Problemy i pseudoproblemy

Agenda

• Znaczenie pytań w nauce

• Pojęcie problemu w filozofii Arystotelesa

• Problem i sytuacja problemowa

• Klasyfikacja pytań

• Kryteria poprawności pytań

• Neopozytywistyczna koncepcja selekcji problemów

• Typy pseudoproblemów

• Błędne pytania w historii nauki

Znaczenie pytań w nauce

Pytania i funkcje nauki:

• Pytania o opis/funkcja diagnostyczna

• Pytania o wyjaśnienia/funkcja eksplanacyjna

• Pytania o prognozy/funkcja prognostyczna

• Pytania o zmiany rzeczywistości/funkcja praktyczna

Pojęcie problemu w filozofii Arystotelesa

• Pojęcie problemu pojawiło się na gruncie matematyki

• Problem = konstruowanie jakiejś wielkości w relacjach z innymi innymi wielkościami (zmiennymi)

• Rozwiązanie problemu „pozwalało być przy powstawaniu tej wielkości”

• Krytyka w duchu Platona: pojęcie „sugeruje powstawanie pewnej wielkości” a tymczasem „nie ma powstawania wśród rzeczy wiecznych, którymi miała zajmować się prawdziwa nauka, czyli m.in. matematyka” (wg Speusipposa)

Pojęcie problemu w filozofii Arystotelesa

• Arystoteles nadaje bogatszą treść pojęciu „problem”

• Zakłada, że problem może pojawić się także na gruncie innych nauk, np. biologii i nauki o moralności

• Problem to pytanie konkretne, ograniczone, określone, którego postawienie zakłada „uprzednie istnienie wiedzy dostarczającej środków jego rozwiązania”

Pojęcie problemu w filozofii Arystotelesa: aspekt wyboru

WYBÓR

• W obliczu problemu stoimy tylko wówczas, gdy mamy do wyboru dwie możliwości dwie tezy, spośród których jedną mamy wybrać

• Arystoteles wiąże pojęcie problemu z alternatywą

• Arystoteles wiąże też pojęcie problemu z aporią

Pojęcie problemu w filozofii Arystotelesa : aspekt wyboru

Aporia:

• Polega na zestawieniu dwu przekonań przeciwstawnych i w jednakowym stopniu uzasadnionych

• Przekonania te są odpowiedzią na to samo pytanie

• Pojęcia pokrewne aporii: „sprzeczność” sofistów, „przeciwstawność” sceptyków, „antynomia” Kanta

Pojęcie problemu w filozofii Arystotelesa : aspekt wyboru

Aporia jest:

• Punktem wyjścia, a nie punktem dojścia,

• Jest środkiem, nie celem

• Wymaga rozwiązania, a nie podtrzymania

• Ostatecznie aporia prowadzi do pytania, którego głównym rysem jest alternatywność

Pojęcie problemu w filozofii Arystotelesa : aspekt wyboru

• Problem= słowne wyrażenie potrzeby wyboru między dwoma twierdzeniami

• Twierdzenie i pytanie różnią się jedynie pod względem formy, np. „zwierzę lądowe dwunożne - czy to jest definicja człowieka”?

• Liczba twierdzeń jest równa liczbie pytań : „zmieniając formą jakiegoś twierdzenia otrzymujemy zawsze pytanie”

• Czy także każde pytanie „daje się przedstawić jako tezę”?

Pojęcie problemu w filozofii Arystotelesa : aspekt wyboru

• NIE - nie zawsze można przekształcić pytanie w jedną tezę

• Istnieją bowiem pytania, które wyrażają przeciwstawność dwóch możliwości (aporia), z których w danym momencie żadnej nie jesteśmy w stanie wybrać

Pojęcie problemu w filozofii Arystotelesa: aspekt wiedzy

WIEDZA

• Pytanie/problem zawsze implikuje pewien bilans wiedzy i niewiedzy

• „nie należy dyskutować tez, których udowodnienie jest zbyt bliskie lub zbyt dalekie”

• Pierwsze - nie wywołują wątpliwości/dysponujemy wystarczającą wiedzą do rozwiązania

• Drugie - przedstawiają trudności niemożliwe do rozwiązania dostępnymi środkami/nie wiemy nic o możliwości rozwiązania

Pojęcie problemu w filozofii Arystotelesa : aspekt wiedzy

Kolejność stawiania pytań wg Arystotelesa:

• Co to jest? Potrzebujemy definicji lub też zaobserwowania „rzeczy”

• Co jest tego przyczyną? Inwencja definiującego? Konieczność przyrodnicza?

