Plan marketingowy hotelu
Jacek PIASTA
Mapa z planem drogi do celu
Branża hotelarska jest barometrem stanu gospodarki kraju. Usługi hotelarskie należą do pierwszych, z których rezygnują firmy którym zaczyna się gorzej powodzić. Jednodniowe delegacje bez noclegu, krótkie pobyty na targach, rezygnacja z dorocznej, wyjazdowej imprezy dla pracowników, czy dla kluczowych klientów, szkolenia tylko w siedzibie firmy - to jedne z pierwszych decyzji, które podejmują firmy obniżające koszty działalności. Otrzymuję alarmującą ilość pytań z prośbą o radę co robić gdy spada liczba gości, gdzie szukać klientów, jak poprawić frekwencję czy zatrzymać skracanie się sezonu w hotelu. Na moje pytanie o plan marketingowy hotelu w prawie wszystkich przypadkach słyszę: jaki plan ?my nie mamy żadnego planu marketingowego; po co nam jakiś plan ? A co on by pomógł ?
No właśnie, po co w hotelu plan marketingowy ? Czy tylko hotele należące do międzynarodowych systemów i hotele Orbisu przygotowują plany marketingowe ? Reszcie są one niepotrzebne ? Plan marketingowy ustala cele rynkowe firmy i sugeruje strategię umożliwiającą osiągnięcie tych celów. Zawiera on wszystkich te cele, które leżą w gestii służb marketingowych. Jest jak dobra mapa, która wskazuje jak dotrzeć do określonego miejsca.
Budowa dobrego planu marketingowego wymaga sporo czasu i wysiłku. Jest on bowiem zarówno planem działania, jak i dokumentem. Powinien wskazywać najbardziej obiecujące możliwości dla przedsiębiorstwa hotelowego. Mało tego musi on określać sposób penetracji, osiągnięcia i utrzymania pozycji na określonych rynkach.
Plan taki to skuteczne narzędzie, za pomocą którego można połączyć w spójną całość wszystkie elementy mieszanki marketingowej.
Przygotowując plan marketingowy po raz pierwszy - wypracowuje się stały system planowania marketingowego. Raz ustalony system planowania jest zazwyczaj wykorzystywany w przyszłości.
Zacznijmy od tego kto w hotelu przygotowuje plan marketingowy ?
Zależy to rzecz jasna od wielkości i struktury organizacyjnej hotelu. Od tego czy w hotelu jest komórka zajmującą się marketingiem. Obecnie większość hoteli ma komórki ds. sprzedaży, handlu lub marketingu. To w nich właśnie powstają plany. Ale nad planem powinien pracować cały zespół. W pracach powinny uczestniczyć także osoby z recepcji (wskazane by był to kierownik recepcji o ile rozumie idee takich planów). Kolejne osoby, które powinny mieć swój udział jako konsultanci to:
- osoba przyjmująca rezerwacje, osoba z gastronomii (znów najwłaściwszy byłby kierownik).
Często osoby reprezentujące recepcję mają trafne uwagi i dobre pomysły dotyczące promocji sprzedaży. Na poziomie konstruowania planu współpracować powinna również osoba pracująca w księgowości, finansach hotelu. W hotelach zatrudniających kilkaset osób, gdy kilkanaście pracuje w biurze handlowym - każda z nich opracowuje swój fragment planu marketingowego, a po wielu dyskusjach i burzach mózgów - z tych fragmentów tworzy się właściwy plan.
Co natomiast jeżeli obiekt jest mały, a cały personel liczy zaledwie kilkanaście osób ? Także w takim przypadku warto raz do roku sporządzić plan marketingowy.
Plan marketingowy to nie jest dokument na pokaz. Warto raz do roku pomarzyć, zdobyć się na chwilę refleksji, dystansu do codzienności. Praca nad planem marketingowym często wydobywa z ludzi fantastyczne na pozór pomysły, mobilizuje, aktywizuje do działania - karze ponownie uwierzyć, że nie ma rzeczy niemożliwych. Wskrzesza przygaszoną codzienną rzeczywistością kreatywność, sprawia że ludziom zaczynają błyszczeć oczy i że znów chce im się pracować tak jak w pierwszych tygodniach po przyjściu do pracy.
