KULTURA - w ujęciu socjologicznym jest to pewien schemat myślenia, niekoniecznie pozytywny, utarty sposób działania powtarzany przez uczestników danej grupy czy społeczności (nawet jeśli schemat ten będzie obrażał innych). Kultura w ujęciu socjologicznym ma zupełnie różne znaczenie niż w ujęciu potocznym. W ujęciu potocznym kultura jest to zespół działań i zjawisk, które kojarzą się z czymś kulturalnym (np. muzyka, sztuka, teatr).

Kultura to „świat po drugiej stronie lustra” - coś, czego nie można zmierzyć, zważyć, nie ma formy, a jednak silnie na nas oddziałuje

Każda grupa działając ze sobą zaczyna tworzyć swoją kulturę, schematy działania. Kultura tworzy się pod wpływem interakcji.

Ćwiczenie przeprowadzone na zajęciach: test znajomości innych kultur z „Ukryty wymiar” Edwarda Halla zakładający, że jako przedstawiciele organizacji dowiadujemy się, że za godzinę musimy jechać w odległy rejon świata. Test prezentuje wiedzę o innych schematach zachowań. Pytania dotyczą zwyczajów i obyczajów w innych krajach (USA, Wielka Brytania, Chiny, Japonia).

LITERATURA:

„Zróżnicowanie kulturowe w biznesie”

OBSZARY REGULACJI KULTUROWEJ (wg E. B. Tylora)

Istnieją trzy obszary, na których można przeprowadzić pogłębioną analizę. Najczęściej analizę kultury, którą chcemy poddać opisowi zaczynamy od kategorii/obszaru:

1. kultura idealna - obowiązujące w społeczeństwie idee, wzory postępowania zachowane w naszej świadomości. Ma 3 uszczegółowione kategorie wchodzące w skład sfery werbalnej i niewerbalnej:

• znaki (werbalna) - słowa-etykiety, które opisują sytuację. Dzielimy je na:

• naturalne - należy do nich skojarzenie (połączenie) elementów takich jak np. dym-ogień: kiedy pojawia się dym (naturalny symbol) kojarzymy, że z tym obrazem naturalnie łączy się skojarzenie obrazu palenia się czegoś;

• konwencjonalne - znaki o charakterze abstrakcyjnym, ustanowione na zasadzie umowy (np. znaki drogowe), nie są połączone z naturalnym stanem rzeczy;

• język (werbalna) - zbiór symboli służący do wymiany komunikatów;

• gesty (niewerbalna) - zbiór symboli służący do wymiany informacji. To kategoria, którą łączymy z formami aktywności społecznej;

2. kultura normatywna - określa sposoby działania; analizuje ład aksjonormatywny, czyli obszar norm funkcjonujących w społeczeństwie. W jej obrębie znajdują się opisy działań właściwych, przyjętych w danej kulturze, a także działań niewłaściwych i zabronionych. Posiada 2 uszczegółowione kategorie:

• zwyczaje - pokazują obszar obowiązujących norm na danym terenie, przyjęty i akceptowany schemat działania w danym społeczeństwie; przy złamaniu zwyczaju spotykamy się z drastyczną sankcją społeczną;

• obyczaje - pokazują obowiązujące normy i schematy działania, uznawane są jednak za mniej sankcjonowane niż zwyczaje; gdy złamie się obyczaj nie dojdzie do ostrej sankcji, ani ostracyzmu towarzyskiego;

• prawa - skodyfikowany (ujęty w systemach, dokumentacjach) system obowiązujących zwyczajów; gdy złamiemy prawo, sankcja będzie miała charakter wymierny, spotka nas kara np. w postaci mandatu. Gdy natomiast złamiemy zwyczaj na drodze (np. życzliwości wśród kierowców) może nas z tego tytułu spotkać jedynie sankcja ze strony ostracyzmu towarzyskiego (Ale ten ktoś jest nieuprzejmy).

• tabu - tzw. norma proskryptywna; oznacza, wyjaśnia zachowania w danym społeczeństwie nieakceptowane.

3. kultura materialna - wszystko, co zostało przez człowieka wymyślone (przedmioty, urządzenia) i ma formę materialną; wszystko, co da się zobaczyć i zaobserwować. Analizujemy tu to, co z kulturą nam się najbardziej kojarzy, np. architekturę, sztukę, etc.

Gdy opiszemy 3 obszary charakteryzując je pod kątem danego społeczeństwa, możemy przejść do analizy szczegółowej, wykorzystując pojęcia wchodzące w skład kultury:

TREŚĆ KULTURY (wg A. L. Kroeber i C. M. Kluckhohn)

Są one mocne powiązane z obszarami regulacji kulturowej, tyle że są bardziej szczegółowe.

