FAZY ONTOGENEZY CZŁOWIEKA


Ontogeneza to zespół powiązanych ze sobą procesów morfologicznych, fizjologicznych, biochemicznych i psychologicznych, kształtujących organizm i osobowość człowieka od chwili powstania zygoty do końca jego życia.
Fazy ontogenezy człowieka:
1. zapłodnienie
2. rozwój płodowy (9 miesięcy)
3. narodziny
4. wiek niemowlęcy (0-1 roku)
5. dziecięctwo (1-3 lat)
6. okres przedszkolny (3-6 lat)
7. okres szkolny (6-16 lat)
8. okres młodzieńczy (16-18 lat)
9. okres dojrzałości
10. okres starzenia się
11. starość
12. śmierć


OKRES PRENATALNY (ROZWOJU ŚRÓDMACICZNEGO)


OKRES ROZWOJU ZARODKOWEGO

Komórki jajowe, zanim jedna z nich dostanie się do jajowodu, dojrzewają przez 4 tygodnie w jajniku. Po uformowaniu się dojrzałego pęcherzyka Graafa pęka on, uwalniając komórką jajową. Dostaje się ona do jamy ciała, skąd zostaje wychwycona przez lejek jajowodu. W miejscu pękniętego pęcherzyka Graafa powstaje ciałko żółte syntezujące progesteron (hormon ten wstrzymuje dojrzewanie następnego pęcherzyka z komórka jajową i powoduje silne grubienie ściany macicy przygotowując ją do przyjęcia jaja, zatrzymuje miesiączkę). W normalnych warunkach w początkowych odcinkach jajowodu jeden plemnik zapładnia komórkę jajową, a powstała zygota jest początkiem nowego życia. Jeżeli jajo nie zostało zapłodnione, to wraz z łuszczącym się nabłonkiem macicy jest wydalane w cyklu menstruacyjnym. Ponieważ jajo ludzkie ma materiał zapasowy prawie równomiernie rozmieszczony (jajo izolecytalne), a jego ilość jest stosunkowo mała (jajo oligolecytalne), więc bruzdkowanie jest całkowite i prawie równomierne, dlatego w jego wyniku powstają komórki podobnej wielkości. Bruzdkująca zygota wędruje jajowodem w kierunku macicy. Zygota szybko dzieli się, pomnaża się liczba komórek, ale jednocześnie zmniejszają się ich rozmiary (zarodek nie rośnie). Bruzdkowanie trwa około 10 dni. Kolejne stadium to morula (grudki komórek bez jamy w środku). Następnie występuje stadium blastuli zwanej blastocystą lub jajem płodowym. Jest to pęcherzyk złożony z zewnętrznej warstwy większych komórek - trofoblastu i wewnętrznej - embrioblastu. Trofoblast pełni funkcję odżywczą i ochronną. Z embrioblastu (tzw. węzła zarodkowego) powstaje ciało zarodka. Po 6-9 dniach wędrówki jajo płodowe przedostaje się do macicy i przez kilka dni rozwijając się dalej odżywia się substancją wydzielaną przez jej śluzówkę tzw. mleczkiem macicznym. W tym czasie komórki trofoblastu wydzielają enzymy, które powodują nadtrawienie błony śluzowej macicy. Dojrzałe jajo płodowe zagnieżdża się w wytrawionym zagłębiu (implantacja jaja płodowego), a śluzówka macicy je obrasta. Trofoblast stopniowo wiąże się z macicą przekształcając się w kosmówkę i uczestniczy w wytwarzaniu łożyska.
Funkcje łożyska:
- umożliwia kontakt płodu z matką;
- wymiana gazowa;
- przekazywanie substancji odżywczych;
- wydalanie produktów przemiany materii do krwi matki;
- produkcja hormonów (np. progesteron i estrogen);
- ochrona płodu przed krążącymi w krwi matki mikroorganizmami;
- przenikanie przeciwciał do płodu.
Krew płodu i matki nigdy nie mieszają się.
W 12 dniu rozpoczyna się gastrulacja i tworzą się trzy listki zarodkowe - ektoderma, endoderma i mezoderma.
Z ektodermy powstają:
- naskórek i jego pochodne (włosy, paznokcie)
- gruczoły potowe, mleczne i łojowe
- szkliwo zębów
- elementy oczu: rogówka i soczewki, siatkówka
- cały układ nerwowy, a także część nerwowa przysadki
Z mezodermy powstają:
- wszystkie rodzaje tkanki łącznej
- prawie wszystkie rodzaje mięśni
- układ krążenia, układ limfatyczny
- nerki i narządy płciowe
Z endodermy powstają:
- nabłonek przewodu pokarmowego
- gruczoły związane z przewodem pokarmowym ( trzustka, wątroba)
- nabłonek układu oddechowego (tchawicy i płuc)
- nabłonek pęcherza moczowego i cewki moczowej
Następnie powstają błony płodowe (omocznia, owodnia i kosmówka). Owodnia powstaje z fałdu, który formuje się nad zarodkiem, wypełniona jest płynem, który zapewnia środowisko rozwoju zarodka. Omocznia rozwija się ze ścian prajelita i tworzy wraz z sąsiednimi tkankami sznur pępkowy łączący zarodek, a potem płód z łożyskiem ( w pępowinie znajdują się trzy duże naczynia krwionośne doprowadzające krew płodu do łożyska i z łożyska do płodu).
Poczynając od 4 tygodnia w zarodku następują zmiany, które prowadza do powstania zawiązek kończyn, głowy z łukami skrzelowymi, oczu, uszu, układu pokarmowego i innych. W mezodermie komórki tworzą zaczątek kręgosłupa. W 24 dniu rozpoczyna swa pracę serce (pompuje krew w układzie krwionośnym zarodka). Ma wtedy 5 mm i waży 0,02 g. Pod koniec pierwszego miesiąca pojawiają się kończyny górne i dolne, początkowo jako prymitywne wyrośle przypominające kończyny fok, następnie przekształcające się w ręce, ramiona, barki i nogi. W 40. dniu funkcjonuje już mózg i układ nerwowy.
Okres rozwoju zarodkowego kończy się około 8 tygodnia (zarodek waży wtedy około 1 kg i ma 23 mm długości, posiada zaawansowane zawiązki wszystkich organów).

