Ksawery Branicki Zdradliwy
KATARZYNA SOBOLEWSKA - MYŚLIK, Partie i systemy partyjne,
Rozdział I Partie polityczne - definicje i geneza
Definicje partii politycznej:
Z punkty socjologicznego partię można opisać jako: grupę społeczną, dobrowolną, dużą, formalną i celową.
Pierwsze rozważania na temat definicji partii pochodzą z XVIII w., jednym z ważniejszych problemów było rozróżnienie między partią a frakcją (grupa zorientowana na partykularne interesy, oceniana negatywnie); partię określano jako grupę opartą na zasadach, zorientowaną na dobro wspólne, za takie uważano brytyjskie ugrupowania parlamentarne z XVII w.
Satori dokonał rozróżnienia partii i frakcji na podstawie zasad, jakimi kierują się partie, w odróżnieniu od frakcji, które kierują się interesami i emocjami.
Edmund Burke - partia jest całością złożoną z ludzi pragnących droga wspólnych wysiłków realizować interes narodu, zgodnie z zasadą przez wszystkich akceptowaną.
Definicje partii eksponują rolę partii jako łącznika pomiędzy rządem a społeczeństwem.
Przykładem takiej def. jest def. Siegmunda Neumanna - partia jako pośrednik łączący siły społeczne i ideologie z oficjalnymi instytucjami rządowymi i wiążący je z działaniem politycznym w ramach szerszej wspólnoty politycznej.
Key Lawson - organizacja zrzeszająca jednostki, która poszukuje wyborczego i pozawyborczego poparcia ze strony społeczeństwa (dla określonych przedstawicieli partii), by mogli sprawować władzę (twierdząc, że władza ta wykonywana jest dla dobra społeczeństwa).
Definicje jako działanie partii w polityce: uczestnictwo w wyborach oraz sprawowanie władzy.
Anthony Downs - koalicja osób chcących legalnymi środkami zdobyć kontrolę nad aparatem władzy wykonawczej.
Giovanni Satori - grupa biorąca udział w wyborach i zdolna, w drodze wyborów, do obsadzenia swoimi kandydatami urzędów publicznych.
Partie i organizacje, (które nie są partiami) wykonują podobne funkcje - „Solidarność” w '91 i '93.
Partia w państwach niedemokratycznych: nie konkuruje z innymi partiami, często jedyna partia w państwie. Partia niekonkurująca w ogóle z innymi nie jest partią. Monopartie - partie niemające konkurencji.
V. O. Key Jr. wyróżnił trzy płaszczyzny składające się na partię:
- partia wśród wyborców
- partia w rządzie
- partia jako organizacja
Peter Mair i Richard Katz, trzy sfery:
- partia obsadzająca urzędy publiczne
- partia „u podstaw” (członkowie i luźno z nią związanie zwolennicy)
- partia jako struktura biurokratyczna
1.2. Wybrane koncepcje genezy partii politycznych:
Geneza partii Maxa Webera:
Etapy powstawania:
Koteria arystokratyczna - ograniczała się wyłącznie do parlamentu, jej skład był płynny, podstawą współpracy parlamentarzystów były indywidualne interesy.
Klub polityczny - połączenie aktywności grup parlamentarnych z otoczeniem pozaparlamentarnym, znaczącą rolę zaczęła odgrywać ideologia.
Partia masowa - sformalizowana organizacja prężnie działająca, struktury pozaparlamentarne oparte na masowej mobilizacji ludzi występujących jako członkowie. Wyrazista ideologia.
Maurice Deverger:
Partia powstała, gdy grupa parlamentarzystów połączona została z komitetem wyborczym, mobilizującym poparcie wyborców. Powstanie partii łączy, oprócz parlamentu, z wyborcami kształtującymi jego skład.
Tworzenie partii poza parlamentem: związki zawodowe, kościoły, masoneria. Są one bardziej scentralizowane od partii wewnątrz parlamentu, bardziej spójne wewnętrznie i zdyscyplinowane. Znacznie mniejszą rolę odgrywa frakcja parlamentarna oraz aktywność w celu osiągnięcia miejsca w parlamencie - RÓŻNICE między partią parlamentarną i poza.
