UNDERCLASS W DOBIE PRZEKSZTAŁCEŃ SYSTEMOWYCH
UNDERCLLAS I KULTURA BIEDY W ŚRODOWISKACH POPEGEEROWSKICH W KONTEKŚCIE SPORÓW TEORETYCZNYCH I INTERPRETACYJNYCH
Wśród mieszkańców terenów pegeerowskich, a później popegeerowskich wykształcał się przez lata syndrom ”kultury ubóstwa”. Środowiska wychowawcze tych społeczności przekazują specyficzny kapitał kulturowy.
W kontekście naszych rozważań i przeglądu stanowisk wydaje nam się, że można mówić o ukształtowanej w społ. Polskim podklasie (o lokalnym - polskim - charakterze), która wykształciła system postaw, norm, wartości, które z kolei określić możemy mianem ”culture of poverty” .
Główne pojęcia: underclass, culture of poverty, krytyczne, behawioralne, strukturalne ujęcie podklasy.
Wprowadzenie w problematykę
Wielu teoretyków (np. Ralf Dahrendorf),w zantagonizowanych współczesnych społeczeństwach widzi prosty układ sił: uprzywilejowanych beneficjentów gospod. Wolnorynkowej, cieszących się „dostatnim” życiem versus szerokie masy, pozostające bez pracy i tracące dystans do uciekającego przed nim pociągu zw. dobrobytem. Współczesny świat jest podzielony, a linia demarkacji między ”bogactwem” a „ubóstwem” nieustannie przesuwa się, wyłączając poza nawias szerokie grono „zbędnych” jednostek. Ludzie ci stanowią potencjalne zagrożenie dla porządku publicznego, nie liczą na poprawę życiowej sytuacji. Są trwale odłączeni od życia społecznego, wykluczeni poza nawias obywatelskiego uczestnictwa w podziale beneficjów, zepchnięci na margines. Wykształcili charakterystyczne wzory zachowań, normy społeczne, postawy odmienne od tych, co do „prawomocności” których istnieje consensus dominującej większości. Przedstawiciele różnych dyscyplin naukowych skłonni są określić tę grupę społeczną m.in. kategorią „underclass” lub „kulturą ubóstwa”.
Dla części badaczy biedy underclass jest tylko nazwą, negatywnym stereotypem, metaforą zmiany społecznej i transformacji, za pomocą której opisuje się proces i rezultaty zmian społ. w krajach kapitalistycznych. Krytyka realności podklasy zyskała wśród niektórych badaczy(A. Buckingham, P. Lee) miano krytycznego ujęcia underclass, zgodnie z którym odrzuca istnienie underclass jako klasy społecznej. Badacze reprezentujący to podejście stwierdzają, że grupa ludzi zwana potocznie podklasą nie wykazuje wystarczającej liczby specyficznych elementów kulturowych, aby móc traktować ją jako odrębną klasę społeczną. Dorywcze formy zatrudnienia oraz długotrwałe bezrobocie w latach `80-tych mogły uformować strukturalne fundamenty do wyodrębnienia się underclass, ale nie do stworzenia jej podstaw kulturowych. Członkostwo w underclass ma charakter nietrwały i przejściowy, bowiem jej wielkość i charakter w dużej mierze zależy od zmieniających się cyklów w gospodarce. Inni badacze, uważają z kolei, że underclass jest b. Ważną kategorią wyjaśniającą złożone procesy zachodzące w strukturze nowoczesnych społeczeństw, ale przede wszystkim jest realnym tworem.
Koncepcja underclass zrodziła się na gruncie amerykańskim, ale na przełomie lat `80 i
`90-tych zainteresowanie kwestią underclass zostało „przeniesione” do Europy(najpierw do Wielkiej Brytanii i Irlandii potem Holandii, Francji, Niemiec, Danii). W drugiej połowie lat `90-tych do Polski.
