie książek, psychologiczne i społeczne uwarunkowania i efekty bibliofilstwa.

3. Drukarstwo

Ewolucja paradygmatów w bibliologii:

1. Książka jako zabytek kultury materialnej i artystycznej, i jako produkt sztuki typograficznej

2. Treść przekazu, odbiór i funkcje

3. Książka jako sposób utrwalania informacji i narzędzie komunikacji.

Kultura książki to historycznie ukształtowany, aktywnie funkcjonujący całokształt obecności świata książek

Korzyści przyjęcia kultury książki jako przedmiotu badań bibliologii:

1. Możliwość przedstawienia fenomenu książki jako wytworu i narzędzia kultury

2. Umieszczenie książki wśród innych zjawisk kultury dowiedzie jej znaczenia w rozwoju cywilizacji

3. Może pokazać znaczenie książki dla różnych sfer życia, np. dla rozpowszechniania idei religijnych, filozoficznych, upowszechniania oświaty, nauki, rozwoju języka itp.

4. Pokaże uwarunkowania rozwoju książki, np. ekonomiczne, religijne, polityczne

5. Pozwoli ujawnić specyfikę różnych form kultury książki, ich tradycje, rozwój, zanikanie.

Różne perspektywy badawcze kultury książki:

1. Teoretyczna (teoria książki jako przedmiotu, narzędzia i funkcji w kulturze)

2. Historyczna (historia kultury książki różnych epok)

3. Przestrzenna (kultura książki miast, regionów, krajów, narodów, itp.)

4. Jednostkowa (kultura książki człowieka od dzieciństwa do „trzeciego wieku”)

5. Zbiorowa i społeczna

6. Prognostycznej

Kręgi zjawisk kultury książki:

1. Powszechna (światowa, globalna)

2. Regionalna (w znaczeniu większego obszaru świata), np. kultura książki europejskiej, latynoamerykańskiej

3. Ponadnarodowa (niekiedy państwowa) - kultura książki, dla której wyróżnikiem jest język lub wspólne terytorium i państwowość, wspólna religia, tradycja, np. słowiańska, radziecka, katolicka, protestancka

4. Narodowa (etniczna) kultura książki

5. Regionalna kultura książki (jako historycznie ukształtowanego obszaru, najczęściej wewnątrz jakiegoś państwa, ale też międzypaństwowego, np. Śląska Bawarii, Wielkopolski

6. Lokalna kultura książki - dotyczy mniejszych jednostek terytorialnych i zbiorowości społecznych, np. miasta, małej grupy religijnej

BIBLIOTEKOZNAWSTWO (nauka o bibliotece)- jest to nauka badająca i ustalająca warunki oraz zasady sprawnego działania bibliotek w aspekcie ich różnorodnych i zmieniających się funkcji społecznych. Zamiennie na określenie tej dyscypliny używa się też terminu nauka o bibliotece albo bibliotekarstwo.

Synonim: nauka o bibliotece

w jęz. ang. Library science, Philosopy of Librarianship, Bibliography

w jęz. niem.: Bibliothekswissenschaft

Przedmiot badań

1. 1. Ludzie (bibliotekarze, czytelnicy i ich środowisko, systemy komunikowania)

2. Procesy biblioteczne

3. Materialne przedmioty: zbiory, pomieszczenia, urządzenia, narzędzia pracy

BIBLIOTEKARSTWO to część praktyczna bibliotekoznawstwa, która formułuje zasady praktycznej działalności bibliotek oraz określa zespół umiejętności koniecznych do wykonywania zawodu bibliotekarza. Czasami utożsamia się je z bibliotekoznawstwem, jako, że jest praktyczną jego częścią. Obu pojęć używa się też zamiennie.

Pola badawcze bibliotekoznawstwa według Zofii Gacy-Dąbrowskiej:

1. Zagadnienia ogólne

2. Biblioteka i społeczeństwo

3. Procesy biblioteczne i ich organizacja

4. Systemy biblioteczne

5. Zawód bibliotekarza

6. Środki warunkujące działalność biblioteczną

Prekursorzy bibliotekoznawstwa:

Polscy:

Joachim Lelewel (1786-1861)

Dzieła:

- Bibliograficznych ksiąg dwoje (t. 1-2, Wilno 1823-1826), rozdział Bibliotekarstwo czyli książnictwo.

