BADANIE OGÓLNE KAŁU
Kał (inaczej stolec) jest wydaliną przewodu pokarmowego formowaną w jelicie grubym jako produkt procesów trawienia. Resztki pokarmowe, które zostają przesunięte z jelita cienkiego do jelita grubego mają konsystencję stosunkowo płynną. Dopiero w jelicie grubym dochodzi do końcowej fazy resorpcji wody i zagęszczania kału. Ostatecznie jego formowanie zachodzi w odbytnicy.
Skład kału
Nie strawione lub nie wykorzystane składniki pokarmowe jelit - 10% (np. błonnik, złuszczone nabłonki, niewykorzystane enzymy i soki trawienne, śluz wydzielany przez gruczoły jelitowe)
Woda - 75%
Flora bakteryjna - 15% (w większości niegroźne dla ludzi bakterie symbiotyczne, lecz w kale rozwijają się też groźne dla zdrowia drobnoustroje, w tym śmiertelnie groźne i bardzo zaraźliwe bakterie cholery i duru brzusznego)
Kał zawiera też znaczne ilości azotu i fosforu.
Prawidłowe wydalanie stolca, tj resztek, które pozostają po strawieniu pokarmu, ma ważne znaczenie dla zdrowia. Odbywać się ono powinno 1-2 razy w ciągu doby, nie jest jednak zaburzeniem, gdy człowiek wydala stolec więcej niż 2 razy w ciągu doby, lub też wydala go co 2 dni wówczas, gdy spoistość jest prawidłowa - nie jest ani za twardy, ani za wodnisty. Wydalanie stolca odbywa się najczęściej w godzinach rannych. U niektórych ludzi występuje skłonność do zaparcia, co jest już objawem chorobowym. Kał dobowy waży od 100 do 250 g, w tym sucha masa stanowi 20 - 50 g. Zwiększenie ilości kału stwierdza się w zespołach upośledzonego trawienia i wchłaniania, a także w biegunkach. W czasie głodzenia ilość kału zmniejsza się do 7 - 8 g na dobę. Zmniejszoną objętość kału stwierdza się także w zwężeniu odźwiernika, niedrożności jelit, po wymiotach.
Barwa kału
Kał ma najczęściej barwę jasno lub ciemnobrązową
Szarobiały kał wydalają chorzy z niedrożnością przewodów żółciowych
Czarny spostrzega siępo podaniu doustnym żelaza lub bizmutu, po spożyciu węgla drzewnego oraz w przypadku obecności krwi
Zielonkawy wskazuje na obecność biliwerdyny lub szpinaku
Żółty może występować w biegunkach, co spowodowane jest obecnością bilirubiny
Zabarwienie stolca czarne, kasztanowe lub jasnoczerwone zależy od objętości i intensywności utraconej krwi, miejsca krwawienia oraz pozostawania krwi w obrębie przewodu pokarmowego (czas przejścia). Po długim czasie przejścia przez przewód pokarmowy krew z powodu rozkładu przez kwas staje się ciemna (melena). Sama krew również działa przeczyszczająco, dlatego jej duża ilość skraca czas przejścia przez przewód pokarmowy, a kolor kału jest wtedy raczej kasztanowy (świeża krew w stolcu), a nie czarny. Krwawe wymioty i czarne stolce świadczą z reguły o krwawieniu z górnego odcinka przewodu pokarmowego, zaś obecność świeżej krwi może być spowodowana krwawieniem zarówno z górnego, jak i z dolnego odcinka przewodu pokarmowego. Jasnoczerwona krew w odbytnicy zwykle pochodzi z dolnego odcinka przewodu pokarmowego.
Zapach kału
Charakterystyczna woń kału zależy od obecności indoli i skatoli. Cuchnące stolce cechują biegunki tłuszczowe, gnicie białek w jelitach powoduje powstawanie siarkowodoru, metanu i merkaptanu, co nadaje kałowi nieprzyjemną woń. W okresie przyjmowania antybiotyków doustnych kał jest prawie bezwonny. Wyjątkowo nieprzyjemny zapach ma kał chorych z owrzodzeniem odbytnicy. Silniejszy zapach kału występuje na diecie mięsnej, słabszy na jarzynowej i mlecznej.
Normalny kał ma postać gładkiego cylindra o średnicy 2,5 cm, długości 15 - 20 cm. U chorych na raka okrężnicy esowatej lub odbytnicy kał może być cienki i wykazywać wręby. Kał spłaszczony występuje u chorych ze skurczem odbytnicy. Kulki kałowe są wydalane w stanach odwodnienia na skutek nadmiernego wchłaniania płynów z jelit oraz w stanach spastycznych jelit.