Underclass - historia refleksji
Odkrycie problemu przypada na okres stałego wzrostu gospod. w USA. Od roku 1961 do 1965 Produkt Narodowy Brutto wzrastał z 520mld$ skokowo po-40mld, 30mld, 42mld,53mld. W takim klimacie gospodarczym problem biedy wydawał się znikać z pola widzenia. Kręgi intelektualne uznawały za marginalne problemy imigrantów, mniejszości etnicznych i rasowych.
Twórca koncepcji underclass Gunnar Myrdal, definiując underclass jako zbiór jednostek charakteryzujących się deprywacją warunków materialnych i marginalizacją w ramach stosunków społecznych.
Tom Kahn w pracy The Economics of Equality określił podklasę jako zbiorowość osób rekrutujących się z kategorii o niskich kwalifikacjach, narażonych na długotrwałe bezrobocie i pozostawanie bez środków do życia.
W Wielkiej Brytanii na przełomie lat `80 i `90 zaczęto wyróżniać cztery klasy społeczne( wyższa, średnia, niższa i underclass- skupiającej ludzi trwale pozostawionych poza nawiasami społeczeństwa)
We Francji próbuje się demaskować cechy podklasy w tzw. banlieux, czyli przedmieściach wielkich miast. C. Avenel dowodził, że przedmieścia miast skupiają mniejszości etniczne, które charakteryzują się takimi cechami jak: handel narkotykami, rodziny niepełne, wysoki poziom bezrobocia.
Underclass - podstawowe ujęcia
Szeroką perspektywę teoretycznego dyskursu w obrębie koncepcji underclass najlepiej jednak odzwierciedla podział na nurt kulturowy, strukturalny i trzeci - łączący oba stanowiska.
Pierwsze podejście - podejście behawioralne(zwane kulturowym, konserwatywnym, moralnego skażenia, genetycznym czy patologicznym)opiera się na występowaniu różnic we wzorach zachowań pomiędzy członkami underclass, a resztą społeczeństwa. Z pkt. widzenia tej perspektywy występowanie różnic ma kluczowe znaczenie i wynika przede wszystkim z całkowitego uzależnienia potrzebujących od materialnej pomocy państwa, gwałtownego wzrostu związków konkubinackich, braku aktywności zawodowej u mężczyzn, oraz dużego stopnia przestępczości.
Kulturowe ujęcie underclass opiera się na czterech podstawowych założeniach:
-życie w nędzy stawia ludzi w szczególnej sytuacji, nie mającej odpowiednika w życiu innych środowisk;
-kategoria osób dotkniętych ubóstwem przystosowuje się do trudnych warunków, kreując styl i strategie adaptacji, tworząc zamknięty system wartości;
-osoby o niskich kwalifikacjach zawodowych nie mogą znaleźć pracy, bądź nie chcą zdobyć;
-rezultatem tej dobrowolnej adaptacji jest formowanie się odrębnego systemu orientacji i postaw, składających się na kulturę, a w gruncie rzeczy na subkulturę ubóstwa.
Zdaniem Murraya, do grup tworzących kategorię underclass zalicza się środowiska, które nie asymilują się z resztą społeczeństwa: biedni, przez długi czas pobierający zasiłki z pomocy społecznej; samotne matki; agresywni uliczni przestępcy; narkomani; młodzież niekontynuująca nauki i sprawiająca kłopoty wychowawcze; nałogowi alkoholicy; osoby pracujące w szarej strefie; bezdomni, włóczędzy; pozbawieni opieki umysłowo chorzy
Drugą perspektywę underclass można scharakteryzować jako podejście strukturalne, które kładzie nacisk na fakt, że społeczeństwo jest hierarchicznym układem. E. O. Wright wyznaje pogląd, że klasy społeczne są bytem realnym i zachowują wewnętrzną spoistość. Najniżej położoną klasą jest underclass, która skupia najbiedniejszych ludzi, oddzielonych od reszty społeczeństwa sporym dystansem. H .Domański w ramach paradygmaty stukturalnego wyróżnia cztery podstawowe przyczyny trwałego ubóstwa: zmienność koniunktury gospodarki kapitalistycznej oraz segmentację rynku, przestrzenne podłoże procesów wyłączania jednostek z rynku pracy, przesunięcie wytwórczości i przemysłu do usług.