• Czy to coś istnieje? Pytanie jest oczywiste wtedy, gdy „rzecz” została zdefiniowana; jeśli zaś została stwierdzona na podstawie obserwacji, pytanie nie jest jasne

• Jakie są cechy tego czegoś - badanej rzeczy?

Pojęcie problemu w filozofii Arystotelesa : aspekt wiedzy

Metoda ta jest zawodna:

• jeśli nie pozostajemy na gruncie samej definicji, pytanie „co to jest?” nie może być sformułowane w sposób niezależny od pytania o własności (czym jest coś o takich i takich cechach?)

• Również pytania „czy coś istnieje?” i „jakie to coś jest?” nie mogą być rozstrzygane oddzielnie (sensownie pytamy: „czy istnieje coś o takich to a takich własnościach?”)

Pojęcie problemu w filozofii Arystotelesa

Znaczenie koncepcji Arystotelesa:

• Zwrócił uwagę na potrzebę analizy pytań

• Podkreślił znaczenie kontekstu już istniejącej wiedzy dla formułowania nowych pytań w nauce

• Akcentował znaczenie alternatywności dla myślenia problemowego

• Do XX wieku koncepcja Arystotelesa pozostawała najpełniejszą wypowiedzią na temat pytań i ich znaczenia

Problem i sytuacja problemowa

Sytuacja problemowa:

• Odczucie niepokoju

• Ciekawość

• Wiedza posiadana przez osobę odczuwającą sytuację problemową

• Motywacja uzupełnienia brakującej wiedzy

Problem i sytuacja problemowa

• Wynikiem zaistnienia sytuacji problemowej może być sformułowanie PROBLEMU NAUKOWEGO, czyli

a) pytania, które dotyczy obiektywnego stanu niewiedzy

• pytania wyrażonego w języku dyscypliny naukowej; pytanie jest językowym wyrażeniem problemu

• pytania, na które można znaleźć odpowiedź korzystając z metod i technik badawczych przyjętych w nauce

Problem i sytuacja problemowa

Dalsze fazy myślenia refleksyjnego (problemowego) wg J. Deweya:

• formułowanie przypuszczalnego rozwiązania/ stawianie hipotezy

• wyprowadzanie wniosków z hipotezy

• badania prowadzące do potwierdzenia lub odrzucenia wniosków/hipotezy

Klasyfikacja pytań

• Pytania informacyjne i badawcze

• Pytania ogólne i szczegółowe

• Pytania istotne i błahe

• Pytania rozstrzygnięcia (proste) i dopełnienia (złożone)

Klasyfikacja pytań

Pytania informacyjne:

• Stawiamy je, prosząc kogoś o udzielenie gotowych informacji w jakiejś interesującej nas sprawie

• Pytania przydatne, lecz nie znamionują umysłu twórczego!

Klasyfikacja pytań

Pytania badawcze:

• pytania dotyczące obiektywnej niewiedzy („zdefiniowanej ignorancji”) w jakiejś dyscyplinie naukowej

• Nie polegają na domaganiu się „gotowych informacji na dany temat”, lecz na sformułowaniu zapotrzebowania na nowe dane lub na nową interpretację danych już w nauce zgromadzonych

• Bez pytań badawczych nie byłoby rozwoju nauki!

Klasyfikacja pytań

Stopień ogólności pytania to zakres cech, zjawisk, których

opisu lub wyjaśnienia szukamy:

• Pytania bardzo szczegółowe, dotyczące pojedynczych cech rzeczy/zjawisk lub pojedynczych rzeczy/zjawisk pytania pozbawione wartości naukowej

• pytania „średnio szczegółowe” lub „średnio ogólne” dotyczą klas rzeczy/zjawisk, lecz nie całego uniwersum, nie wszystkich obiektów mają wartość naukową

• Pytania bardzo ogólne, dotyczące nieograniczonego zakresu cech/zjawisk mają znaczenie w filozofii, niektórzy odmawiają tym pytaniom waloru naukowości

Jest to podział umowny

Klasyfikacja pytań

• Pytanie szczegółowe: czy gospodarka polska jest innowacyjna?

• Pytanie o średnim stopniu ogólności/szczegółowości: jakie są cechy innowacyjnych gospodarek europejskich?

• Pytania ogólne: jakie są cechy gospodarki innowacyjnej?