Jeden z najlepszych kierowników marketingu jakiego znam - prace nad planem marketingowym nieodmiennie zaczynał od postawienia w pokoju, w którym zebrał się zespół do pracy nad planem, tablicy i ... zadania sakramentalnego pytania: -Co chcecie zrobić w przyszłym roku ?
Każdy mógł zaprezentować swój pomysł - tego dnia i w ciągu kilku następnych nie było pomysłów złych, nad najbardziej nawet fantastycznymi zespół miał się zastanowić jak można je zrealizować. Powstawały szczegółowe plany realizacji wszystkich pomysłów - później zespół wybierał te, które wszystkim podobały się najbardziej i które zwyciężały pod względem stosunku kosztów do efektów. Później przychodziły drobiazgowe analizy, tabelki, harmonogramy, pliki kartek. Powstawał dokument, który na następny rok stawał się marketingową podstawą pracy hotelu.
Z doświadczeń amerykańskich wynika, że na opracowanie dobrego planu marketingowego potrzeba około miesiąca pracy, w zależności od ilości zebranych danych.
Z moich obserwacji wynika, że stworzenie planu marketingowego w krajowych hotelach w niecały tydzień nie jest niczym nadzwyczajnym (w tych hotelach, które w ogóle przygotowują plany). Powody takiego stanu rzeczy są dwa:
Postawa kierownictwa hotelu
Ilość codziennych obowiązków - czasami wynikająca ze złej organizacji pracy, a czasem z nadmiaru obowiązków.
Pierwszy przypadek zdarza się, gdy kierownictwo hotelu nie zgadza się na to, by pracownicy komórki marketingu marnotrawili czas tworząc jakieś tam plany, z których i tak nic nie wynika. U podstaw takiej postawy leży najczęściej przekonanie, że działać należy wyłącznie w oparciu o pomysły i plany dyrekcji lub bądź brak wiary w umiejętności i zaangażowanie pracowników. W drugim przypadku nawał codziennych zajęć wciąga pracowników tak dalece, że ci nie wyobrażają sobie możliwości odłożenia codziennej krzątaniny na tydzień lub dwa.
W tej chwili czytający to praktycy zakrzykną zgodnym głosem, że pracy jest tak dużo i jest ona tak ważna dla sukcesu lub prawidłowego funkcjonowania hotelu, iż w żaden sposób nie można jej poświęcać mniej czasu. Przepraszam, ale to nieporozumienie. Nieporozumienie co do istoty pracy komórek marketingu. To ogromne zapracowanie, grzebanie się w tysiącu drobnych czynności, rozmienianie się na detalooperacje, gonienie tysiąca ulotnych zadań, grzęźnięcie w jakichś przeogromnych stosach niezmiernie ważnych i dodatkowo pilnych dokumentów to ..... efekt pracy bez planu marketingowego. Tak, tak - to często wyraz braku pracy planowej, realizacji kolejnych zadań w zgodzie z przyjętym harmonogramem, który w dodatku jest znany wszystkim i przez wszystkich honorowany.
Patologiczne są sytuacje, gdy nowo powstałe obiekty hotelowe działają w ciemno i po omacku - każdy krok traktując jako dzieło przypadku. Wcześniej czy później brak planowania i rzetelnych analiz doprowadza do sytuacji, która powoduje niepotrzebne straty lub w ostateczności wymusza zakończenie dobrze się zapowiadającej działalności turystycznej.
Plan marketingowy to kalendarium wszelkich zaplanowanych do realizacji wydarzeń, to jednocześnie scenariusz i scenopis na najbliższy rok działania. Co ważne ten dokument powstaje w hotelu dla hotelu, tak że każdy pracownik komórek biorących udział w tworzeniu planu - ma możliwość wniesienia własnego wkładu w całość dzieła.
Plan marketingowy to dla pracowników komórek marketingu szansa na uzyskanie zgody kierownictwa na szereg zdarzeń, które proponowane "na gorąco" mogą upaść np. z powodów budżetowych. Gdy coś zostanie zapisane w planie i rozpisane na zadania, zakresy odpowiedzialności oraz ujęte w budżecie - ma duże szanse na realizację. Plan marketingowy to manifest i biblia komórek zajmujących się marketingiem i sprzedażą, to tarcza za którą można się skryć przed dyrekcją ("to jest zapisane w planie, sam pan dyrektorze to podpisał") i którą można "staranować" opornych ("co to znaczy, że nie będzie dni kuchni myśliwskiej" mówimy w rozmowie z niechętnym dodatkowej pracy szefowi gastronomii "dni są zapisane w planie, są na nie pieniądze i akceptacja dyrekcji"). Z tej roli planu marketingowego również warto zdawać sobie sprawę.
