Metody wychowania

Metody wychowania zajmują znaczące miejsce w realizacji całokształtu procesu wychowawczego. Aby to miejsce bliżej określić należy sobie uświa­domić, co składa się na realizację owego procesu. Najczęściej wymienia się tu określony sposób działania, powodujący oczekiwane zmiany zgodne z uprzednimi założeniami. Jeżeli owe sposoby działania są celowe, planowe i przemyślane, możemy wówczas mówić o metodach wychowania.

Jednocześnie przypomnijmy, że proces wychowania nie sprowadza się jedynie do behawiorystycznej formuły

(bodziec) (reakcja),

tj. związku mechanistycznego, istniejącego między metodą działania (S) a sposobem zachowania się wychowanka (R). Wychowanie jest bezsprzecz­nie procesem złożonym. Ukazuje to wyraźnie powszechnie znana i uznawana zasada determinizmu S. L. Rubinsztejna (J. Strelau, A. Jurkowski, Z. Putkiewicz 1977, s. 24) głosząca, że przyczyny zewnętrzne (wpływy wy­chowawcze) działają zawsze okrężnie poprzez uwarunkowania wewnętrzne. Zatem każda z zastosowanych metod wychowawczych nie będzie oddziały­wała bezpośrednio, lecz poprzez doświadczenia i możliwości wychowanka. Słowem, stosując pewne metody należy mieć na względzie podmiot działa­nia, którym jest wychowanek.

1. Pojęcie „metody wychowania"

Etymologicznie słowo „metoda" wywodzi się z języka greckiego methods, czyli droga, sposób postępowania.

T. Kotarbiński (1957, s. 5) nazywa metodą „sposób zastosowany ze świadomością możliwości jego zastosowania w przypadkach takiego typu, którego egzemplarz w danym wypadku rozpatruje osoba działająca".

Upraszczając, można powiedzieć, że metoda jest pewnym sposobem dzia­łania, ale należy tu poczynić pewne zastrzeżenia. Bowiem nie każdy sposób działania można uznać za metodę. Na miano metody zasługują jedynie takie sposoby działania, które mogą być w razie potrzeby powtarzane, a jedno­cześnie są one stosowane świadomie i skutecznie.

Tak więc termin „metoda" ma wielorakie znaczenie i zastosowanie. Używa się go do określenia: sposobów działania — mówimy wtedy o meto­dach działania; sposobów myślenia — czyli metodach rozumowania; a także mówimy o metodach prowadzenia badań naukowych czy o metodach opra­cowywania wyników tych badań.

Kiedy do pojęcia „metoda" dodamy jeszcze przymiotnik „wychowania", jego zakres znaczeniowy ulegnie dalszemu zawężeniu.

I tak na przykład J. Brągiel (1984, s. 15) określa metodę wychowania jako „celowy sposób postępowania opiekuna wychowawcy z wychowankiem znajdującym się pod jego opieką".

Ciekawą definicję metod wychowania proponuje K. Konarzewski (1982, s. 326). Określa on mianowicie metodę jako „powtarzane czynności zmierza­jące do celu". Zatem oczekiwane zmiany osobowości występują pod wpły­wem celowych działań wychowawczych.

Oryginalne podejście do definicji metod wychowania reprezentuje E. Pio-trowiak (1993, s. 111). Autorka dostrzega wyraźny związek metod wy­chowania z zasadami postępowania wychowawczego, wyrosłymi z podstaw wzajemnego komunikowania się ludzi w obrębie ogólnie uznawanych norm etyczno-moralnych. Związek ten, akceptujący normy etyczne, stanowi punkt wyjścia do rozpatrywania terminu „metoda wychowania" w dwu różnych płaszczyznach. Pierwsza z nich to płaszczyzna psychologiczna, „wynika­jąca z podkreślenia istnienia w metodycznym postępowaniu zespołu bodź­ców, oddziałujących w sposób bezpośredni na system aktywności człowieka, oparta na teorii behawiorystycznej".

Druga to płaszczyzna pedagogiczna, „zakładająca ujęcie metod wy­chowania w kontekście procesu wychowawczego, czyli szerokich działań za­projektowanych i dobranych w oparciu o cele wychowawcze" (ibid., s. 111).