Klasyfikacja pytań

Pytania istotne:

Pytania, które dotyczą luk istniejącej wiedzy, blokujących rozumienie zjawisk i procesów przyrodniczych, społecznych lub ekonomicznych

Pytania błahe:

Pytania, na które już udzielono odpowiedzi lecz zadający pytanie o tym nie wie (pytania „informacyjne”) i pytania nie służące wypełnieniu luk wiedzy w sensie wyżej wskazanym

Podział na pytania błahe i istotne ma, rzecz jasna, znaczenie relatywne/zależy od wiedzy pytającego w danej dziedzinie

Klasyfikacja pytań:

Pytania można też dzielić na klasy wedle kryteriów logiczno-gramatycznych. Wyróżnia się dwa typy pytań:

• pytania rozstrzygnięcia: „czy X to powiedział”?

• pytania dopełnienia: „co X powiedział?”

Klasyfikacja pytań: kryteria logiczno-gramatyczne

• Pytania rozstrzygnięcia (proste):

• zaczynają się od partykuły „CZY?”

• zawierają gotowe „zdanie-sąd” o jakimś przedmiocie

• wymagają ustosunkowania się do tego sądu poprzez jednej z dwu wartości logicznych dla tego sądu („tak” - „nie”)

Klasyfikacja pytań: kryteria logiczno-gramatyczne

• Pytania dopełnienia (złożone):

• Zaczynają się od przysłówków lub zaimków pytajnych („jaki?”, „który?”, „kiedy?” itp..)

• Mają więcej niż dwie możliwe odpowiedzi

• Zakres możliwych odpowiedzi wyznacza zakres zaimka czy przysłówka tkwiącego w pytaniu

Klasyfikacja pytań: kryteria logiczno-gramatyczne

• Pytania dopełnienia:

(d) Są „kategorialne”: znaczy to, że pytając np. „kto to jest?” domagamy się bliższej charakterystyki jakiejś osoby

(e) Kategorialny charakter pytań jest równoznaczny z nadaniem przez samo pytanie kierunku poszukiwania odpowiedzi

Klasyfikacja pytań: kryteria logiczno-gramatyczne

Przykłady „nadawania kierunku odpowiedzi” przez pytania dopełnienia:

• Kto był pierwszym lunonautą? „Kto?” sugeruje poszukiwania wśród ludzi

• Którędy idziesz do ..? „którędy?” może być sensownie użyte tylko w skojarzeniu z niektórymi słowami („Którędy godzina?” jest nonsensem)

• Kto z Polaków najszybciej biega 100 metrów? („Kto z Polaków?” zawęża poszukiwania)

Klasyfikacja pytań: kryteria logiczno-gramatyczne

Pytania dopełnienia mogą przybierać postać złożoną:

• Mogą być złożone w tym sensie, że zawierają pewne założenia będące odpowiedzią na jakieś pytanie dopełnienia

• Mogą być złożone w tym sensie, że składają się z pewnego zbioru (skończonego lub nieskończonego) pytań prostych (rozstrzygnięcia)

Klasyfikacja pytań: kryteria logiczno-gramatyczne

• Przykłady złożoności pytań dopełnienia:

• „Co wisi na ścianie pokoju?” zakłada uprzednią odpowiedź na pytanie „czy coś wisi na ścianie w pokoju?”

• „Jaki kolor kart przy grze w brydża jest <najstarszy>”? Dla grających odpowiedź jest oczywista; dla innych osób sprawa nie musi być oczywista: wymaga postawienia większej lecz skończonej liczby pytań rozstrzygnięcia

Kryteria poprawności pytań

• Pytania poprawne muszą dotyczyć cech, stanów rzeczy i relacji zasadniczo stwierdzalnych

• pytanie „gdzie istnieje i jaki właściwości ma byt, który nie oddziałuje na żadne zjawiska, a więc nie ujawnia się?” jest niepoprawne

Kryteria poprawności pytań

• Przestrzeganie reguł syntaktycznych języka, w którym pytania są formułowane

• Pytanie „czy jutro padał deszcz?” zawiera wszystkie wyrazy sensowne, jednak są one powiązane w sposób sprzeczny z regułami syntaktycznymi języka polskiego

Kryteria poprawności pytań

• Prawdziwość założenia danego pytania

• Niepoprawne jest pytanie: „jaki kolor ma drugi przypadek liczby mnogiej?”, ponieważ założenie tego pytania musiałoby brzmieć „Przypadki mają kolory”

Neopozytywistyczna koncepcja selekcji problemów

Cztery postulaty filozofii neopozytywistycznej pod adresem pytań:

• Postulat empiryzmu

• Postulat fizykalizmu

• Postulat odrzucenia pytań o ontologię

• Postulat formalizmu

Neopozytywistyczna koncepcja selekcji problemów

• Postulat empiryzmu

• Żeby zdanie było sensowne, musi istnieć możliwość rozstrzygnięcia, czy zdanie jest prawdziwe, czy fałszywe muszą istnieć możliwości sprawdzenia przy pomocy doświadczenia (metody naukowej)

Neopozytywistyczna koncepcja selekcji problemów

(b) Postulat fizykalizmu

• Twierdzenia muszą przemawiać „językiem rzeczy” - językiem fizyki, inaczej nie zaistnieją możliwości realizacji pierwszego postulatu (empiryzmu) obserwowalność

• Twierdzenia psychologii poszukującej „treści psychicznych” są w tym kontekście nonsensowne i nie mają charakteru naukowego

Neopozytywistyczna koncepcja selekcji problemów

(c) Postulat odrzucenia pytań „ontologicznych” w nauce

• Przykład „jak istnieje świat?”

• Rudolf Carnap uznałby takie pytanie za metafizyczne, nienaukowe, nieweryfikowalne - odpowiedzi na takie pytania są domeną doktryn filozoficznych, nie zaś nauki

Neopozytywistyczna koncepcja selekcji problemów

(d) Postulat formalizmu

• Jest to konsekwencja postulatu (c) - podobnie, jak nauki empiryczne nie mogą zadawać pytań o istotę bytu, tak filozofia nie może wypowiadać się o rzeczach; sądy przedmiotowe mają być wyłączną domeną nauk empirycznych

• Filozofia ma być wyłącznie nauką o języku,ma zajmować się logiczną analizą języka może dostarczać zdań wyłącznie o języku (nieuprawnione jest pytanie: czy w świecie istnieje ruch jednostajny? Można natomiast pytać: czy traktujemy jakiś ruch jako jednostajny?)

Typy pseudoproblemów

George Matisse wylicza pięć grup pseudoproblemów:

• Problemy absurdalne z powodu bezsensownych terminów: pytania o to, czym jest „rzecz sama w sobie”, jaka jest „istota materii”, energii, siły, życia; pojęcia te są jedynie abstrakcjami od fenomenów (zjawisk, czyli od obrazów zmysłowych, które o tych „rzeczach” mamy)

• Pytania oparte na błędach poznawczych: oparte na pojęciach nie wyprowadzonych z doświadczenia (jakie jest przeznaczenie człowieka? Czy istnieje życie pozagrobowe?)

Typy pseudoproblemów

(c) Problemy wynikające z błędnej interpretacji danych, z przypisywania rzeczom własności, których one nie posiadają

• Czy przestrzeń jest skończona, czy nieskończona? Jest to błędne pytanie, gdyż przestrzeń jest „interpretacyjną kategorią umysłu”; przestrzeń nie ma własnych, wewnętrznych cech

Typy pseudoproblemów

(d) Pytania o istnienie stawiane w odniesieniu do przedmiotów pojęć abstrakcyjnych: „form”, „idei”, „archetypów” itp..

• Istnienia nie można wyprowadzić z pojęć, lecz tylko z doświadczenia

Typy pseudoproblemów

(e) Problemy zawierające iluzje językowe lub psychologiczne

• Do tej grupy należą pytania zawierające terminy wieloznaczne („dobro”, „ludzkość”, „obowiązek”, „nadprzyrodzoność” itp..)

Błędne pytania w historii nauki

• Problem perpetuum mobile, czyli maszyny, która raz uruchomiona, działałaby stale, bez przerwy, nie pobierając energii z zewnątrz

• Pierwsze próby skonstruowania takiej maszyny pochodzą z XIII wieku

• W wiekach XVI i XVII pojawia się wielka liczba tego rodzaju prób, rzecz jasna nieudanych

• W wieku XVIII francuska Akademia
  Nauk ogłasza, iż nie będzie rozpatrywać takich projektów

Błędne pytania w historii nauki

• Teoretycznym wyjaśnieniem nieudanych prób zbudowania „wiecznej maszyny” jest zasada zachowania energii (energia całkowita układu izolowanego jest niezmienna) i druga zasada termodynamiki (niemożliwy jest proces, w którym ilość ciepła pobrana przez układ byłaby całkowicie zamieniona na pracę - część energii ulega zawsze rozproszeniu)

---