- Dzieje bibliotek (1827-1828),

Stanisław Dunin Borkowski (1782-1850)

Dzieło: O obowiązkach bibliotekarza (1827)

Pierwszy polski podręcznik bibliotekarstwa

- Włodzimierz Górski (ok. 1824-1878)

Dzieło: Krótki rys zasad bibliotekoznawstwa (1862)

Jako pierwszy użył terminu „bibliotekoznawstwo”

Dzieli się ono na dwie części

1. Dotycząca zakładania i organizacji bibliotek

2. Teorii zarządzania biblioteką

Obcy

- Gabriel Naudé (1600-1653)

Dzieło: Advis pour dresser une bibliothèque (1627)

Biblioteka otwarta dla wszystkich

- Michael Denis (1729-1800)

Bibliotekarz Biblioteki Nadwornej w Wiedniu

Dzieło: Einleitung in die Bücherkunde (1777-1778)

Najpełniejsza synteza dziejów bibliotek od czasów starożytnych

- Martin Schrettinger (1772-1851)

Bibliotekarz w Bibliotece Nadwornej w Monachium

Dzieło: Versuch eines vollständigen Lehrbuches der Bibliothekswissenschaft (t. 1-2, 1808-1829)

Pierwszy użył terminu “bibliotekoznawstwo”

Julius Petzoldt (1812-1891)

Nadworny bibliotekarz książąt i królów w Dreźnie

Dzieło: Kathechismus der Bibliothekslehre (1856)

Podstawa późniejszych podręczników bibliotekarskich

Karl Dziatzko (1842-1903)

Historyk książki, dyrektor bibliotek uniwersyteckich we Fryburgu, Wrocławiu i Getyndze

Pierwsza katedra bibliotekoznawstwa w Getyndze (1886)

TQM - Total Quality Menagement

Teoretycy: W. Edwards Deming, Joseph Juran, Philip Crosby, Kaoru Ishikawa

TQM to: „sposób zarządzania organizacją, skoncentrowany na jakości, oparty na udziale wszystkich członków organizacji i nakierowany na osiągnięcie długotrwałego sukcesu, dzięki zadowoleniu klienta oraz korzyściom dla wszystkich członków organizacji i dla społeczeństwa”.

Podstawowe zasady, wspólne dla wszystkich, zajmujących się TQM to:

1. Skoncentrowanie się na dobrej jakości produktów i usług

2. Ustalenie naczelnego celu całej organizacji, jako dążenia do pełnego zaspokojenia potrzeb jej klientów

3. Udział pracowników w zarządzaniu oraz ich szkolenie

4. Tworzenie zespołów pracowniczych rozwiązujących problemy

5. Stosowanie metod statystycznych dla badania i rozwiązywania problemów

Model wprowadzania kompleksowego zarządzania jakością w bibliotece opracowany przez Ewę Głowacką:

1. Faza rozpoznania

2. Faza przygotowania

3. Faza wdrożeń pilotażowych

4. Faza rozwoju

Servqual (Servis Quality)

jest to metoda pomiaru jakości obsługi. Jakość jest tu definiowana jako zmniejszenie luki pomiędzy usługą oczekiwaną a usługą otrzymaną.

1. Luka 1: różnica między oczekiwaniami klienta a postrzeganiem tych oczekiwań przez zarządzających

2. Luka 2: różnica między postrzeganiem przez zarządzających oczekiwań klientów a specyfiką usług (standaryzacja)

3. Luka 3: różnica między specyfikacją jakości usług a usługą aktualnie dostarczaną

4. Luka 4. Różnica między usługą dostarczoną a informacją przekazaną klientowi na temat tej usługi

5. Luka 5: Różnica miedzy oczekiwaniami klienta a postrzeganymi przez niego usługami

Ocena pięciu wymagań (wymiarów):

- niezawodności (reliability)

- reakcja na potrzeby (responsiveness)

- fachowość, poczucie pewności (assurance)

- empatii (empathy)

- konkretyzacja usługi, dogodność (tangibles)

Analiza SWOT jest metodą analizy strategicznej Dokonuje się segregacji posiadanych informacji według czterech grup:

1. Mocne strony (Strengths):

2. Słabe strony (Weaknesses)

3. Szanse (Opportunities)

4. Zagrożenia (Threats)

W efekcie analizy SWOT otrzymujemy cztery listy:

- silnych stron, które należy wzmacniać

- słabych stron, które trzeba niwelować

- szans, które należy wykorzystać

- zagrożeń, których należy unikać

Problemy badawcze dotyczące historii bibliotek:

1. Działalność organów centralnych kształtujących ogólna politykę biblioteczną, w tym prawo biblioteczne

2. Działalność organów zwierzchnich (np. organów kolegialnych), właścicieli bibliotek poszczególnych typów (szkolnych, powszechnych, naukowych, fachowych i innych)

3. Organizacja i zarządzanie w bibliotekach poszczególnych typów

4. Personel bibliotek

5. Funkcje biblioteczne

- gromadzenie zbiorów

- przechowywanie zbiorów

- opracowanie zbiorów, z uwzględnieniem specyfiki poszczególnych kategorii zbiorów

- udostępnianie zbiorów, w tym: informacja o zbiorach; udostępnianie poszczególnych kategorii zbiorów; użytkownicy bibliotek; działalność instrukcyjno-metodyczna i wydawnicza

6. Gospodarka rzeczowa, w tym budownictwo biblioteczne

7. Gospodarka finansowa

8. Społeczne otoczenie bibliotek

9. Teoria i metodologia bibliotekarstwa

Książka to dokument, w którym na materialnym nośniku są przedstawione za pomocą znaków graficznych komunikaty. Jako wytwór kultury materialnej i duchowej jest narzędziem utrwalania i przekazu tekstów językowych i pozajęzykowych (obrazowych, symbolicznych).

