21. Katastrofizm w literaturze międzywojennej (m.in. na przykładzie poezji Sebyły)
KATASTROFIZM -to zespół tendencji historiozoficzno-moralistycznych związanych z przekonaniem o nieuchronnej i bliskiej katastrofie, zagrażającej współczesnemu światu. Kierunek przejawiający się w filozofii, teorii kultury i literaturze europejskiej, zwłaszcza w okresie dwudziestolecia międzywojennego, czerpał inspiracje teoretyczne z dekadentyzmu i pesymizmu pewnych nurtów filozoficznych schyłku XIX wieku (np. F. Nietzsche) i zyskiwał podatny grunt wskutek kryzysu gospodarczego po I wojnie światowej. Przekonanie o tym, że kultura zmienia się w cywilizację - społeczeństwo umiera.
Katastrofizm nieuchronny
Katastrofizm hipotetyczny (przewidywalny, względny, przeczuwany)
Kluczową rolę w rozwoju katastrofizmu odegrał Oswald Spengler - niemiecki filozof historii i kultur, przedstawiając wizję Europy chylącej się ku upadkowi w utworze „Zmierzch zachodu”. W swoim dziele porównuje on społeczeństwo do rozwoju organizmów żywych podlegających, jak cała przyroda, procesowi rozkwitania, starzenia się i umierania. W tenże sposób filozof przedstawia swoją główną myśl zawartą w utworze, według której cywilizacja to wynik kultur - najpierw rozwija się kultura, która w powolnym procesie doprowadza do rozwoju cywilizacji - a to
w niej właśnie Spengler widzi kres i upadek wszystkiego. Jest ona jednak przeznaczeniem kultury, koniecznością jest więc nieunikniona i niemożliwa do powstrzymania. Przekleństwem dla kultur są miasta, metropolie, będące w stanie wessać w siebie cały dorobek dziejów i pozbawić go korzeni. Ludzie o różnym pochodzeniu i religii ciągną do miast, gdzie mieszają się tworząc bezkształtną masę bez tradycji. Nieuchronnie powoduje to powolną śmierć wszelkiej kultury, co ogołaca i zubaża świat, zaczyna nim rządzić pieniądz, a człowiek staje się pasożytem. Katastrofa ukazana przez Spenglera ukazuje upadek wszelkich wartości poprzez utratę ich prawdziwego, pierwotnego znaczenia. Człowiek jest niezdolnym do wyższych celów.
Lata 20. i 30. XX wieku przyniosły poczucie zagrożenia. Wielki kryzys ekonomiczny 1928-1932 wyzwalał w ludziach lęk i niepewność. Niepokój o przyszłość cywilizacji i kultury wiązał się z rozwojem totalitarnych systemów takich jak faszyzm, komunizm.
Powstają katastroficzne koncepcje, przychodzi rozwój filozofii egzystencjalnej ukazującej tragiczny wymiar ludzkiego życia. Dla niektórych światowe centra stają się symbolem kosmopolityzmu, materializmu, cynizmu i lekceważenia tradycji. Wyraźny jest pesymistyczny fatalizm i sceptyzm wobec perspektyw rozwojowych historii.
LITERATURA:
Katastrofizm silnie zarysował się w literaturze polskiej. Okres międzywojenny jest dla Polski czasem odrodzenia kraju i jednocześnie strachu przed ponownym upadkiem. Obawy te były spowodowane wewnętrznym rozbiciem politycznym naszego kraju, nieporozumieniami wśród władzy, bezwładem i trudnościami gospodarczymi, ale nie tylko.
Idee katastroficzne znalazły wyraz w koncepcjach estetyczno-filozoficznych i twórczości literackiej S.I. Witkiewicza, w utworach R. Jaworskiego, w wizjonersko-symbolistycznej poezji po 1930 r., zwłaszcza twórczości poetów z grupy Żagary, w liryce m.in. J. Czechowicza, M. Jastruna, W. Sebyły.