Treść kultury:

1. wzory sposobów myślenia, reagowania, odczuwania:

• wzór idealny - mówi jak postępować i co odczuwać, a przynajmniej jakim odczuciom dawać wyraz w określonych sytuacjach; np. w kulturze polskiej przyjęte jest, że jeśli uczestniczymy w pogrzebie, to powinniśmy być smutni;

• wzór realny - nie określa jak się należy zachować, ale ujawnia jak faktycznie ludzie się zachowują; jest to to, co naprawdę zrobimy;

2. wartości - to, co dla nas jest cenne i czemu się podporządkowujemy. Dzielimy je na:

• uznawane - te, o których wiemy, że powinny być ważne i uznajemy je (np. religia), nie zawsze jednak jest tak, że odczuwamy tę społecznie uznawaną wartość jako najważniejszą;

• realizowane - te, do których rzeczywiście się stosujemy, które realizujemy. Może się zdarzyć tak, że dana wartość wcale nie musi być uznawana przez większą część społeczeństwa, a my mimo to tę wartość będziemy realizować (np. religia nie musi być wartością przyjętą przez nas osobiście, mimo, że większość ją wyznaje). Może też być tak, że ta wartość realizowana przez nas, będzie wartością uznawaną;

• odczuwane - te, które zostały głęboko wchłonięte i stały się częścią wewnętrznego świata człowieka, a dążenie do ich osiągnięcia odczuwane jest przez niego jako własna, nagląca potrzeba;

3. normy - prawidła i reguły wedle których grupa żyje; skodyfikowane wartości, wzory sposobów myślenia;

4. sankcje - to zarówno kary jak i nagrody; tabu bardziej sformalizowane:

• formalne - określane są przez przepisy, np. mandat;

• nieformalne - np. napiętnowanie przez społeczeństwo.

Jeszcze bardziej szczegółowym modelem do analizy kultury jest model kultury organizacyjnej Edgara Scheina. Służy on do analizy konkretnych grup i jest w socjologii częściej wykorzystywany. Skupiamy w nim uwagę na konkretnej grupie, np. kultura grupy kobiet w Bielsku-Białej, grupy zawodowej, studentów, etc. Przy takiej analizie nie wystarczy odwoływać się jedynie do tych ogólnych pojęć przedstawionych powyżej.

MODEL KULTURY ORGANIZACYJNEJ

EDGARA SCHEINA

POZIOM KULTURY	KRYTERIUM WYODRĘBNIANIA
Artefakty: językowe; behawioralne; fizyczne.	Widoczne i uświadamiane
Wartości i normy: deklarowane; przestrzegane.	Częściowo widoczne i uświadamiane
Założenia	Całkiem niewidoczne i nieuświadamiane

Schein wyróżnił 3 poziomy, ale zastosował 2 kryteria:

• widoczne - czy będziemy go w stanie zobaczyć;

• uświadamiane - jeśli go nie obserwujemy, to czy ludzie zdają sobie sprawę (są w stanie o tym opowiedzieć, dlaczego coś robią) ze swojego działania, czy może robią to podświadomie (nie wiedzą).

Układ Scheina można opowiedzieć następującą metaforą:

Wycieczka po morzu, zauważamy górę lodową i postanawiamy zadzwonić do kogoś, żeby mu o tym opowiedzieć, opisać tę górę, która jest dla nas wyrazista.

Gdy będziemy tę górę chcieli lepiej poznać (jej budowę, etc.) to zaczniemy podejmować działania bardziej świadome, tzn. zabierzemy ze sobą lornetkę, przyrządy, etc.

Gdy zafascynuje nas ona tak bardzo, że będziemy ją chcieli poznać jeszcze lepiej, jeszcze bardziej dokładnie (np. pod powierzchnią), to do tego będziemy potrzebowali specjalistycznego sprzętu do nurkowania, pozwolenia, umiejętności nurkowania - a więc wymagać to będzie od nas bardzo dużej wiedzy i pogłębionych studiów.

Metaforę tę można przełożyć na chęć opisywania kultury:

Jeśli chcemy opisać kulturę grupy na poziomie widocznym, wystarczy, że się z nią raz spotkamy i ją opiszemy bez większego wysiłku.

Jeśli grupa ta zainteresuje nas, będziemy musieli podjąć szczegółowe badania, wychwycić to, co jest częściowo niewidoczne i przez ludzi nieuświadomione, a więc ludzie nam sami nie będą w stanie o tym opowiedzieć.

Jeśli grupa ta zafascynuje nas i pochłonie w pełni, będziemy musieli podjąć nad nią studia i poznać wszystkie jej aspekty.

Układ Scheina składa się z elementów:

1. artefakty:

• językowe - to, co zawarte jest w języku uczestników grupy; nie chodzi tu o język narodowy, ale o:

• słowa-etykiety - specyficzny żargon stosowany przez uczestników grupy, zrozumiały tylko dla tej grupy; mogą to być skróty, pseudonimy, określenia miejsc (np. budynek C zwany jest „lotniskiem”, Dziś od 12:00 robiłam PS-y zaocznym). Każda grupa ma artefakty językowe.