Kolejne części prezentują tematykę związaną z tworzeniem planów marketingowych.
Konstrukcja planu marketingowego
Poniżej prezentuję uniwersalny spis zawartości dla planu marketingowego. Potraktowanie go jak planu tworzenia dokumentu, poprzez wypełnienie treścią kolejnych punktów i podpunktów jest metodą dobrą na początek.
Spis zawartości:
1. Spis treści
2. Wstęp
3. Streszczenie
4. Analiza sytuacji (w tym):
4.1. założenia
4.2. sprzedaż (historia i budżet)
4.3. przegląd strategicznych rynków
4.4. przegląd kluczowych produktów
4.5. przegląd kluczowych obszarów sprzedaży
5. Cele marketingowe
6. Strategie marketingowe
7. Harmonogram realizacji
8. Aktywizacja sprzedaży
9. Budżet
10. Zestawienie dochodów i wydatków
11. Kontrola
12. Procedury uaktualniania
Bazując na zaprezentowanym spisie treści tworzy się plan obejmujący wszystkie produkty i usługi oferowane przez hotel. Uwzględnia się w nim wszystkie rynki, na których hotel jest lub zamierza być obecny oraz wszystkie grupy klientów.
By jednak nie pozostawać przy jednym tylko układzie planu marketingowego oto inny, który przytaczam
za Philipem Kotlerem:
1. Streszczenie dla kierownictwa
2. Analiza sytuacji
3. Analiza rynków docelowych
4. Problemy i możliwości działania
5. Cele działalności marketingowej
6. Strategie marketingowe
7. Taktyki marketingowe
8. Zasady wdrażania i kontroli
9. Podsumowanie
Nie wiem, który z podanych przykładów zawartości planu marketingowego bliższy jest sercu polskiego hotelarza - tego który w ogóle tworzy plan marketingowy. Ze względu na fakt, że większość hoteli orbisowskich - będących w obszarze techniki i technologii marketingowych dobrym wzorem do naśladowania - posługuje się z reguły przy konstruowaniu planów schematem nr 1 - scharakteryzujemy właśnie ten układ.
W żaden sposób nie świadczy to o tym, że przyjęty w świecie układ zaproponowany przez guru ludzi zajmujących się marketingiem - Philipa Kotlera jest przeze mnie dyskredytowany. Uznaję jednak, że dla przedsiębiorstwa hotelowego, wygodniejszy jest schemat pierwszy.
CHARAKTERYSTYKA ZAWARTOŚCI PLANU MARKETINGOWEGO
SPIS TREŚCI
Punkt organizacyjny, porządkujący dokument należy umieszczać na początku planu. Po pierwsze dla tego, by łatwiej było dotrzeć do poszczególnych części planu, po drugie dlatego że w chwili gdy plan pisany jest na komputerze, w dobrym edytorze tekstów z zachowaniem odpowiednich stylów - komputer sam stworzy taki spis. Autorom taki spis pozwoli stwierdzić czy nie pominęli któregoś z podpunktów planu.
Trzeba jednak pamiętać, że spis treści jest ostatnim z tworzonych elementów planu.
WSTĘP
Po co nam wstęp? Wbrew pozorom jest on przydatny. Konieczne jest omówienie podstaw opracowania planu, powody przygotowania, cele i zastosowanie. Wstęp należy rozwinąć w odniesieniu do głównych czynników wpływających na nasz hotel w ciągu ostatnich 12 miesięcy. Wstęp spina więc przeszłość hotelu z założeniami na przyszłość.
Tworząc wstęp autorzy mają pretekst do zastanowienia się nad całością zagadnień związanych z prowadzonymi pracami i ich continuum. Wielu znawców przedmiotu twierdzi, że wstęp tak naprawdę jest potrzebny głównie twórcom planu, gdyż zmusza do syntezy najważniejszych przemyśleń i założeń oraz spojrzenia na poprzedni plan marketingowy.
STRESZCZENIE
Winno zawierać główne punkty planu przedstawione w sposób jasny i zwięzły. W szkołach biznesu uczą, że streszczenie to takie krótkie opisowe wypracowanie o zawartości planu marketingowego.