W dalszej części swych rozważań E. Piotrowiak określa metody wychowa­nia jako swoisty rodzaj stymulacji zmian w osobowości wychowanka i podaje następującą ich definicję: „jest to sprawdzony układ zabiegów polegających na inspirowaniu i inicjowaniu działań pomiędzy przedmiotami wychowania, oparty o społecznie akceptowane normy etyczno-moralne" (ibid.).

W literaturze pedagogicznej napotykamy także na definicje metod wy­chowania, zgodne z klasycznym podziałem na poszczególne dziedziny wycho­wania, tj. wychowania moralnego, estetycznego, intelektualnego, fizycznego.

Według K. Kotłowskiego (1976, s. 147), metody wychowania moralnego to „wynikające z przyjętych zasad sposoby internalizowania poszczególnych norm etycznych wyznaczanych przez obowiązujący system wartości".

I. Wojnar (1976, s. 9) definiuje wychowanie estetyczne jako „wychowanie przez sztukę", ukazując tym samym wychowanie jako działanie związane z określoną rzeczywistością.

Analogiczny sens można zatem nadać metodom wychowania intelektual­nego czy fizycznego, bowiem metody te stanowią sposób poznawania danego kręgu rzeczywistości życia człowieka.

Z przytoczonych definicji metod wychowania wynika, że są to określone sposoby działania, które uwzględniają kryterium celowości, skuteczności i świadomości, a także mogą być powtarzane.

2. Zasady klasyfikacji metod wychowania

Najogólniej można przyjąć, że metody wychowania to pewne sche­maty celowych działań, zgodnych z potrzebami wychowanków, wielokrot­nie sprawdzone w praktyce wychowawczej. Owe działania wychowawcze są podstawą uogólnień, które naukowo wyjaśnione i uporządkowane stanowią — z kolei — podłoże teorii metod wychowania.

W literaturze pedagogicznej napotykamy rozliczne ujęcia klasyfikacyjne. Powodem może być m.in. fakt, iż autorzy poszczególnych klasyfikacji opie­rają się na różnych założeniach teoretycznych, funkcjonujących w obrębie nauk społecznych (takich jak np. prakseologia, psychologia behawioralna, interakcjonizm symboliczny oraz inne).

Cytowana wcześniej E. Piotrowiak (1993, s. 118) stwierdza, że metody mogą funkcjonować na trzech różnych poziomach.

Pierwszy (autorka zalicza tu metody karania i nagradzania) opiera się na zgodności między efektem kształtowanych zachowań a oczekiwaniami wychowawców.

	|METODA
	AKTYWNOŚĆ
(zgodność aktywności wychowanka z oczekiwaniami wychowawcy)

Drugi poziom (metody: podporządkowanie-narzucanie, informowanie--perswazja, modelowanie-wzorowanie) wyznacza drogę pośrednią, uzależ­nioną od społecznych norm etyczno-moralnych.

METODA

poznawanie, gromadzenie, syste­matyzowanie informacji przez wy­chowanka

| AKTYWNOŚĆ 1

(zgodność aktywności wychowanka z normami społecznymi a oczekiwa­niami wychowawcy)

Poziom trzeci (prowokowanie-motywowanie) stanowi skomplikowaną, lecz najbardziej akceptowaną przez wychowanków drogę dochodzenia do aktywnego działania. Warunkiem takich zachowań jest posiadanie przez wychowanka własnego systemu wartości.

| METODA 1 4-

poznawanie, gromadzenie, syste­matyzowanie, przetwarzanie

własny system wartości

dokonywanie wyborów zachowań

zgodnych z własnym systemem

wartości

1 AKTYWNOŚĆ |

W takim ujęciu metod wychowania zadanie nauczyciela polega na part­nerskim współuczestnictwie w podejmowaniu decyzji przez wychowanka.

O powodzeniu zabiegów wychowawczych decydują m.in. takie czynniki, jak:

• merytoryczne przygotowanie nauczyciela,

• psychiczne predyspozycje wychowawcze,

•— życzliwe kontakty emocjonalne nauczyciela i ucznia,

• prawidłowe rozpoznanie potrzeb dziecka,

• bezpośrednia motywacja do działania,

• trafność doboru metod do aktualnej sytuacji.

Podkreślić też należy konieczność podmiotowego traktowania ucznia oraz inspirującą rolę nauczyciela.

