Ad. 13 i 18

PARLAMENTY KRAJÓW EROPY ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ

(Antoszewski, Herbut, Demokracje Europy Środkowo-Wschodniej, rozdz. 3)

1. Korzenie parlamentaryzmu środkowoeuropejskiego

najstarsze parlamenty:

• Polska - schyłek XV w. (wg statutów nieszawsko - bikameralny sejm)

• Węgry - XIII w. - sejm szlachecki; od 1462r. - posiadał swoje kompetencje

parlamenty dwuizbowe:

• Rosja

• 1905r. - Duma Państwowa i Rada Państwa

• niedemokr. ordynacja wyb. oparta na systemie kurialnym

• 1917r. - likwidacja obu izb i powstawnie I w EŚW socjalistycznej legislatywy

• Polska

• 1919-22 - jednoizbowy sejm ustawodawczy

• Po 1922 Zgromadzenie Narodowe - Sejm (444) i Senat (111); demokr, wyb. do 1928, potem ograniczenie uprawnień parl. i usuwanie opozycji

• 1935 - Konstytucja kwietniowa - 208 posłów i 96 senatorów; ograniczenie demokratyczności elekcji

• Czechosłowacja

• Sejm (300), Senat (150)

• demokr. wyb.

• Rumunia

• Izba poselska wybierana w nie pełni demokr. wyb.

• Częściowo mianowany Senat (18%)

• Węgry

• Izba wyższa - 40% z nominacji

• Izba niższa - z wyborów powsz., nie w pełni demokr.

parlamenty jednoizbowe

• Bułgaria

• 1879 - Zgromadzeni Narodowe

• Początkowo ordynacja kurialna, potem w pełni demokr. (do 1934)

• Litwa

• 1920-26 - jednoizbowy Sejm

• Później jego działalność została zawieszona

• Łotwa

• 1920-36 - jednoizbowy Sejm

• Jugosławia

• 1920 - Skupsztina (Zgromadzenie)

• 1928 - parlament kolejnej kadencji rozwiązany przez monarchę; proces odchodzenia od rozwiązań demokr.

• 1931 - nowa konstytucja - utworzenie 2-izbowego parlamentu:

• Izba niższa - Skupsztina

• Izba wyższa - Senat, 50% z nominacji królewskiej

• Estonia

• Od 1920 - jednoizbowy parlament - Riigikogu

• 1936 - przekształcenie w parlament 2-izbowy:

• Izba wyższa - mi.in. delegaci izb zawodowych, nominaci prezydenta i wiryliści (biskupi, prezes banku narodowego, rektorzy)

powstanie parlamentów socjalistycznych w ZSRR i bloku wschodnim

• działały w warunkach hegem. pozycji partii komun.

• ciała fasadowe

• zgodnie z soch. doktryną prawną - formalna rola najwyższego organu władzy państwowej i sprawowanej przez lud pracujący miast i wsi

• praktycznie → zasiadali w nich przedstawiciele partii komun.:

• jako reprezentacji jedynej zorg. siły polit. (Alb., Jug., rum., Węgry, ZSRR)

• jako liderzy bloku partii satelickich (Buł., Czechosłowacja, PL)

• ZSRR

• 1924 - Centralny Komitet Wykonawczy ZSRR

→1936 - Rada Najwyższa ZSRR - składał się:

• Rada Związkowa - reprezentacja interesów ogółu mieszkańców ZSRR

• Rada Narodowości - przedstawicielstwo tworzące federację: republik związkowych, autonomicznych, obwodów autonom. i okręgów narodowościowych

• Wg Konstytucji z 1977 - obie izby: 750 deputowanych, 4-letnia kadencja

• Czechosłowacja

• Po 1969 - dwuizbowe Zgromadzenie Federalne, 5-letnia kadencja

• Rada Narodowości - interesy czeskie i słowackie, po 75 z każdej republiki

• Izba ludowa - 200 posłów

• Jugosławia

• Lata 60. - parlament 5-izbowy; kadencja 4 lata, co 2 lata odnowienie 50% składu:

• Rada Związkowa - wszystkie grupy społ.

• Rada Gospodarcza

• Rada ds. Oświaty i Kultury

• Rada ds. Socjalnych i Zdrowia

• Rada Organizacyjno-Polityczna

• Lata 80.:

• Rada Związkowa - 220 deputowanych - wybierana przez skupsztiny gminne,

+ reprezentowała interesy; społ., ekonom., lokalne

• Rada Republik - 88 członków - interesy poszcz. jednostek teryt., tworzących jugosł. federację

• Parlamenty jednoizbowe

• Alb. - Zgromadzenie Ludowe - 250 czł., 4-letnia kadencja

• Buł. - Zgromadzenie Ludowe - 400 czł., 5-letnia kadencja

• PL - Sejm - 460 posłów, 4 lata

• Rum. - Wlk. Zgromadzenie Narodowe - 369, 5 lat

• Węgry - Zgromadzenie Krajowe - 352 czł., 5 lat

2. Struktura parlamentów

proces przekształcenia parlamentów

• zmiana sposobu powoływania (na wolne, rywalizacyjne wyb.)

• zmiana struktury

• wybór m.:

• unikameralizmem i bikameralizmem

• wzjam. relacjami m. obiema izbami

• ich wielkością

• długością kadencji

• parlamenty 2-izbowe

• Bośnia i Hercegowina

• Czechy (od 1996)

• PL

• Rosja

• Rum.

• Słowenia

• Chorwacja - do 2001

• Serbia i Czarnogóra - do 2003

• przyczyny wyboru bikameralizmu

• tradycja polit. reprezentowana np. przez akty konstytucyjne obowiąz. w okresie, kiedy dane państwo było suwerenne (PL, Rum.)