Trzecie ujęcie podklasy łączy paradygmat kulturowy i strukturalny. Ta perspektywa teoretyczna czerpie z amerykańskich studiów nad najuboższymi grupami społecznymi prowadzonymi w latach `70-tych przez W. J. Wilsona, który upatrywał powstania amerykańskiej podklasy w efekcie załamania się popytu na niewykwalifikowanych robotników na rynku pracy w dużych miastach. Pozostawieni bez możliwości pracy i stopniowo popadający w biedę ludzie znaleźli się poza nawiasem społecznym, stwarzając podwaliny kultury opartej na całkowitej negacji wartości uznawanych przez społeczeństwo. Koncepcja Wilsona zaliczana jest do nurtu relatywnego, zgodnie z którym linia ubóstwa oddzielająca ubogich od reszty społeczeństwa jest przeprowadzana na różnych poziomach w zależności od zasobności danego społeczeństwa i momentu czasowego. Przemiany zachodzące w społeczeństwie, powodują w miarę stałą a nawet postępującą marginalizację pewnych kategorii osób, wywołującą skutki psychospołeczne, tj. negatywne postawy społeczne, brak pozytywnych wzorów zachowań czy też ograniczony system aspiracji. Są one nast. przekazywane w procesie socjalizacji kolejnym pokoleniom.
Koncepcja „kultury ubóstwa” Oskara Lewisa i jej niedostatki
Oskar Lewis zwrócił uwagę, że długotrwałe ubóstwo ma podbudowę kulturową. Uznał on nędzę i związane n nią cechy społeczności za subkulturę o odrębnej budowie i zasadzie funkcjonowania. Kultura ubóstwa jest to pewien sposób życia szczególnie niezmienny i trwały, przechodzący z pokolenia na pokolenie w poszczególnych rodzinach. Jedną z podstawowych cech „kultury nędzy” jest jej uniwersalność, przekracza ona bowiem różnice zarówno narodowe, jak zachodzące pomiędzy miastem i wsią, i wykazuje wyraźne podobieństwa zarówno w strukturze rodziny, a także w stosunkach międzyosobowych, wzorach wydawania pieniędzy, orientacjach czy systemach wartości. „Kultura nędzy” może powstać w najróżniejszych kontekstach historycznych. Muszą temu sprzyjać następ. warunki: a)istnienie gospodarki towarowo-pieniężnej oraz pracy zarobkowej i produkcji dla zysku
b)stale wysoka liczba bezrobotnych
c)niskie zarobki
d)brak możliwości tworzenia organizacji socjalnych wśród najbiedniejszych
e)system pokrewieństwa raczej bilateralny niż unilateralny
f)istnienie w klasie panującej szeregu wartości, które kładą nacisk na pomnażanie majątku
„Kultura ubóstwa” charakterystyczna jest dla grupy ludzi najuboższych w społeczeństwie tzw. lower-lower class, potocznie nazywanej underclass. Kandydatami na przedstawicieli „kultury nędzy” są ludzie pochodzący z najniższych warstw zmieniającego się społeczeństwa, ważnym aspektem jest dziedziczenie biedy. Oscar Lewis konkretne cechy społeczności uwikłanych w kulturowe ubóstwo umiejscowił na czterech poziomach analizy szerszego społeczeństwa, społeczności lokalnej, rodziny i jednostki. Na poziomie szerszego społeczeństwa „kultura nędzy” odznacza się brakiem czynnego uczestnictwa w dużych instytucjach. Inne cechy, to stałe bezrobocie i dorywczość pracy. Charakterystyczna jest też krytyka zasadniczych instytucji społecznych wyrażana np. niechęcią do policji, dygnitarzy i rządu. Na poziomie miejscowej społeczności życie mieszkańców „enklaw biedy” to zmaganie się z kiepskimi warunkami mieszkaniowymi, ciasnotą. Na poziomie rodziny główne cechy to brak dzieciństwa, powszechne konkubinaty, związki niezobowiązujące. Na poziomie jednostki cechy to poczucie zepchnięcia na margines, bezradność, uzależnienie, widzenie siebie jako kogoś gorszego od innych.