3. Klasyfikacja metod wychowania w ujęciu H. Muszyńskiego

Podstawą klasyfikacji metod wychowania w ujęciu H. Muszyńskiego (1977, s. 301) jest ściśle określony sposób wywierania wpływu na zachowanie się (aktywność) wychowanka poprzez stosowanie w danej sytuacji wycho­wawczej nagród i kar. Nagradzanie i karanie rozumiane jest tu jako zdarze­nie zaspokajające bądź utrudniające potrzeby dziecka, przy czym nagrody działają pobudzająco, redukują bowiem napięcia psychonerwowe. Kary.— hamująco, gdyż wzmagają owe napięcia.

Sposób wywierania wpływu na aktywność dziecka zależy według H. Mu­szyńskiego od czterech elementów składających się na sytuację wychowaw­czą.

Elementami tymi są:

1. wychowawca, jego autorytet, działania, stosunek do wychowanków,

2. aktualny stan rzeczy, od którego zależy możliwość zaspokojenia po­
   trzeb dziecka,

3. otoczenie społeczne, w tym zwłaszcza grupa rówieśnicza i jej opinie,

4. wychowanek, jego poglądy, przekonania, postawy, ideały życiowe.

Odpowiednio do wymienionych powyżej elementów sytuacji wychowaw­czej H. Muszyński wyróżnia cztery zasadnicze metody wychowania, a w ich obrębie wymienia odpowiednie techniki. Są to:

1) metody wpływu osobistego, do których zalicza:

• wysuwanie sugestii,

• perswazję,

-— oddziaływanie przykładem osobistym,

— wyrażanie aprobaty i dezaprobaty;

2) metody wpływu sytuacyjnego i zalicza tu:

• nagradzanie wychowawcze,

• karanie wychowawcze,

• instruowanie,

• organizowanie doświadczeń wychowanka,

• wywoływanie antycypacji następstw zachowań społeczno-moral-
  nych,

40 III. Metody wychowania

• przydzielanie funkcji i ról społecznych,

• ćwiczenie;

3. metody wpływu społecznego;

4. metody kierowania samowychowaniem.

Ad 1. Metody wpływu osobistego — opierają się na założeniu, że samo zachowanie wychowawcy może być nagrodą lub karą dla wychowanka. Ich skuteczność zależy od autorytetu wychowawcy u dzieci. Jedną z technik tej metody jest wysuwanie sugestii — może mieć ono charakter zachęca­nia, przestrzegania lub oceniania i zawsze wiąże się z ujawnieniem osobistego stanowiska wychowawcy.

Technika perswazji — wychowawca podsuwa wychowankowi określone rozwiązania za pomocą odpowiednio dobranego zespołu argumentów.

Technika oddziaływania przykładem osobistym — nauczyciel uka­zuje uczniom wzory zachowań w aktualnych sytuacjach.

Ostatnia z technik w grupie metod wpływu osobistego to wyrażanie aprobaty i dezaprobaty — nauczyciel ocenia różne przejawy zachowań uczniów, czyli wyraża swoje uznanie lub jego brak.

Ad 2. Metody wpływu sytuacyjnego. Stosowanie tych metod powo­duje pewne następstwa w życiu ucznia: nagrodę lub karę.

Nagradzanie wychowawcze — chodzi tu o zaspokajanie potrzeb (motywów) dziecka w wyniku jego właściwego postępowania (np. pochwały, przywileje, godności honorowe).

Karanie wychowawcze jest udaremnianiem pewnych potrzeb (moty­wów), niespełnianiem oczekiwań dziecka (ostrzeżeniem, pozbawianiem funk­cji, przywilejów). Stosowanie tej techniki w praktyce pedagogicznej musi być uprzednio dobrze przemyślane przez wychowawcę. Karanie nie powinno ni­gdy prowadzić do trwałej dyskryminacji wychowanka. Niewłaściwe stosowa­nie kar może przynieść złe skutki.

Instruowanie — jest uświadamianiem wychowankom sytuacji i poda­waniem sposobu postępowania (można tu wykorzystać audycję, filmy, spek­takle teatralne itp.).

Organizowanie doświadczeń wychowanków polega na uświadamia­niu i udowadnianiu dzieciom, że ich zachowania konstruktywne przynoszą im w konsekwencji pozytywne następstwa, zaś zachowania destruktywne na­rażają je na konsekwencje sprzeczne z ich potrzebami.