Przyczyną większej centralizacji jest przede wszystkim centralizacja organizacji „sponsorującej” powstanie partii; ważne jest to, że organizacja „sponsorująca” stanowi jedno źródło, od którego wychodzi bodziec do utworzenia partii; u podstaw partii parlamentarnej stoją grupy parlamentarne oraz komitety wyborcze - partia powstaje na skutek koordynacji przynajmniej dwóch działań.
A dyscyplina i spójność wychodzą z konieczności posiadania zaplecza organizacyjnego, jakim jest parlament w partiach parlamentarnych.
Joseph LaPalombara i Myron Weiner:
Partia to zjawisko pochodzące z XIX wieku. Organizacja partyjna obejmuje dużą grupę ludzi, włączonych w politykę na skutek rozszerzenia prawa wyborczego. Funkcjonujące w parlamencie grupy, które nie poszukują poparcia wyborczego są raczej klubami politycznymi, nie partiami.
Autorzy wychodzą poza parlament i reformy prawa wyborczego, zwracają uwagę, że ta droga powstania dotyczy wyłącznie Europy, nie jest do końca prawdziwa w odniesieniu do krajów poza kontynentem, gdzie partie powstały zanim powstały parlamenty.
W genezie partii zwracają uwagę na dwie kwestie:
Procesy politycznych przesileń, czyli kryzysy;
Wyróżniają trzy kryzysy:
- kryzys legitymacji - wyzwania stawiane dotychczasowej władzy
- kryzys partycypacji - mobilizacja politycznej grupy dotąd nieaktywnej w tej sferze
- kryzys integracji - przekształcenie struktur państwowych, ich rozpadem lub powstawaniem nowych
Kryzysy te są katalizatorem powstawania partii.
Proces modernizacji;
Partia symbolem nowoczesności politycznej. Procesy unowocześnienia są związane z masową mobilizacją a to właśnie masowe uczestnictwo polityczne wymaga takiej organizacji, jaką jest partia. Przykłady procesów modernizacyjnych: rozwój gospodarki kapitalistycznej, zwiększający mobilność społeczną i rozsadzający struktury lokalnych zależności; rozwój systemów komunikacyjnych i transportowych, ułatwiający przepływ inf. i ludzi; procesy sekularyzacyjne, pozwalające jednostkom na rozbudowę zaufania do własnych sił i wpływu na własne losy.
Przesilenia polityczne (kryzysy) i modernizacja razem stanowią sprzyjające powstaniu partii.
Mechanizmy powstawania partii politycznych w procesach demokratyzacji:
Partie polityczne powstają w obecnych czasach, ważnym kontekstem ich genezy są współczesne procesy demokratyzacji. W wielu przypadkach, przede wszystkim w krajach europejskich, nie oznaczają powstania ustroju demokratycznego po raz pierwszy a raczej po raz kolejny. Zatem powstawanie partii nie zdarza się tam po raz pierwszy.
Dywagacje na temat roli partii w procesach zmian ustrojowych: jedni mówią, że odgrywa rolę dominująca, inni, że w samym procesie demokratyzacji może być różna, ale z pewnością partie dominują w procesie konsolidacji demokracji. W Europie Środkowej partie odegrały rolę centralną. Rola mediów jako alternatywa dla organizacji partyjnych i partyjnego członkostwa.
Partie w procesie przemian ustrojowych spełniały podobne funkcje:
- byli uczestnikami pierwszych wolnych wyborów
- w parlamentach inicjowały szereg reform składających się na proces demokratyzacji
- były jednym z kanałów rekrutacji elit Polit.
- obsadzały pozycje władzy wykonawczej, nadawały jej główny kierunek zgodnie z założeniami programowymi
Odnowienie działalności partii polit. po drugiej wojnie światowej w Niemczech, Austrii i Włoszech polegało na odtworzeniu nurtów polit. politycznych funkcjonujących przed zwycięstwem sił faszystowskich. W przypadku partii socjalistycznych czy komunistycznych, partie powróciły do działalności przedwojennej w niezmienionej postaci. Partie „historyczne” (Europa Południowa), czyli te, które kontynuowały działalność sprzed okresu autorytaryzmu, najczęściej działały także nielegalnie w trakcie dyktatury w kraju a także na emigracji. W Europie Środkowej powstawały partie nowe oraz „historyczne”. Jednak różniły się one od wyżej wymienionych tym, że: nastąpiło tu przekształcenie się byłych partii rządzących w warunkach braku demokracji i ich sojuszniczek, w partie o nowej tożsamości, po drugie pewna grupa nowych partii utworzyła się w procesie dekompozycji dużych, wielonurtowych, heterogenicznych struktur nazywanych ruchami społecznymi, organizacjami typu forum czy wielkimi koalicjami.