• nawiązanie do doświadczeń polit. państwa socjalist. w tym ich wymiarze, kt. być może zostały uznane za pozytywne (Ser. i Czarno., Ros., Boś. i Herc.)

• kształtowany na nowo federalny char. państwa, w ramach kt. 2 izba parl. miała reprezentować interesy jednostek teryt., tworzących nową federację (j.w.)

• charakter ustaleń, 2 izba mogła być gwarancją procesu demokratyzacji (PL)

• strategie aktorów polit. tworzących nową konstytucję i chcących np. poprzez stworzenie 2 izby zapewnić sobie większe pole manewru i wpływy na nowo utworzonych konstytucyjnych organach władzy państwowej (Czechy)

• wielkość kraju - bikameralizm w dużych krajach: PL, Ros., Rum.

ale też w małych jak; Czechy i Słowenia

a na „dużej” Ukrainie jednoizbowa Rada Najwyższa

3 modele bikameralizmu:

• Silnie asymetryczny - Słowenia

• Rada Państwa ma char. konsultacyjny wobec izby niższej

- jedynie formalnie równoprawny status wobec Zgromadzenia Państwowego

- sposób wybory oparty na zasadzie delegacji reprezentantów róż. środowisk społ., a nie powszechne wybory

• Umiarkowanie symetryczny - PL, Czechy, Ros.

• Czechy

- kadencja senatu jest niezależna od kadencji Izby Poselskiej, a ponadto Senat może samodzielnie ---- ------- przyjmować ustawy niecierpiące zwłoki, jeśli IP została rozwiązana

• Rosja

- odrzucenie veta ust. Prezydenta wymaga zgody obu izb

- komisja mediacyjna - jeśli obie izby uchwalą ustawę w odmiennym brzmieniu

• izby wyższe

- słabsza pozycja

- aktywni uczestnicy procesu ustawodawczego

• symetryczny - Rum.

• tożsame kompetencje Izby Deputowanych i Senatu

• rząd musi uzyskać poparcie obu izb

3. Relacje m. wł. ustawodawczą a wykonawczą - prezydencjalizm/semiprezydencjalizm czy parlamentaryzm

• Alb., Czechy, Est., Łot., Mołdowa, Węgry - parlamenty wybierają głowę państwa

• PL, Ros., Ukr. - do odrzucenia prezydenckiego veta ust. Wymagana jest w Sejmie większość wyższa niż bezwgl. (3/5 - PL, 2/3 - Ros., Ukr.)

• Ros., Rum. - zgoda obu izb

• zazwyczaj jedyny organ ustaw. - wyjątki:

• Ros., Rum., Ukr. - prezydent może wydawać dekrety

• Chor., Est., PL, Słowenia - tylko gdy parlament nie może pełnić swoich f-cji

• ściśle określ. możliwość prezydenta co do rozwiązywania Sejmu

modele reżimu politycznego

• prezydencjalizm : Ros., Ukr.

• semiprezydencjalizm: Rum.

• parlamentaryzm z silnie wzmocnioną pozycją prezydenta: PL, Chor.

• parl. z umiarkowanie wzmocnioną pozycja prezydenta: Słowenia, Est., Buł., Lit., Macedonia, Słowacja, Łot.

• klasyczny parlamentaryzm - Alb., Czechy, Mołdowa, Węgry

przebieg transformacji jest wypadkową:

• charakteru systemu part.

• tempa i kierunku przekształceń w strukturze społ.

• ewolucji kultury polit.

• zmian strategii i zachowań indywidualnych aktorów polit.

• stanu otoczenia polit. np. kondycji gosp., sytuacji międzynarod.

relacje parlament gabinet ↔ gabinet - siła parlamentu:

• silny- Łotwa

• średnio - Czech, Slowenia

• wzgl. słaby - PL, Macedonia

• słaby bądź b. słaby - Węgry, Lit., Buł., Rum., Ros., Chor., Ukr., Mołd., Słowacja

• PARLAMENTY TRANSFORMATYWNE - takie, kt. potrafią efektywnie wpływać na działania rządu i zmieniać jego politykę

• w latach 90. - PL

• 2000r. - Macedonia

4. Funkcjonowanie parlamentów

typologia wg perspektywy realizowanych f-cji

• normatywna:

• kreacyjna

• ustawodawcza

• kontrolna

• wg Packenhama

• legitymizacyjna

• LEGITYMIZACJA UKRYTA - przeprowadzanie debaty nad podst. zagadnieniami polityki państwa

• LEGITYMIZACJA JAWNA - wyrażana poprzez udzielanie aprobaty dla działań in. podmiotów polityki, przede wszystkim rządu

• pełnienie roli tzw. ZAWORU BEZPIECZEŃSTWA - ujawnianie i regulowanie przebiegu konfliktów pom. in. podmiotami polityki

• socjalizacyjno-rekrutatywna - proces rekrutacji liderów poli., ich treningu polit., socjalizacji

• decyzyjna - proces legislacyjny, rozwiązywanie problemów, artykulacja interesów grupowych, rozwiąz. konfliktów międzygrup., mianowanie na najwyższe urzędy w państwie, sprawowanie kontroli nad administracją

• utrudnienia w realizowaniu f-cji:

• legit.

• słabość legit. Parlamentów i zasiadających w nich partii polit.

• słabe zakorzenienie funkcjonowania w parlamentach partii polit. w strukturze swoich krajów

• decyzyjnej

• „nienauczone” mechanizmów demokracji przedstawicielskiej społeczeństwa szukały in., pozaparlamentarnych form artykulacji własnych interesów i ekspresji polit.

stosunek obywateli do legislatyw krajowych

• socjal.-rekrut.

• niestabilność kształtujących się systemów partyjnych

1

murek®