Wywoływanie antycypacji następstw zachowań społeczno-mo-ralnych sprowadzić można do przedstawienia wychowankom ewentualnych konsekwencji, które mogą być wywołane ich postępowaniem.

Przydzielanie funkcji i ról społecznych polega na przyznawaniu wychowankom atrakcyjnych funkcji.

ćwiczenie jest celowym powtarzaniem przez dzieci z góry ustalonych czynności. Ma doprowadzić do ugruntowania się w nich określonych postaw i przekonań.

Ad 3. Jako trzecią grupę metod wymienia H. Muszyński metody wpływu społecznego. Stosowanie tych metod opiera się na założeniu, że wszelkie stosunki jednostki z grupą społeczną mogą być dla niej źródłem nagród i kar. Jest to poparte względami psychologicznymi, wiele bowiem potrzeb i osobistych pragnień może zaspokoić jednostka poprzez uczestnic­two w zespole. Wychowawca może wpływać na wychowanka pośrednio — poprzez grupę społeczną — wykorzystując do swych celów wszelkie zjawiska grupowe.

Ad 4. Ostatnią grupę stanowią metody kierowania samowychowa­niem. Mają one charakter wtórny w stosunku do wcześniej omawianych. Ich skuteczność zależy od przedstawionych trzech pierwszych metod oraz od dojrzałości uczniów, ich właściwości psychicznych i konkretnych sytu­acji. Mimo niezaprzeczalnej wartości zestawu metod wychowania zapropo­nowanych przez H. Muszyńskiego, wydaje się, iż nie są one w pełni zgodne z zasadą determinizmu oraz że niezbyt wyraźnie uwypuklona jest w nich rola przedmiotu działania — tak ważnego czynnika w procesie wychowania.

4. Klasyfikacja metod wychowania w ujęciu K. Konarzewskiego

Ciekawą klasyfikację metod wychowania proponuje K. Konarzewski (1982, s. 102). Autor wychodzi z założenia, że zadaniem teorii wychowa­nia jest dostarczanie uporządkowanej wiedzy o sposobach wywoływania zmian w człowieku, stąd konieczność zastosowania podejścia psychologicz­nego. K. Konarzewski za podstawę swych rozważań nie przyjmuje jednej, wybranej teorii psychologicznej, lecz opierając się na kilku koncepcjach (por. K. Obuchowski, J. Reykowski, T. Tomaszewski) tworzy w miarę spójną i dosyć oryginalną klasyfikację metod wychowania. Opiera ją na założeniu wielopoziomowości struktur regulacyjnych u człowieka i wyróżnia dwa po­ziomy: regulacji reaktywnej oraz regulacji celowej. Poziomy te wzajemnie się dopełniają. Regulacja reaktywna to wrodzona lub nabyta koordynacja sensoryczno-motoryczna, czyli nawyki. Regulacja celowa ma bardziej zło­żony charakter, wyodrębnić tu można jeszcze dwa poziomy: jeden to regula­tor reaktywny i mechanizm antycypacji (czyli — mówiąc najprościej — są to celowe czynności człowieka) oraz drugi — wiedza jednostki pojmowana nie jako odbicie istniejącej rzeczywistości, lecz jako źródło wiedzy nowej,

tzw. wiedza generatywna. Opierając się na tej koncepcji, autor proponuje podział metod na indywidualne i grupowe.

W obrębie metod indywidualnych K. Konarzewski wyróżnia następujące techniki:

• nagradzanie i karanie,

• modelowanie,

• perswazję,

• technikę zadaniową.

Nagradzanie polega na tworzeniu atrakcyjnych następstw w celu wzmożenia tendencji do reagowania określoną czynnością na daną sytuację.

Autor zwraca tu również uwagę na to, iż nagroda winna być zastoso­wana bez opóźnień, natychmiast po wykonanej czynności. Metoda nagra­dzania poza utrwalaniem tendencji do wykonywania i powtarzania pewnych czynności i zachowań winna bowiem owe zachowania intensyfikować.

Karanie polega na tworzeniu awersyjnych dla wychowanka zdarzeń w następstwie jego czynności. Zmierza do zahamowania reagowania tą czynnością w danej sytuacji.

Należy tu zwrócić uwagę, iż karanie to szczególna metoda wychowawcza, wiąże się bowiem ona z zakłóceniem przystosowania jednostki do swego otoczenia, a jak wiemy, każde takie zakłócenie przystosowawcze stanowi niemiłe przeżycie.