Prawidłowy kał jest miękki, lecz utrzymuje swój kształt. Kał twardy i suchy charakteryzuje zaparcia, kał płynny charakteryzuje biegunki.
Wartość pH kału waha się w granicach 4,6 - 8,4, zwykle wynosząc od 6,8 do 7,3. Kał jest bardziej kwaśny na diecie jarskiej, tłuszczowej, w przypadkach wzmożonej fermentacji w jelitach i upośledzonego trawienia na skutek braku enzymów trzustkowych i żółci. Zasadowy kał stwierdza się u osób stosujących dietę mięsną oraz w przypadku gnicia jelit.
Zaparcie
Potocznie nazywane zatwardzeniem, to utrudnione lub zbyt rzadkie oddawanie stolca. Jest jedną z najczęstszych dolegliwości, występuje czasem u osób zdrowych spożywających pokarmy z małą zawartością płynów i błonnika, prowadzących siedzący tryb życia, u osób w wieku podeszłym i noworodków oraz u kobiet w zaawansowanej ciąży. W zaparciach kał zazwyczaj jest twardy i suchy, oddawany z wysiłkiem. Zaparcie może być wywołane przyczynami mechanicznymi (np. zwężenie jelit przez naciek nowotworowy lub zapalny, blizny, ucisk z zewnątrz, niedrożność jelit). Przyczyny toksyczne to zatrucie ołowiem i arsenem, po podaniu niektórych leków (przeciwbólowe, przeciw nadkwaśności, przeciwdrgawkowe, sole bizmutu, psychotropowe, opium i atropiny). Przyczyny czynnościowe to zaparcia atoniczne u starców i obłożnie chorych, gorączka, zaparcie spastyczne.
Biegunka
To objaw chorobowy polegający na nadmiernie częstym wydalaniu stolca, który charakteryzuje się znacznym zwiększeniem liczby wypróżnień w ciągu doby lub zmianą konsystencji stolca na półpłynną lub płynną. Biegunką określa się również stan, gdy nawet jednorazowo w stolcu pojawia się treść patologiczna, taka jak śluz, ropa czy krew. Biegunka ostra to stan chorobowy trwający do 10 dni, natomiast utrzymywanie się objawów ponad 10 dni nosi nazwę biegunki przewlekłej. Najczęstsze czynniki wywołujące biegunkę to czynniki zakaźne (czyli wirusy, bakterie, grzyby, pasożyty). Czynniki chemiczne to leki i toksyny (np. zepsuta żywność). Czynniki fizyczne/termiczne - zbyt zimny lub gorący posiłek lub napój. Czynniki psychiczne/emocjonalne to strach i stres. Inne to czynniki alergiczne lub hormonalne.
Wskazania do badania kału
Choroby zakaźne przewodu pokarmowego, choroby pasożytnicze przewodu pokarmowego, choroby trzustki
Zaburzenia wchłaniania pokarmu z jelit
Podejrzenie krwawienia z przewodu pokarmowego
Podejrzenie nosicielstwa bakterii chorobotwórczych
Co powinien wiedzieć wykonujący badanie?
O jakie schorzenie podejrzewamy pacjenta
Czy pacjent przyjmował dotychczas jakieś leki w ciągu ostatnich kilku dni
Jaki rodzaj diety stosował w ciągu ostatnich kilku dni
Czy nie występowały ostatnio krwawienia, np. z nosa, dziąseł, guzków krwawniczych, wrzodów czy żylaków przełyku
Sposób przygotowania do badania kału
Próbki stolca przesłane do badania w celu ustalenia lub potwierdzenia choroby zakaźnej jelit lub pasożytniczej przewodu pokarmowego należy pobrać w jak najwcześniejszym okresie choroby, jeszcze przed zażyciem leków bakteryjnych lub przeciwrobaczych
W ostrych chorobach zakaźnych przewodu pokarmowego wywołanych najczęściej przez Salmonella, rzadziej przez Shigella, gdy badanie kału jest niezbędne najwięcej bakterii znajduje się we wczesnych okresach choroby i to określa termin pobrania pierwszej próbki kału
Im czas od pobrania kału jest krótszy, tym większe szanse uzyskania pozytywnego wyniku w zakażeniach pałeczkami jelitowymi
Kał do badania powinien być oddany w wyniku fizjologicznego aktu defekacji bez użycia środków przeczyszczających
Kał oddaje się do naczynia, nie do muszli, a następnie pobiera szpatułką porcję około 2 g i przenosi do pojemnika, który się przesyła do laboratorium
W przypadku podejrzenia chorób pasożytniczych badanie powtarzane jest wielokrotnie w odstępach 2-3dniowych, gdyż pasożyty znajdujące się w kale są wrażliwe na zmiany środowiska i może to sprawiać problem.