Po przeczytaniu streszczenia każdy laik (np. zaprzyjaźniona fryzjerka) powinien zrozumieć o co w planie chodzi.
Takie streszczenie powinno zawierać: cele planu i informacje o przedziale czasu, w którym plan ma być
wprowadzony i zrealizowany.
ANALIZA SYTUACJI
Znajdzie się w niej przede wszystkim podsumowanie zewnętrznych i wewnętrznych badań marketingowych oraz wyniki analizy SWOT.
Poprawne jest użycie następujących podtytułów:
- Założenia
- Streszczenie dotyczące sprzedaży w okresie minionym i obecnym
- Przegląd rynków strategicznych
- Przegląd usług (podstawowych, dodatkowych i marginalnych)
- Przegląd regionów sprzedaży
Warto poświęcić więcej uwagi dobremu opracowaniu analizy sytuacji hotelu. Jest to podstawa do tworzenia lub redefiniowania polityki marketingowej hotelu. Czasami analiza sytuacji w zasadzie badania i analizy - wskazują na trendy, które popularne lub dominujące staną się dopiero za sezon lub dwa.
Nie dostrzeżenie ich to ślepota, zlekceważenie - to głupota.
Przykład
Hotel - położony na północy Polski, w mieście mającym bezpośredni dostęp do morza i będącym najbardziej na wschód wysuniętym tego typu miastem w kraju. Od początku lat 90-ch zabiegał o gości ze Skandynawii i Niemiec. Właściciel hotelu miał ambicję mieć głównie takich gości. Hotel funkcjonował na skraju opłacalności - ratowały go grupy turystyczne zmierzające do pobliskich parków narodowych.
Dział marketingu pracował rzetelnie. Prowadzone analizy (1992-1998) wskazywały na zmianę trendu i profilu gości hotelowych. W miejsce nielicznych mieszkańców Skandynawii i Niemców pojawiać się zaczęli goście z WNP. Płacili te same ceny i było ich coraz więcej. Trend ten był wyraźny.
Właściciel hotelu nie przyjmował faktów do wiadomości. Biuro marketingu opracowało strategię wejścia na przyjazny i pusty rynek rosyjski (Obwód Kaliningradzki). Właściciel projekt odrzucił.
Doszło do zmian personalnych - biuro marketingu straciło pracę. Nowy personel był w pełni po linii właściciela. Rozpoczęto dużą (czytaj: kosztowną) akcję promocyjną - reklamy w prasie zagranicznej,
obecność na większości giełd i targów lokalnych - na rynku niemieckim, nie zaniedbywano Szwecji i Finlandii. Gości z WNP (duży ruch tranzytowy do i z Niemiec) uparcie ignorowano.
W listopadzie 1999 roku hotel .... trwale stracił zdolność finansową - jego wierzyciele wystąpili do sądu o uznanie upadłości firmy. Wnioski proszę wyciągnąć samemu.
CELE MARKETINGOWE
Co chcemy osiągnąć w okresie, na który przygotowywany jest plan? Wiadomo, że nie wszystkie cele są jednakowo ważne z punktu widzenia hotelu. Trzeba je więc zaprezentować w sposób uporządkowany uszeregowany według przyjętego klucza. Na przykład - jako pierwszy cel wpisuje się podniesienie wielkości realizowanego zysku.
Kolejne cele to przykładowo:
przejęcie żywienia większości grup turystycznych zwiedzających pobliski zamek i zamawiających posiłki w pobliskich punktach gastronomicznych,
obniżenie o 3% wielkości niewykorzystanych allotmentów przez krajowe biura podróży,
podniesienie ilości przyjazdów gości z Wielkiej Brytanii o 2% w ciągu 2 lat,
wzrost przychodów z wynajmu sal konferencyjnych o 30% w stosunku do roku poprzedniego.
Cele będą różne dla różnych hoteli, tak więc ich ilość i kolejność zależy od strategii realizowanej przez hotel.
STRATEGIE MARKETINGOWE
W planie powinna znaleźć się informacja o realizowanej strategii marketingowej. Jest to istotne zarówno w tym roku, w którym wybrana zostaje realizowana strategia jak i w latach kolejnych - po to by zakładane działania pozostawały w zgodzie z obraną strategią.
Dla przypomnienia 3 podstawowe typy strategii to: ofensywna, defensywna, rozwojowa.