Trzeba też podkreślić, że stosowanie zarówno kar, jak i nagród powinno być wysoce zindywidualizowane. Niekiedy to, co dla jednego wychowanka jest awersyjne, dla innego może być obojętne lub nawet atrakcyjne.

Modelowanie, czyli dostarczanie wychowankowi sposobności do obser­wacji określonego zachowania innych (modeli). Metodę modelowania mo­żemy stosować przy modyfikacji różnorodnych czynności poznawczych, mo-torycznych, a nawet ocen moralnych czy też wartości społecznych.

Perswazja polega na tym, że tworzy się i przekazuje wychowankowi komunikaty językowe w celu wywołania w strukturach jego wiedzy zmian

0 różnym zasięgu. K. Konarzewski (1982, s. 140) dzieli „przekazy na dwie
klasy. Pierwszą tworzą te przekazy, które z zastałymi znaczeniami łączą nowe
słowa, a więc przede wszystkim zmierzają do wzbogacenia systemu języko­
wego. Drugą stanowią przekazy, które posługują się zastanymi wskazówkami

1 zmierzają do konstrukcji nowych znaczeń.

I ostatnia z technik w obrębie metod indywidualnych — technika zda­niowa. Polega ona na uruchamianiu i ukierunkowywaniu własnej aktywno­ści wychowanka za pomocą stawianych mu zadań, w celu wywołania wielo­stronnych zmian w strukturach jego wiedzy.

Rozważając zadania pod względem ich funkcji wychowawczej, cytowany autor wyróżnia:

• zadania, które są stawiane wychowankowi z myślą o zmianach
  w strukturze jego wiedzy,

• zadania, które mają wzbogacić repertuar jego technik adaptacyjnych,

• zadania, które mają doprowadzić do zmian w systemie jego postaw"
  (ibid., s. 191).

Metody grupowe dzieli K. Konarzewski (ibid., s. 218) na nastę­pujące:

• kształtowania odniesienia porównawczego,
  . — nacisku grupowego,

• kształtowania systemu ról i norm grupowych,

• kształtowania grupowych wzorów życia.

Metody kształtowania odniesienia porównawczego

W metodach tych wychowawca rezygnuje z bezpośredniego oddziały­wania na wychowanka, starając się ukształtować jego otoczenie społeczne, a przede wszystkim jego grupę w taki sposób, by wywierany przez nią wpływ prowadził do pożądanych zmian w samym wychowanku. Pod wpły­wem grupy wychowanek może:

• kształtować pojęcie samego siebie, czyli postrzegać swój status spo­
  łeczny i swoje możliwości,

• definiować bieżącą sytuację zewnętrzną i wewnętrzną,

• określać swój wewnętrzny stan, korzystając z informacji innych ludzi
  znajdujących się w podobnej sytuacji zewnętrznej.

Metody nacisku grupowego

Nacisk grupowy różni się od zwykłego karania i nagradzania tym, że bierze w nim udział aktywnie lub w formie milczącego poparcia wielu członków grupy.

Metody kształtowania systemu ról i norm grupowych

Przypomnijmy, że rolą społeczną nazywamy ogólnie podzielany wzorzec postępowania. Za pośrednictwem systemu ról, czyli wzajemnych oczekiwań, partnerzy kontrolują swoje zachowania. Stosując tę metodę, można doprowa­dzić do przeobrażenia myślenia i działania człowieka. Te role, które bardziej odpowiadają osobistym dążeniom jednostki, są przez nią łatwiej przejmo­wane niż inne.

Metody kształtowania grupowych wzorów życia

Wzory życia mogą obejmować bardzo szeroki lub wąski zakres sytuacji życiowej jednostki. Przyjęcie pewnego wzoru przez jednostkę powoduje nie­jako jej „uodpornienie" na inne wpływy. Nie możemy badać bezpośrednio wzorów kultury, możemy jedynie rekonstruować je na podstawie różnorod­nych przekazów (np. teksty krążące w grupie, rytuały, gry), czyli obserwo-walnych przejawów życia grupy.

Grupowe metody wychowania opierają się na założeniu, że źródłem zmian psychicznych w jednostce może być nie tylko działalność wychowawcy, lecz także zachowanie się innych ludzi tworzących jej społeczne otoczenie. W metodach tych wychowawca nie oddziałuje bezpośrednio na wychowanka, stara się natomiast ukształtować jego otoczenie społeczne, a przede wszyst­kim jego grupę w taki sposób, by wywierany przez nią wpływ prowadził do pożądanych zmian w samym wychowanku.