- przeszłość może działać na korzyść partii jako bardzo dobra legitymacja
- przeszłość może też być obciążeniem, jeżeli stanie się źródłem konfliktów między działaczami pamiętającymi dawne czasy i nowymi
Wyłanianie się partii z ruchów społecznych. Proces charakterystyczny dla procesów demokratycznych w Europie Środkowej. Konkurencja, którą stworzyły one partiom w organizowaniu działań politycznych w pierwszym okresie przemian ustrojowych. Ruchy zyskiwały poparcie silnym akcentowaniem swojej niepartyjnego charakteru.
Mówiąc o nowo powstających partiach, trzeba wspomnieć o ważnym czynniki, czyli o wewnątrzparlamentarnej genezie. M. Deverger dokonał rozróżnienia między genezą wewnątrz- i pozaparlamentarną, wskazując jednocześnie, że ta pierwsza była częsta w partiach tworzonych do roku 1900, po tej dacie regułą jest powstawanie partii poza parlamentem. W Europie Środkowej widzimy odstąpienie od tej reguły - pierwsze partie były przede wszystkim efektem działania niewielkich grup ludzi, aktywnych politycznie, często kandydowali do parlamentu z ramienia ruchów społecznych. Partie wywodzące się z elit politycznych i z nimi kojarzone nie były zdolne do pobudzenia masowej mobilizacji i identyfikacji (również słabość ich struktur, zwłaszcza na poziomie lokalnym).
Ważnym uwarunkowaniem tworzenia się partii politycznych w procesach transformacji demokratycznej były uregulowania prawne określające charakter i sposób funkcjonowania najważniejszych instytucji ustrojowych (chodzi tu o prawo wyborcze, mające wpływ na kształt ciał przedstawicielskich). Zdecydowano się na systemy niestawiające wysokich barier dla zaistniałych partii na rynku wyborczym - system oparty na proporcjonalności.
Powstawanie nowych ordynacji wyborczych, przeważnie w krajach Europy Środkowo-Wschodniej - proporcjonalna ordynacja wyborcza - nowe jak i stare siły polityczne chcą uzyskać najkorzystniejsze dla siebie rozwiązanie.
Elementy ordynacji większościowej wiążą się z wyborami kandydatów w okręgach jednomandatowych, popierane były zarówno przez nowo powstałe partie, liczące na popularność aktywistów i działaczy okresu opozycyjnego, a także okresu transformacji.. Głosowanie na listy partyjne, wiąże się z kolei z wielomandatowymi okręgami wyborczymi i jednoznacznie proporcjonalną ordynacją wyborczą, popierały je z kolei partie „historyczne”.
W systemach prezydenckich partie polityczne mają znaczenie mniejszy wpływ na kształtowanie polityki władzy wykonawczej, przez co ich rola jest wyraźnie słabsza niż w systemach parlamentarnych. W naszym kraju na początku lat dziewięćdziesiątych tendencja do ewentualnego silniejszego umocnienia ustrojowego prezydenta była bardziej wyraźna niż w krajach sąsiadujących.
Schmitter zwraca uwagę, że warunki działania współczesnych partii są trudniejsze niż były kiedyś.
MAURICE DUVERGER, Narodziny Partii
„Partiami” nazywa się zarówno: stronnictwa, klany, kluby, komitety, szerokie organizacje ludowe - ta sama rola, czyli zdobywanie i sprawowanie władzy politycznej.
Prawdziwe partie datują się zaledwie od wieku, w 1850r. żaden kraj oprócz USA nie znał partii politycznych we współ. tego słowa znaczeniu. W 1 890r. istnieją one w większości narodów cywilizowanych.