Jeżeli konieczne jest sprecyzowanie zamierzeń strategicznych, to określone już strategie należy odnieść do kolejnych elementów z mieszanki marketingowej w układzie:
działania strategiczne odnoszące się do produktu
działania strategiczne odnoszące się do aktywizacji sprzedaży
działania strategiczne odnoszące się do cen
działania strategiczne odnoszące się do dystrybucji
Szczegółowych opisów działań strategicznych nie powinno się ujmować w głównej części planu marketingowego dlatego, że zubożyłoby to czytelność samego planu.
Warto dołączyć je w aneksie, albo podać informację że stanowią one odrębne opracowania.
HARMONOGRAM REALIZACJI
Wpisujemy tu harmonogram realizacji poszczególnych faz planu działania.
Rozpisanie kolejnych zadań z planu musi zawierać odpowiedzi na poniższe pytania:
kto? co? kiedy? kto jest odpowiedzialny? kto kontroluje?
Tak wygląda jedna pozycja z harmonogramu planu marketingowego hotelu Kujawiak:
(...) Przygotowanie i wprowadzenie systemu Kart Stałego Gościa.
Styczeń - opracowanie założeń programowych, wybór wykonawcy kart
I kwartał - dopracowanie programu w tym regulaminu, wybór wzoru karty i zlecenie produkcji
Marzec - umieszczenie informacji o programie wraz z wyciągiem z regulaminu - w teczce hotelowej
Kwiecień - pilotażowe wdrożenie programu na wybranej próbie gości
Wrzesień - I dekada: ewentualne poprawki zasad funkcjonowania, regulaminu etc.
II dekada: konferencja prasowa i oficjalna inauguracja programu
III kwartał - nadzór i kontrola; ewentualne modyfikacje i korekty w ramach local corporate rates
Opracowanie materiałów - Biuro Marketingu
Współpraca - Kierownik Recepcji, kierownik gastronomii(...)
AKTYWIZACJA SPRZEDAŻY
Tutaj charakteryzujemy plan kampanii promocyjnej i szczegółowych zamierzeń reklamowych.
Jest to odpowiednie miejsce w planie, by wymienić także wymagania dotyczące personelu i promocji.
Rozdział dotyczący aktywizacji sprzedaży jest również odpowiednim miejscem by określić zestaw kanałów dystrybucji, podać planowane koszty kampanii reklamowych i promocji wraz z programem na planowany okres. Tu także powinny znaleźć się szczegółowe zapisy na temat planowanych promocji
osobistych - w jakim stopniu, jak często, jaki zasięg mają mieć działanie akwizycyjne.
BUDŻET
Absolutnym minimum informacji, który należy podać w tym rozdziale, jest całkowity koszt realizacji planu oraz informacja o budżecie komórki marketingu w pełnej wysokości. Jeżeli część działań jest sponsorowana, refundowana lub dotowana należy podać źródła pochodzenia funduszy, ich wielkość i planowane formy wydatków. Jeżeli hotel podpisuje porozumienia lub umowy barterowe, a świadczenia pochodzące z barteru są częścią promocji lub reklamy - ich wartość należy podać.
Budżet powinien uwzględniać rezerwę na niezaplanowane wydarzenia.
Ustalenie wysokości budżetu i zatwierdzenie tej wielkości przez właścicieli lub dyrekcję hotelu ma kluczowe znaczenie dla pracy komórki marketingu. Cóż bowiem po najlepszym nawet planie gdy na jego realizację nie będzie środków? Zatwierdzony budżet daje nadzieję, na realizację planu choćby dlatego że uświadamia decydentom jaka kwota w danym roku będzie potrzebna do realizacji zaplanowanych działań.
Niestety w dobie problemów gospodarczych często zdarza się, że budżety marketingowe hoteli pozostają jedynie zapisami na papierze.
ZESTAWIENIE DOCHODÓW I WYDATKÓW
Obliczone dodatkowe koszty i sprzedaż mają wpływ na rachunek zysków i strat hotelu.