Akcenty katastroficzne silne były w twórczości Józefa Czechowicza, jednego
z czołowych przedstawicieli drugiej Awangardy. Optymizmowi Tadeusza Peipera, teoretykowi danej grupy, przeciwstawiał on niepokój i brak zaufania do cywilizacji. W wierszu „Żal” z tomu „Nuta człowiecza” z roku 1939, zauważamy przeczucie nadchodzącej zagłady wynikające z przeżyć wojennych, a wzmożone obserwacją złej sytuacji gospodarczej i społecznej lat trzydziestych. W tym utworze autor także przewiduje swoją śmierć oraz wybuch drugiej wojny światowej, mającą przynieść ze sobą śmierć wielu ludzi, co zauważamy słowach: „nozdrza wietrzą czerwony udój”. Apokalipsa w tym wierszu ma związek głównie z katastrofą, jaką niosą za sobą działania wojenne.
Władysław Sebyła (ur. 6 lutego 1902 w Kłobucku) polski poeta. Był żołnierzem kampanii wrześniowej 1939. Wzięty do niewoli przez Armię Czerwoną, był więziony na terenie ZSRR, został zamordowany przez NKWD strzałem w tył głowy w Charkowie w kwietniu 1940.Jego poezja miała charakter filozoficzno-mistyczny, nawiązywała do liryki romantyzmu, głównie do utworów Cypriana Kamila Norwida oraz symbolizmu. W swojej poezji wyrażał przejawy buntu społecznego i refleksje metafizyczne. Utwory Sebyły są bogate we współczucie dla ludzkiego cierpienia. Autor wykorzystał to do odnalezienia sensu świata i własnej egzystencji.Z Żagarystami łączy Sebyłę postawa katastroficzna. Wywodzi się ona podobnie jak u Czesława Miłosza i Jerzego Zagórskiego: ze wspomnień wojny, zabarwiających ich lirykę piętnem zniszczenia i zagłady; z wyobrażenia świata jako płynącej zmiennie i niespokojnie rzeki; z określonych przeczuć i niepokoju stanowiących refleks zagrożenia. Katastrofizm Sebyły i Żagarystów wyzyskuje te same elementy i pokłady wyobraźni, z zaakcentowaniem zapowiedzi katastrofy totalnej i uwikłania w nią osobistego losu podmiotu lirycznego. Wspólna płaszczyzna to nadanie wizjom katastroficznym kształtu mitu o kosmicznej zagładzie oraz nawiązanie do pokrewnych tradycji literackich: mistyczny Słowacki - twórca mitów kosmogonicznych i historiozoficznych (Genezis z Ducha, Król - Duch), a także pewne odmiany symbolizmu, wystarczy przypomnieć Tadeusza Micińskiego. Z tym wszystkim Sebyła ukształtował typ poezji ciemnej i wizyjnej, w której ważka problematyka intelektualna, moralna, historiozoficzna nie jest wyrażana bezpośrednio, lecz wciela się w zespół poetyckich obrazów i wizji.
"Pogrzebny" Władysław Sebyła
W wierszu Władysława Sebyły "Pogrzebny" nie ma podmiotu lirycznego, jest tylko "ty" liryczne. Jest nim osoba, która już nie żyje, jest pochowana, straciła wszelki kontakt ze świetem. Każdy wers stanowi jakby oddzielną całość, widoczne są także paralelizmy składniowe, które podkreślają sens wypowiedzi, a także wpływają na rytm. kolorystyka utworu jest ciemna i mroczna. Pojawiają się onomatopeje ("szemraniem", "osypujące"). Prawdopodobnie jest to opis pogrzebu ludzkości. Świadczą o tym słowa "ostateczne zagłada", "granice nieruchome", "piachy niewiadome". W utworze powtarzają się motywy ziemi, nieba i gwiazd.
