Lęk u dzieci w wieku przedszkolnym
Problematyka lęku stanowi przedmiot zainteresowań wielu psychologów.
Emocja lęku nie jest jednoznacznie zdefiniowana i określona. Nie ma jednej, powszechnej koncepcji lęku, różne są poglądy dotyczące źródeł powstawania reakcji lękowych.
Lęk towarzyszy człowiekowi w ciągu całego życia. Emocja lęku występuje zarówno u dzieci, jak i osób dorosłych.
Na przestrzeni wieków, lęk pełnił ważną rolę w życiu człowieka. Informując o realnych zagrożeniach, motywował jednostkę do działania i pozwolił na zachowanie gatunku ludzkiego. Lęk może jednak działać na człowieka destruktywnie. Często sygnalizuje zagrożenia pozorne, dezorganizuje życie człowieka i w konsekwencji prowadzi do dręczącej bezradności.
Większość psychologów, uznaje lęk za grupę reakcji emocjonalnych wyzwolonych przez bodźce płynące częściowo z zewnątrz, a głównie z wnętrza organizmu. Charakteryzują się przykrym zabarwieniem, uporczywością, irracjonalnością, dają poczucie bezsilności i wywołują określone reakcje fizjologiczne.
Osoby, u których lęk występuje jako cecha, określa się mianem lękliwych. Stały niepokój, poczucie zagrożenia, uniemożliwiają jednostce prawidłowe funkcjonowanie.
U dzieci lęk nie występuje w postaci izolowanych objawów, lecz przeważnie pod postacią zgeneralizowanej postawy lękowej.
Wilk w ciemnym lesie
Rozwój emocjonalny dzieci w wieku przedszkolnym, w stosunku do wcześniejszych faz rozwojowych, ulega wzbogaceniu i zróżnicowaniu. Wiąże się to z dojrzewaniem i rozwojem układu nerwowego oraz zdobywaniem nowych doświadczeń społecznych dzieci.
Do trzeciego roku życia dzieci najczęściej boją się głośnych dźwięków, obcych ludzi, nieznanych miejsc, przebywania w samotności.
W okresie przedszkolnym zmieniają się przedmioty i sytuacje wywołujące lęk, zmienia się także jego siła.
W przedszkolu, dziecko przyzwyczaja się do nowego środowiska, poznaje rówieśników, wychowawców, przestaje bać się hałasu, uczy się funkcjonowania w nowych warunkach. Narasta natomiast lęk przed chorobami, bólem, samotnością, ciemnością, rozłąką z rodzicami. Pojawiają się także lęki symboliczne.
Dzieci często identyfikują się z postaciami z bajek, przeżywają ich przygody, uruchamiając swoją wyobraźnię i fantazję. Psychika dziecka jest bardzo plastyczna i wrażliwa. Działanie zbyt silnych bodźców płynących z bajek, filmów, gier komputerowych, może stanowić źródło lęku dziecięcego.
U dzieci w wieku przedszkolnym powszechnie występuje strach przed ciemnością. Ciemność oznacza separację, zniknięcie samego siebie z otoczenia.
Ciemność kojarzy się dzieciom z samotnością, rozłąką z rodzicami i dlatego wywołuje u silne reakcje lękowe.
Źródłem lęku u dzieci w wieku przedszkolnym są także niewłaściwe postawy rodziców i wychowawców. Czynnikiem wywołującym lęk są przede wszystkim stosowane kary. Straszenie dzieci utratą miłości, zamykaniem w miejscach odosobnionych, stosowanie kar cielesnych, sprzyja powstawaniu emocji lęku, powodując szereg reakcji i zachowań niepożądanych.
Poczucie bezpieczeństwa
Postawy rodzicielskie, dzięki zaspokajaniu lub frustracji psychicznych i społecznych potrzeb dziecka, stanowią warunki sprzyjające rozwojowi pewnych cech jego zachowania. Dziecko, którego rodzice przejawiają doń pozytywny i rozumny stosunek, jest bezpieczne, przekonane o miłości i akceptacji.
Odmienne reakcje u dzieci wywołują niewłaściwe postawy rodzicielskie. Stawianie dzieciom wygórowanych zadań, wytykanie wad, ośmieszanie, nieustanne krytykowanie, powoduje utratę wiary we własne siły i możliwości, dając poczucie krzywdy i bezradności. Takie postawy przyczyniają się do powstawania u dzieci lęków społecznych.
Poczucie zagrożenia, stały niepokój, uniemożliwiają jednostce przystosowanie się do warunków i wymagań otoczenia i są źródłem wielu konfliktów.
Lęk, jako emocja, oddziałuje na cały organizm dziecka. Uaktywnia szereg procesów fizjologicznych, które dają złe samopoczucie. Do nich zaliczamy: bóle głowy, pocenie się, wymioty, drżenie i napięcie mięśni, kołatanie serca, zmiany w rytmie oddechu.
Emocja lęku zawęża pole świadomości, utrudnia procesy myślowe i obiektywną ocenę sytuacji. Dziecko zalęknione, w sytuacjach zadaniowych, skupia uwagę na trudnościach i antycypuje swoje niepowodzenie. W takiej sytuacji, lęk zakłóca motywację do działania, prowadzi do minimalizowania sukcesów i wyolbrzymiania porażek.
Dzieci o wysokim poziomie lęku mają zaniżoną samoocenę, są mało aktywne, nie wierzą we własne siły i możliwości, są nieśmiałe, skłonne do obrażania się lub agresji, często sprawiają kłopoty wychowawcze. Te cechy utrudniają im kontakt z otoczeniem i przystosowaniem społecznym.
Rodzice i wychowawcy powinni częściej zadawać sobie pytanie, co stanowi przyczynę niepokojących zachowań dzieci i jak im przeciwdziałać. Zadaniem rodziny i przedszkola jest kształtowanie u dzieci korzystnego obrazu własnego „ja”, uczenie tolerancji wobec samego siebie i swoich porażek oraz pomoc w pokonywaniu trudności. Wspólnie spędzony czas, poświęcenie dziecku uwagi, rozmowa o jego problemach i radościach pozwolą na budowanie wzajemnego zaufania i poczucia bezpieczeństwa dziecka.
BIBLIOGRAFIA
1. Bach-Olasik T.: Lęk dzieci jako rezultat modelującego wpływu rodziców, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”. nr 5-6, 1990.
2. Filipczuk H.: Rodzice i dzieci najmłodsze. Warszawa 1985.
3. Hurlock E.: Rozwój dziecka, Warszawa 1985.
4. Kępiński A.: Psychopatologia nerwic. Warszawa 1973.
5. Kozłowska A.: Zaburzenia emocjonalne u dzieci w wieku przedszkolnym. Warszawa 1984.
6. Leśniak T., Olszewski H.: Lęk, motywacja osiągnięć i wyuczona bezradność, a funkcjonowanie w sytuacjach zadaniowych, w: Tłokiński W. ( red.) Lęk w poszukiwaniu specyficzności, Warszawa 1991.
7. Tyszkowa M.: Problemy psychicznej odporności dzieci i młodzieży, Warszawa 1991.
8. Ziemska M.: Postawy rodzicielskie, Warszawa 1963.
2