Do badania na obecność pasożytów przewodu pokarmowego przesyła się ok. 10g kału pobieranego z różnych miejsc masy kałowej. Próbki na krew utajoną bada się z 3 kolejnych wypróżnień, z tym że z każdego pobiera się 2 próbki.
W przypadku, gdy kał przesyłany jest do badania na zawartość krwi utajonej, pacjent powinien wcześniej przez 3 dni stosować dietę bezmięsną, wykluczając potrawy zawierające krew (np. kaszanka), wykluczając jarzyny zielone oraz rzepę i chrzan, lecz bogata w błonnik i inne substancje nieprzyswajalne (np. chleb razowy, kasza gryczana, warzywa, owoce bez elementów zielonych). Ponadto w tym czasie pacjent nie powinien przyjmować leków doustnych tj. aspiryna, witamina C, żelazo i innych zawierających te składniki (np. skorbolamid). Nie należy przesyłać kału do badania jeśli są krwawienia z żylaków odbytu lub podczas miesiączki.
W przypadku, gdy badaniem kału w sposób pośredni ocenia się czynność wydzielania enzymów trzustki oraz zdolność jelit do wchłaniania pokarmu pacjent powinien być hospitalizowany oraz przez kilka dni być na specjalnej diecie ustalonej przez lekarza kierującego.
Opis badania
Kał do badania pobiera się z masy oddanej w wyniku aktu defekacji bez użycia środków przeczyszczających (np. parafiny lub lewatywy). Kał oddaje się do pojemnika, którym może być dowolne naczynie umyte dokładnie, opłukane i wysuszone (np. nocnik lub basen), nie należy wypróżniać się do muszli klozetowej w przypadku niemowląt i małych dzieci kał można pobierać z wcześniej wyjałowionej pieluszki (prasowanie gorącym żelazkiem). Następnie pobiera się łyżeczką lub drewnianą szpatułką porcję kału ok. 2g i przenosi ją do pojemnika, który przesyła się do laboratorium.
Ze względów sanitarno-epidemiologicznych nie wolno do żadnych badań przenosić kału w papierze, tekturze lub w otwartych naczyniach. Do tego celu najlepsze są oryginalne pojemniki ze szkła lub mas plastycznych umożliwiających ich szczelne zamknięcie, które można otrzymać w laboratorium, w którym wykonywane jest badanie lub w sanepidzie. Gdy nie mamy takiego pojemnika trzeba wybrane naczynie (np. po kremie) dokładnie wymyć, wielokrotnie przepłukać, a w przypadku badania bakteriologicznego wygotować wraz z wieczkiem. Pojemnik trzeba opisać (karta z imieniem, nazwiskiem, datą urodzenia, miejscem zamieszkania, datą pobrania kału). W celu uzyskania najbardziej wiarygodnych wyników należy przesłać próbkę pobraną ze świeżego kału.
W przypadku gdy występują naprzemiennie stolce luźne i prawidłowe do badania należy przesłać próbkę z biegunki. Kiedy oddany kał zawiera domieszkę krwi, śluzu, ropy, itp. do laboratorium wysyła się próbkę z tymi składnikami. W sytuacjach, gdy istnieją możliwości wystąpienia stanów zakaźnych jelit, a nie możliwe jest przesłanie kału pobranego w wyżej opisany sposób można do laboratorium przesłać kawałek bibuły nasączony materiałem biegunkowym.
Kiedy pobiera się kał celem stwierdzenia obecności pasożytów, należy pamiętać, że pasożyty znajdujące się tam do analizy są bardzo wrażliwe na zmiany środowiska, np. temperatura czy kontakt z powietrzem. Dotyczy to szczególnie kału biegunkowego. Dlatego badanie to musi być wielokrotnie powtarzane. Zaleca się 3-krootne badanie kału, 2 próbki pobiera się przez kolejne 2 dni, a 3 po podaniu środka przeczyszczającego, np. siarczanu magnezu.