„Młyny. Sonata nieludzka” Władysław Sebyła
Sonata - instrumentalna forma muzyczna. Oryginalnie każdy utwór instrumentalny w przeciwieństwie do wokalnego - kantaty. Z czasem wykształciła się w specyficzną formę. Sonata jest wytworem naszej kultury, a kultura to kwintesencja człowieczeństwa.
Nieludzka - termin odsyła do okrucieństwa;
Młyny:
Pierwotnie służą jako narzędzie pracy (żeby mieć ziarno, mąkę, chleb - umożliwiają pożywienie, są więc maszyną do „życia”)
w poemacie Sebyły zmieniają się w nieludzką maszynę śmierci
młyny szumią, trzeszczą, skrzypią ale słyszane są tylko przez człowieka który właśnie się przebudził
młyny również „idą bezszelestnie” - Ci którzy śpią nie słyszą młynów
U Sebyły dochodzi do napięcia, konfliktu : LUDZKIE - NIELUDZKIE
Istotną rolę odgrywa 1 część poematu, gdzie podmiot manifestuje swoją obecność poprzez:
modlitwę do nocy o sen
ma to być sen inny niż dotychczas, prosi od wyzwolenia od snu na jawie (nie wiadomo czy doświadcza jawy, czy snu; to zatarcie rzeczywistości - coś tak nieprawdopodobnego, że wydaje się, że jest snem)
wszystko w 1 części poematu to obraz rzeczywistości po przebudzeniu
człowiek pozostający w letargu (śnie na jawie) jest bezsilny, bezradny - chce się od tego letargu uwolnić
człowiek w letargu majaczy
nie jest sobą
człowiek to lunatyk (wędruje w martwe góry, jego język i twarz pokrywają się kurzem - letarg zabiera mu jego twarz i mowę)
letarg zniewala człowieka, całkowicie go opanowuje, źle widzi - chce się od niego uwolnić
Człowiek marzy, że nowy sen go wyzwoli. Prosi o prawdziwy sen, sen który nie generuje urojeń, a przebudzenie będzie przebudzeniem właściwym.
Dźwięki owadów (ich koncert) komunikują początek nocy, owady (komary, świerszcze) wykonują apokaliptyczny koncert.
Słowik:
ptak nocy i śmierci
pojawia się na samym końcu poematu
jego śpiew to łagodny dźwięk, wprowadza nutę uspokojenia
słowik to ptak nocy - trudno więc powiedzieć kiedy noc się skończy i czy w ogóle się skończy
jego śpiew nie niesie nadziei
słowik jest jedynym ptakiem który nie śpi
W poemacie budzą się również młyny. Budzi się też człowiek - w środku nocy, przez okno widzi Wielką Niedźwiedzicę.
Słowik (ptak który wije słowa) - człowiek (jego symbolem jest słowik, samotność człowieka jest analogiczna do samotności ptaka)
Aniołowie:
są różni od ludzi
ludzie śpią, anioły latają
pojawiają się jesienią („jak jesienne liście” - jesień jako symbol powolnego umierania)
aniołowie : jedni zostaja wciągnięci do młyna, inni zamarzają - mróz je unieruchomił w pozycji niemego krzyku; aniołowie chcieli obudzić, ostrzec ludzi)
Katastrofiści, których twórczość przypadła na okres dwudziestolecia to artyści, których utwory przewidywały i zapowiadały nadejście rychłej katastrofy. Niewielu jednak mogło przypuszczać, że nadejdzie ona tak szybko. Pierwszego września 1939 roku wybucha druga Wielka Wojna nazwana później II wojną światową. Rozpoczęta przez Hitlera napadem na odrodzony niedawno kraj polski. W literaturze rozpoczął się okres zdominowany przez pisarzy pokolenia Apokalipsy spełnionej, nazwanych później od książki Romana Bratnego „Kolumbowie rocznik 20.”, pokoleniem Kolumbów.
3