Wydaje się, że w całości rozwój partii jest związany z rozwojem demokracji, tzn. z rozszerzeniem się powszechnego prawa wyborczego i uprawnień parlamentarnych. Im bardziej zgromadzenia polityczne rozszerzają swoją działalność i niezależność tym więcej ich członkowie odczuwają potrzebę grupowania się w związki celem uzgodnionego działania. Narodziny partii wiążą się z powstaniem grup parlamentarnych i komitetów wyborczych.
Wyborcze i parlamentarne początki partii - początkiem jest stworzenie grup parlamentarnych, następnie wyłonienie komitetów wyborczych, w końcu ustalenie stałego związku między tymi dwoma elementami. Grupa parlamentarna odegrała najważniejsza rolę w ostatniej fazie. Na szczycie grupa podporządkowała sobie aktywność deputowanych, ale każdy z nich dążył z drugiej strony do rozwinięcia związków z własnym komitetem wyborczym, od którego zależało w przyszłości odnowienie jego mandatu. Wystarczy więc, że stosunki przechodzą z płaszczyzny osobistej do płaszczyzny instytucjonalnej, by akt narodzin partii oficjalnie nastąpił. Pierwszym staraniem partii raz narodzonej jest tworzenie komitetów wyborczych w tych okręgach, w których ich nie miał.
Źródła zewnętrzne partii - rozróżnienie partii powstałych z zewnątrz i partii zrodzonych z potrzeb wyborczych i parlamentarnych nie jest ścisłe.
Związki zawodowe - wiele partii socjalistycznych było przez nie stworzonych, np. Brytyjska Partia Pracy. James Bryce zaproponował rozróżnić dwie kategorie partii socjalistycznych: partie robotnicze stworzone przez związki zawodowe, oraz partie socjalistyczne w czystym tego słowa znaczeniu stworzone przez parlamentarzystów i intelektualistów.
Spółdzielnie rolnicze i zawodowe grupy chłopów - jeżeli partie agrarne rozwijały się w mniejszym stopniu niż partie robotnicze, to w pewnych krajach zaznaczyły swoją aktywność (demokracje skandynawskie, Europa Środkowa, Kanada). Związki zawodowe i grupy rolników postanawiają powołać organizmy wyborcze albo po prostu przetwarzają siew partię.
Stowarzyszenia myśli oraz grup intelektualnych - rola stowarzyszeń studenckich i grup uniwersyteckich w ruchu ludów w XIX w. w Europie i tworzenie się pierwszych partii lewicy. Należy do rzadkości, by taka partia znajdowała bazę ludową, która pozwoliłaby na jej sukces.
Kościół i sekty religijne - np. w Holandii Partia Antyrewolucyjna została stworzona przez kalwinów dla przeciwstawienia się konserwatywnej Partii Katolickiej.
Stowarzyszenie byłych kombatantów - ich była duża nazajutrz po wojnie 1914 r. w narodzinach partii faszystowskich czy pseudofaszystowskich.
Liga - zjawisko „ligi” wyraża prymitywną metodę uprawiania polityki, naturalną ewolucją lig jest przetwarzanie się w partie ekstremistyczne.
Tajne związki i ugrupowania konspiracyjne - organizm o celach politycznych, które nie działają na terenie wyborczym i parlamentarnym (pierwsze, bo nie chcą, drugie bo nie mogą).
Ugrupowania przemysłowe i handlowe, banki, wielkie przedsiębiorstwa, związki przemysłowe, związki pracodawców itp.
Jakiekolwiek byłyby ich początki partie tworzone z zewnątrz przedstawiają zespół cech, które w sposób dość wyraźny przeciwstawiają je partiom zrodzonym w toku działalności wyborczej i parlamentarnej.
Partie tworzone w sposób zewnętrzny są bardziej spójne i zdyscyplinowane, niż partie o genezie parlamentarnej i wyborczej. Charakteryzuje je (p. zewnętrzne) mniej lub bardziej ujawniana nieufność wobec grupy parlamentarnej oraz mniej lub bardziej wyraźna wola podporządkowania tej grupy autorytetowi komitetu kierowniczego, niezależnego od niej.