Planowana dodatkowa sprzedaż i dodatkowe koszty muszą być przedstawione w taki sposób w planie marketingowym, by ukazać, jaki jest ich założony udział w zyskach hotelu. Przy konstruowaniu planu należy pamiętać o wszelkich wypływach finansowych obciążających budżet i chociażby szacowane wielkości wypływów należy podać w tym rozdziale. Częstym błędem popełnianym przez komórki marketingu jest pomijanie przy tworzeniu kolejnych planów - wydatków stanowiących pewien constans. Wydatki te pomniejszają budżet marketingowy czasem o całkiem duże pozycje kwotowe. I tak - często nie uwzględnia się co jak pisałem jest błędem:
- kosztów dodruku lub reemisji materiałów promocyjnych,
- stałych opłat za dzierżawy powierzchni pod drogowe i inne tablice reklamowe,
- stałych opłat za najem innych powierzchni reklamowych (np. na billboardach),
- zakontraktowanych, długookresowych opłat za reklamy i informacje w czasopismach,
Oczywiście każdy hotel może mieć inne pozycje stałe, obciążające budżet. Należy jednak pamiętać, że wymienione pozycje są kosztami marketingu.
KONTROLA
Istotną sprawą jest posiadanie odpowiedniego systemu nadzoru i kontroli nad realizacją planu.
System ten powinien być sprawny i elastyczny. Brak nadzoru i kontroli czyni z planów bezużyteczne pliki kartek. Nagminnie zdarza się, że nawet dobrzy marketingowcy nie pracują według założonego planu - nie realizują ważnych i skutecznych elementów założonej strategii marketingowej.
Proces kontroli winien obejmować:
- ustalenie standardów, ustalenia czasowe wdrożenia planów działania;
- badanie (nadzór i kontrola) realizacji planu w przekroju: obecne działania, a założone w planie;
- proponowanie kroków zaradczych w celu zminimalizowania odstępstw od założeń;
- określenie szczegółowych procedur (o ile odstępstwa przekraczają ustalone granice).
Margines odstępstw od procedur winien być określony w planie.
System kontroli zawsze dotyczy raczej ludzi i ich działań niż spisanego programu.
PROCEDURY UAKTUALNIANIA
Plan marketingowy nie jest wykuty w kamieniu. W czasie jego wprowadzania lub w czasie realizacji może okazać się (i prawie zawsze tak się dzieje), że warunki ekonomiczne, prawne lub jakiekolwiek inne ulegną zmianie. Zdarza się, że niektóre (jeszcze niedawno rewelacyjne) plany, okazują się zdecydowanie mniej efektywne niż zakładano lub są całkowicie chybione. Czasami obiektywne trudności powodują opóźnienia we wprowadzaniu poszczególnych planów działań. Czasami z pracy odchodzą ludzie ujęci w harmonogramach, a na ich miejsce przychodzą inni. Czasami w końcu może okazać się (czego wszystkim hotelarzom należy życzyć), że efektywność realizacji planu jest zdecydowanie większa niż założona i np.: pozyskanie 6% udziału w rynku holenderskim biuro podróży realizuje w 1 rok zamiast, jak to jest w planie, w 3 lata. Traktując plan jako podstawę sprawnej działalności należy go uaktualniać. Jeżeli jest to plan strategiczny, kilkuletni - warto zapisać w nim czasokres weryfikacji i wskazać osobę za to odpowiedzialną. Przy planach jednorocznych, cyklicznych - weryfikacja pisemna nie jest konieczna - warto jednakże w planie umieścić kilka pustych stron na końcu na ewentualne korekty lub aktualizacje.
P O D S U M O W A N I E
Już opis punktów planu marketingowego wskazuje, że jego rzetelne przygotowanie wymaga czasu
i zaangażowania. I nie należy się wahać jeżeli wydaje się, że plan który tworzycie pisany jest prostym językiem, bez trudnych słów czy uczonej terminologii.
Liczy się treść merytoryczna zawarta w planie a nie użyty język, zwroty i sformułowania.
Plan marketingowy nie może być martwym dokumentem, pełnym nawet najpiękniejszej frazeologii marketingowej czy slangu rodem z agencji reklamowej.
Stworzenie planu na żądanie dyrekcji i odłożenie go na półkę, by porastał kurzem jest nieporozumieniem.
Pamiętajcie, że plan marketingowy to plan działania oraz miecz i tarcza !
Warto zadać sobie trud by opracować dobrą i realną podstawę do skutecznej działalności komórki marketingu. Niestety, wielu pseudo-marketingowców nie potrafi zrozumieć, że plan marketingowy to ich główny sprzymierzeniec i podstawa ich codziennej pracy zawodowej, a nie przykry i bezużyteczny obowiązek.
Powodzenia!