Underclass i „culture of poverty” - związki i definicje
Kultura w badaniach biedy często bywa sprowadzana do jenostkowych postaw i poglądów, które można dowolnie zmieniać i przekształcać. Kultura ujmowana szeroko, antropologicznie- jako dorobek zbiorowy grupy, jako składnik zewnętrznej wobec jednostki sytuacji. W ujęciu Mary Daly underclass jest kategorią społeczną podlegającą marginalizacji społecznej i wykluczeniu przez dłuższy czas, doświadczającą deprywacji w różnych sferach życia, skupioną w zubożałych sąsiedztwach i charakteryzującą się podobieństwem kulturowym, które możemy określić jako kulturę ubóstwa.
Underclass i jej kultura na polskim gruncie
Nasza teza przedstawia się następująco: w polskich popegeerowskich realiach mamy do czynienia ze społecznościami, które w ujęciu powyżej przez nas zaprezentowanych można interpretować jako underclass. Nie stanowi grupy społecznej w tym sensie, że nie istnieje między zmarginalizowanymi obywatelami jakakolwiek więź, nic nie wskazuje na to, żeby wykazywali się poczuciem grupowej przynależności. Można natomiast z całą pewnością mówić o zmarginalizowanej kategorii społecznej. K. Korzeniewska wychodzi z założenia, że jednym z najważniejszych elementów podklasy jest trwała, często kilkupokoleniowa, zależność biednych od instytucji pomocy społecznej. Można takową odnaleźć w paternalistycznym oddziaływaniu byłych PGR-ów na swoich pracowników i ich rodziny, a także w wytwarzających się strukturach pomocy międzypokoleniowej, wyrażającej się wspomaganiem dzieci przez posiadających stały dochód rodziców-emerytów. Underclass kształtuje się wówczas, gdy jej członkowie są ekonomicznie i przestrzennie izolowani od reszty społeczeństwa czego wskaźnikami są długotrwałe pozostawanie pozostawanie poza rynkiem pracy, brak stałych dochodów i korzystanie przez długi czas z zasiłków pomocy społecznej oraz zamieszkiwanie w obszarach koncentracji biednych, wówczas szacunkowy udział tej kategorii obejmuje 4-5% ogółu badanych gosp. klientów pomocy społecznej. W licznych badaniach wyodrębnia się dwa modele „śląskiej biedy”: starą ,zasiedziałą, opartą na tradycji kulturowej dziedziczonej z pokolenia na pokolenie oraz nowej, napływową, gdzie na plan pierwszy wysuwają się czynniki strukturalno-systemowe. Domański wskazuje, że w Polsce underclass nie lokuje się na najniższym szczeblu hierarchicznym, ponieważ znacznie gorzej sytuują się bezrobotni i rolnicy. Tarkowska stwierdza, że popegeerowska bieda zakorzeniona jest w czasach PRL. Specyficzna kultura PGR-u jest podłożem kultury ubóstwa w polskim wydaniu, a środowisko byłych PGR-ów miejscem kształtowania się polskiej wersji underclass. Między terenami byłych PGR-ów a „resztą” społeczeństwa powstały bariery, których nie można rozpatrywać jedynie w przestrzennym wymiarze, ale i kulturowym. Izolacja terytorialna jest oczywista. D. Tomaszewska, analizując przestrzenne aspekty sytuacji życiowej mieszkańców woj. warmińsko-mazurskiego wprowadza cztery typy osiedli popegeerowskich: 1)osiedla znajdujące się w miastach i ośrodkach gminnych oraz ich bezpośrednim sąsiedztwie; 2)małe i średnie osiedla zlokalizowane na terenie już istniejących wsi; 3)średnie i duże osiedla, popegeerowskie miasteczka położone w większej odległości od ośrodków miejskich i wsi; 4)małe albo bardzo małe kolonie położone z dala od wielkich skupisk ludzkich w sąsiedztwie miejsca pracy( typy 3 i 4 to 70% wszystkich osedli popegeerowskich). PGR-y wpływały na