• mity i legendy - wyznaczają sposób postępowania, który przyjmujemy jako nasz własny (np. Poprzednie lata mówiły nam, że na tym egzaminie nie należy się bać. Jak wyznacza to charakter działania grupy? Do egzaminu przygotowujemy się bez stresu, mamy to w świadomości i wpływa to na nasze przygotowania do egzaminu). W mity i legendy zostajemy wprowadzeni zwykle jako nowi uczestnicy grupy, ale będąc w tej grupie dłużej nie myślimy o nich;

• bohater - autorytet, stanowi wzór do naśladowania, interesuje nas kto dla grupy jest ważny, kim wszyscy się zachwycają i chcieli by być (np. bohaterowie w mafii); rozpoznanie bohatera umożliwia rozpoznanie jakich sposobów działania możemy się w grupie spodziewać (np. gdyby bohaterem grupy był ktoś z III roku, kto nigdy się nie uczył, to zachowania, które w naszej grupie miałybymiejsce, byłyby podobne); gdy znamy bohatera jesteśmy w stanie zachowania przewidywać;

• historia - kolejny ważny element; to data drastycznego wydarzenia, które spowodowało zmianę w charakterze działania grupy (np. otwarcie strony internetowej roku, pierwsza sesja, gdy z określonego przedmiotu większość dostanie ocenę niedostateczną); historia w tym ujęciu to nie chronologia!;

Jeśli opiszemy te 4 elementy, to przechodzimy do opisu kolejnych artefaktów:

• behawioralne - przyglądamy się typowym zachowaniom uczestników grupy; grupy wypracowują bowiem charakterystyczne schematy działania. Istnieją również pewne cykliczne zachowania w grupie (np. zawsze o 17:30 grupa idzie na kawę - jest to ustalony rytuał działania);

• fizyczne - to samo co kultura materialna (np. styl ubierania się w grupie); można po tym określić charakter grupy i atmosferę w niej panującą (np. w subkulturach strój jest typowy dla grupy i przejawia charakter jej zachowań).

Przy analizie instytucji i organizacji zwraca się uwagę nie tylko na strój uczestników, ale i wystrój tej organizacji (np. wnętrze, kwiaty, sposób ustawienia mebli) - elementy te wywierają silny wpływ na relację między pracownikami (np. gdy pracownicy siedzą do siebie tyłem, to jest to utrudnienie w relacjach). Badania dowodzą, że jeśli wystrój jest konserwatywny, to relacje w tej organizacji są też nacechowane konserwatyzmem. Natomiast wystój nowoczesny sugeruje bardziej „luźne” relacje.

2. wartości i normy - tu należy podjąć dłuższe działania; dzielimy je na:

• deklarowane - to, co ludzie deklarują, że jest dla nich ważne, są to normy i wartości deklarowane (np. deklaracja studencka w indeksie);

• przestrzegane - to, co rzeczywiście jest dla nas ważne. Przy analizie kultury jako badacze udajemy się do grupy i w ankiecie w mniej lub bardziej zawoalowany sposób o te wartości pytamy. Przy pytaniu zadanym wprost, 99,9% odpowie o wartości deklarowanej, ale to akurat możemy zdobyć z dokumentacji. Jak zdobyć normy i wartości przestrzegane? Nawiązać takie relacje z grupą, by potraktowała nas ona jako „swojego”. Znakiem na to będzie dla nas taka reakcja ze strony uczestników grupy: „A, to tylko ty”, która oznacza, że grupa czuje się w naszym towarzystwie swobodnie;

3. założenia - wymaga bardzo szczegółowej pracy; aby przeprowadzić analizę musimy sięgnąć do kultury narodowej, do założeń, które kształtują daną grupę (np. u nas zachowanie związane ze skracaniem zajęć - jest to standard, czujemy się bardziej komfortowo, gdy uda nam się skrócić zajęcia o 10 czy 15 minut; wynika to z założeń kultury polskiej i związane jest z pojęciem „okazji” - złamaliśmy obowiązujące normy, udało nam się coś zrobić i jest to okazja; „okazję” stosuje się przy organizacji szkoleń - w harmonogram celowo dolicza się dodatkowe 20 minut z założeniem, że nigdy się tych 20 minut nie wykorzysta.

5. SOCJOLOGIA KULTURY

3

PODSTAWY SOCJOLOGII - WYKŁADY

KULTURA MATERIALNA

KULTURA IDEALNA

KULTURA NORMATYWNA

ZWYCZAJE

OBYCZAJE

PRAWA

TABU

GESTY

ZNAKI

JĘZYK

WZORY SPOSOBÓW MYŚLENIA, REAGOWANIA, ODCZUWANIA

IDEALNY

REALNY

NORMY

WARTOŚCI

SANKCJE

REALIZOWANE

UZNAWANE

ODCZUWANE

FORMALNE

NIEFORMALNE

---