Bardzo ważne jest, aby próbki kału pobierać z różnych miejsc masy, a do laboratorium dostarczyć nieco więcej kału niż w przypadku innych badań- ok.10g. Jeśli celem badania jest stwierdzenie główki tasiemca do laboratorium przesyła się cały kał. Substancje lecznicze i diagnostyczne, zawierające oleje mineralne, bizmut, antybiotyki, leki przeciwmalaryczne i inne związki chemiczne mogą utrudniać wykrywanie pierwotniaków występujących w przewodzie pokarmowym.
Próbki powinny być badane w ciągu 1h od pobrania co umożliwia wykrycie ruszających się trofozoitów. Jeśli badanie w tym czasie nie jest możliwe to próbki powinny być przechowywane w lodówce (+40C) lub w temperaturze pokojowej. Nie wolno próbek zamrażać i odmrażać, bo pasożyty giną. Istnieje wiele środków konserwujących, które stosuje się, gdy próbki muszą być przesłane do badania w laboratorium referencyjnym. Jednym z nich jest 10% roztwór formaliny. Próbki utrwalane formaliną jednak nie są przydatne do wykonywania trwałych barwionych rozmazów. Szeroko stosowany jest alkohol poliwinylowy. Próbki w nim utrwalone nadają się do wykonywania trwałych barwionych preparatów, jak i również do prowadzenia metod zagęszczających.
Próbki kału na krew utajoną bada się z 3 kolejnych wypróżnień, z tym że z każdego wypróżnienia pobiera się 2 próbki kału. Zależnie od celu badania przekazane do laboratorium próbki kału poddawane są określonym zabiegom analitycznym. Z tego powodu czas oczekiwania na wynik może być różny od kilku h do kilku dni. Wynik wydawany jest w formie opisu.
Badanie kału
To bardzo istotne badanie w przypadku zaburzeń wydzielniczych układu trawiennego. Zaburzeń perystaltyki jelit oraz chorób zakaźnych i pasożytniczych jelit, przewodu pokarmowego. Polega on na ocenie makroskopowej i mikroskopowej. Chemicznej i bakteriologicznej próbek kału.
Badanie makroskopowe
Polega na ocenie ilości oddanego kału. Uzależnione jest od rodzaju diety, ocenie ukształtowania stolca, jego zabarwienia oraz obecności nieprawidłowych składników w stolcu.
Makroskopowo można wykryć: resztki mięsne w postaci włókien, tłuszcz, śluz, ropę, krew, strzępki błony śluzowej.
Badanie mikroskopowe
Wykonanie preparatów z próbek kału, które są oglądane pod mikroskopem świetlnym. W preparacie szuka się pasożytów lub ich jaj, niestrawionych elementów pokarmowych, np. włókien mięsnych, tkanki łącznej, ziaren skrobi, tłuszczy obojętnych, kwasów tłuszczowych i innych. Na tej podstawie można wnioskować o zdolności jelit do wchłaniania pokarmów.
Badanie obecności pierwotniaków lub pasożytów oraz ich jaj, rozmazy bezpośrednie przygotowane w izotonicznym roztworze soli lub podbarwionych jodem, należy sporządzać ze wszystkich próbek przesłanych do badania parazytologicznego. Preparaty bezpośrednie mogą być podbarwione safraniną (0,1%). Takie postępowanie jest częste w diagnostyce rzęsistkowicy. Rozmazy w soli fizjologicznej umożliwiają zaobserwowanie ruchu trofozoitów oraz cyst pierwotniaków, które silniej załamują światło niż w roztworach jodowanych. Jodowanie rozmazów pozwala na uwidocznienie budowy wewnętrznej pasożytów jelitowych. Może być stosowany 1% roztwór jodu lub płynu Lugola, używany przy barwieniu metodą Grama, ale rozcieńczony wodą destylowaną w stosunku 1:5.
W rozmazach podbarwionych jodem trofozoity są nieruchome. Z tego względu powinny być wykonywane jednocześnie 2 preparaty, tj. w soli i jodowany, co umożliwia porównanie form występujących w obu rozmazach, jeśli nie można zidentyfikować pasożytów za pomocą ………. Pomocne jest barwienie VWO przyżyciowo, które umożliwia uwidocznienie chromatyny jądrowej, która barwi się na purpurowo- czarny kolor, wyraźnie odróżniający się od jasnoczerwonej cytoplazmy. Barwnikami są fiolet krystaliczny i hematoksylina.
Metody zagęszczające
Jaja, cysty i trofozoity często są w kale w tak małych ilościach, że ich wykrycie jest w wymazach i rozmazach jest prawie niemożliwe. Dlatego zawsze powinny być stosowane metody zagęszczające. Powszechnie stosuje się 2 metody:
Flotacji
Sedymentacji (dekantacji)