Aspekty badania książki

1. Proces produkcji książki: tu niektóre zagadnienia mogą być badane przez inne nauki: technikę, architekturę, chemię, elektronikę

2. Książka jako twór artystyczny: zharmonizowanie jej poszczególnych elementów: druk, układ kolumny, ilustracje, wszystko to powinno tworzyć wraz z treścią jedna całość. Wspólne pole z historią sztuki

3. .Ekonomiczny charakter produkcji książki

4. Produkcja i rozpowszechnianie książki z punktu widzenia zagadnień prawnych

5. Proces czytania

6. Wpływ lektury na czytelnika: kształtowanie świadomości, działanie wychowawcze, kulturalne

7. Książka jest dokumentem posiadającym funkcje informacyjne, może być zatem przedmiotem zainteresowania informacji naukowej.

Aspekty badania książki związane z funkcją książki:

1. Oddziaływanie na świadomość społeczną i narodową

2. Oddziaływanie w sferze ideologicznej

3. Oddziaływanie na rozwój poglądów naukowych

4. Wpływ na rozwój techniki, przemysłu, gospodarki itd. poprzez dostarczanie informacji

5. Oddziaływanie w zakresie kształcenia i oświaty szkolnej i pozaszkolnej

6. Oddziaływanie na upodobania estetyczne: tekstu literackiego, postaci zewnętrznej książki

7. Funkcja rozrywkowa książki

Książka jako źródło historyczne

Książka może być źródłem bezpośrednim pisanym. Bada się wówczas:

• treść książki ze względu na jej funkcję

• Dodatkowe elementy książki nabyte w trakcie jej użytkowania, jak notatki, marginalia, podkreślenia, skreślenia, proweniencje

• Księgozbiór historyczny, czyli zamknięty zbiór wyróżniony ze względu na swego właściciela. Jest on źródłem do historii czytelnictwa

Książka może być źródłem bezpośrednim niepisanym

Bada się wówczas materiał, z którego została ona wykonana (papier, farbę drukarska, atrament, skórę z której wykonano oprawę. Zajmujemy się również takimi zagadnieniami, jak kompozycja typograficzna książki, układ i rodzaj czcionek, ilustracje, ozdobniki, układ karty tytułowej itp.

Problemy badawcze dotyczące historii bibliotek:

1. działalność organów centralnych kształtujących ogólna politykę biblioteczną, w tym prawo biblioteczne

2. Działalność organów zwierzchnich (np. organów kolegialnych), właścicieli bibliotek poszczególnych typów (szkolnych, powszechnych, naukowych, fachowych i innych)

3. Organizacja i zarządzanie w bibliotekach poszczególnych typów

4. Personel bibliotek

5. Funkcje biblioteczne

- gromadzenie zbiorów

- przechowywanie zbiorów

- opracowanie zbiorów, z uwzględnieniem specyfiki poszczególnych kategorii zbiorów

- udostępnianie zbiorów, w tym: informacja o zbiorach; udostępnianie poszczególnych kategorii zbiorów; użytkownicy bibliotek; działalność instrukcyjno-metodyczna i wydawnicza

6. Gospodarka rzeczowa, w tym budownictwo biblioteczne

7. Gospodarka finansowa

8. Społeczne otoczenie bibliotek

9. Teoria i metodologia bibliotekarstwa

Kategorie źródeł do badań nad historią bibliotek według Jacka Puchalskiego (Podział według kryterium wytwórcy źródła):

1. Źródła instytucjonalne:

1. Źródła wytworzone przez instytucje nadrzędne w stosunku do bibliotek: normy, zarządzenia, zalecenia obligujące biblioteki do podejmowania określonych działań oraz dokumentacja nadzoru ich wykonania

2. Źródła wytworzone przez biblioteki: dokumentacja działalności bibliotek, dotycząca sposobu wypełniania przez biblioteki obowiązków statutowych oraz zaleceń organizacji zwierzchnich, a także podejmowanych przez bibliotekę celów kulturalnych, społecznych i edukacyjnych

3. Źródła wytworzone przez instytucje i organizacje związane z bibliotekami. Źródła takie pozwalają spojrzeć na działania bibliotek z zewnątrz, z punktu widzenia instytucji z nimi współpracujących. Umożliwiają więc określenie znaczenia bibliotek wśród innych instytucji: kulturalnych, oświatowych, naukowych

2. Źródła nieinstytucjonalne - wytwarzane poza bibliotekami i instytucjami nadrzędnymi w stosunku do bibliotek. To źródła, które są często wyrazem subiektywnego zainteresowania ich wytwórców różnymi aspektami działalności bibliotek. Ich powstanie nie jest efektem zależności wytwórcy źródła w stosunku do opisywanych bibliotek czy ich właścicieli. Zazwyczaj mają charakter opisowy. Są bardziej tendencyjne niż źródła instytucjonalne. Naukowa użyteczność tego typu źródeł zależy od osobistych kompetencji ich wytwórców oraz tendencji (np., politycznej, artystycznej, naukowej), która reprezentowali

---