Powodzenie w stosowaniu tych metod zależy od dwóch podstawowych warunków. Po pierwsze, wychowankowie muszą tworzyć grupę społeczną, a nie zbiorowość nie powiązanych ze sobą jednostek. Po drugie, wychowawca musi doskonale zdawać sobie sprawę z tego, jak tworzyć taką grupę, jakie mechanizmy mogą wewnątrz niej działać i jak modyfikować wpływy emito­wane przez grupę.

Na zakończenie należy podkreślić, że działania wychowawców — składa­jące się na realizację procesu wychowania — nie mogą ograniczać się tylko do wywoływania sytuacji sprzyjających wyzwalaniu pożądanej aktywności dziecka oraz wynoszeniu z nich odpowiednich doświadczeń. Muszą one pole­gać także na kierowaniu aktywnością wychowanków w wytworzonych sytu­acjach, na pobudzaniu ich do określonych zachowań, a wreszcie na usuwaniu lub zapobieganiu im. Wszystkie te czynności związane są właśnie ze stoso­waniem określonych metod wychowawczych.

Rzeczywistość pedagogiczna jest dynamiczna i bardzo złożona. Wycho­wawca spotyka się z coraz to nowymi problemami, które nie zawsze dają się rozwiązać za pomocą metod tradycyjnych. Tak więc głównym problemem, przed jakim staje, jest znalezienie skutecznych metod wychowania. Działal­ność wychowawcza, sprawna i efektywna, nie może polegać na mechanicznym stosowaniu nawet bogatego repertuaru środków i metod wychowawczych, skuteczność metody nie jest bowiem raz na zawsze dana i ustalona. W za­leżności od wielu różnych czynników modyfikujących, ta sama metoda może dawać różne efekty.

Skuteczne posługiwanie się środkami oddziaływań wychowawczych, sto­sowanie określonych metod w procesie wychowania zależy od kilku podsta-

4. Klasyfikacja metod wychowania w ujęciu K. Konarzewskiego 45

wowych warunków. Jednym z nich jest przygotowanie pedagogiczne nauczy­cieli do pracy wychowawczej. Przygotowanie teoretyczne do pracy wycho­wawczej powinno objąć między innymi gruntowne zapoznanie nauczycieli z systemem metod i środków oddziaływań wychowawczych.

Samo jednak przygotowanie teoretyczne nie daje jeszcze wystarczają­cej gwarancji osiągnięcia zamierzonych celów wychowawczych. Najwyższy stopień przygotowania pedagogicznego wyraża się w trafnym wyborze naj­właściwszej metody czy też środka oddziaływania wychowawczego. Trafność wyboru najwłaściwszej metody czy środka jest uwarunkowana z kolei przez umiejętność właściwej oceny sytuacji wychowawczej.

Oddziaływanie wychowawcze powinno być także poprzedzone trafną dia­gnozą. Tylko bowiem właściwa diagnoza może pomóc opiekunowi w podjęciu słusznej decyzji w wyborze najodpowiedniejszych metod wychowawczych. Taka zaś diagnoza wymaga — obok zrozumienia sytuacji wychowawczej — gruntownej znajomości psychiki ucznia.

Wszystkie te czynniki i warunki sprawiają, że nie powinniśmy i nie mo­żemy obdarzać zbytnim zaufaniem nawet tzw. sprawdzonych i efektywnych metod.

PYTANIA I ĆWICZENIA

Uczniowie klasy czwartej podzieleni są na kilka grup nieformalnych (grupy tworzą osobno dziewczęta, osobno chłopcy). Między gru­pami trwa walka o dominację w klasie, często można zaobserwować nieprzyjazne zachowania. Zaprojektuj system oddziaływań wycho­wawczych, wykorzystując znane ci metody i techniki.

Oceń przydatność poniższego ćwiczenia:

A. Uczniowie wybierają swoich ulubionych bohaterów filmowych
(literackich). Następnie starają się przewidzieć, jak wybrana
postać zachowa się w konkretnych sytuacjach zaistniałych w
klasie.

B. Do jakich metod (technik) wychowawczych można zaklasyfiko­
wać takie działania wychowawcy?

---