styl życia, organizując ludziom czas wolny. Wytworzyło się specyficzne środowisko ludzi o niskim kapitale kulturowym, kompetencjach, ludzi podobnych do siebie, posiadających zbliżony system wartości, norm, i celów. Osiedla społeczności złożonych z byłych pracowników PGR odłączyły się od reszty społeczeństwa poprzez własną „zasiedziałość” oraz społeczną i infrastukturalną degradację. Deficyt instytucji sprzyja pogłębianiu się ubóstwa. W osiedlach popegeerowskich „pustka instytucjonalna” uwidoczniła się z chwilą likwidacji PGR-ów. PGR-y nie były tylko miejscem pracy, ale także były instytucją organizującą życie swoim pracownikom i ich rodzinom w wielu wymiarach. Wraz z likwidacją PGR-ów zniknęła sieć instytucjonalna przez nie stworzona, powodując w społecznościach popegeerowskich „pustynię instytucjonalną” co stało się czynnikiem wzmacniającym proces marginalizacji. Członkowie tych społeczności nie przynależą do partii, stowarzyszeń, klubów sportowych czy organizacji non profit. Ponadto poddają krytyce zasadniczy porządek instytucjonalny(rząd, samorząd, policję, kościół)zakorzeniony w społeczeństwie. Pracownicy PGR wywodzą się z biedoty wiejskiej, z dawnych robotników folwarcznych, z niegdysiejszych wyrobników dworskich, o których ich dzieci, wnuki często mówią, że `pracowali' w PGR że. Kształtowało się więc specyficzne środowisko, w którym dominował styl życia zdominowany przez doraźność i tymczasowość, bez przeszłości i planów na przyszłość, styl życia i mentalność o ograniczonej odpowiedzialności. Na terenach popegeerowskich ubóstwo jest zakorzenione w czasie i nie można go rozpatrywać w perspektywie kilkunastu lat transformacji. Wyniki badań Karwackiego wskazują, że większość charakterystyk opisanych przez Lewisa ma odzwierciedlenie w popegeerowskiej rzeczywistości a odmiennością od niego jest stosunkowo niewielka liczna konkubinatów. Młodzi mieszkańcy osiedla nie chcą szukać pracy, ci którzy znaleźli zatrudnienie, widzą siebie jako „woły robocze”, „niewolników”, wyzyskiwanych. Ludzie żyją za minimalne stawki pieniężne, robią zakupy w najtańszych sklepach, ograniczają wydatki, pożyczają pieniądze lub wyprzedają rzeczy z domu. Zapomoga lub zasiłek, to dla wielu gospodarstw domowych podstawa budżetu. Dzieci dożywiane są w szkole. Charakterystyczne jest „przyzwyczajanie się”, na początku niezainteresowanych zasiłkami rodzin, do otrzymywania świadczeń. Prowadzi to do obniżenia aspiracji życiowych i zwiększa roszczeniowość. Alkohol i podstawowe produkty żywnościowe(chleb, mleko)to towary najczęściej kupowane przez mieszkańców osiedla. Wyraźny jest brak dzieciństwa, wczesne uświadamianie seksualne badanych. Niewielu żyje w wolnych związkach i rzadkie są wypadki porzucenia żon. Nadużywanie alkoholu, odziedziczone po PRL kombinatorstwo, złodziejstwo, kłusownictwo obecne jest w ich życiu. System socjalistyczny przyzwyczaił ich rodziców, że wszystko jest „wspólne”. Chcąc nie chcąc przyswoili sobie tę zasadę i prawo jest przez nich często łamane. Przemoc w rodzinach-bicie dzieci i żon jest uznawane w tej społeczności za normalność. Raz zdegradowani, dalej sami podtrzymują swoją marginalą pozycję. Ten świat to ich sposób na życie. Wszelkie próby wtargnięcia tam, zaproponowania innych wzorów, mogą zostać potraktowane przez nich jako próba agresji w stosunku do nich. PRL-owska przeszłość, a także wolnorynkowa teraźniejszość, przyczyniły się do wytworzenia uniwersalnego wśród ludzi ubogich stylu życia.