ROZWÓJ PŁODOWY

Rozpoczyna się w 12. tygodniu, łożysko jest już rozwinięte, kształtowanie się części ciała i narządów organizmu jest w zasadzie zakończone. Następuje intensywny wzrost płodu i wykształcenie się narządów ostatecznych. Około 16. tygodnia matka odczuwa delikatne ruchy płodu, które z czasem stają się bardziej energiczne. W 4. miesiącu ciąży twarz płodu staje się ostatecznie ludzka a płód waży już 310 g i mierzy 160 mm. W 20 tygodniu wyrastają włosy, brwi i rzęsy, następnie paznokcie. Kończyny i tułów pokryte są delikatnym meszkiem płodowym. W swoim środowisku, wypełnionym płynem, płód zaczyna się poruszać i połykać płyn owodniowy. W 5. miesiącu rozpoczyna się ssanie kciuka, a po dalszym miesiącu płód wykazuje już odruch chwytania, charakterystyczny dla noworodków.

NARODZINY

W 9. miesiącu pojawiają się bóle brzucha, które rozpoczynają poród. Rytmiczne skurcze macicy i mięśni brzucha powodują przesuwanie się płodu w dół macicy i rozerwanie owodni. Po wyjściu dziecka na świat tętno w pępowinie zanika i następuje jej przecięcie, łożysko zostaje wydalone. CO2 gromadzący się we krwi dziecka pobudza prace ośrodka oddechowego, który z kolei pobudza mięśnie oddechowe do pracy. Następuje wdech i wydech, o którym świadczy pierwszy krzyk.


OKRES POSTNATALNY (ROZWOJU PROGRESYWNEGO)


Można w nim wyróżnić etapy:
- noworodkowy,
- niemowlęcy,
- poniemowlęcy,
- dzieciństwo,
- dojrzewanie.
Noworodek po urodzeniu już od pierwszych dni zaczyna intensywnie się odżywiać i gwałtownie rośnie. Kształtują się wszystkie cechy dorosłego człowieka, a on sam może coraz bardziej samodzielnie funkcjonować w środowisku. Charakterystyczna dla tego okresu jest duża przewaga procesów anabolicznych nad katabolicznymi.
Gdy weźmie się pod uwagę sposób funkcjonowania młodego człowieka w środowisku oraz wzrost jego samoświadomości, okres ten można podzielić na dwie fazy: fazę bierności oraz fazę ekspansji.
1. FAZA BIERNOŚCI.
Od urodzenia do około 6. miesiąca życia dziecko jest całkowicie zależne od rodziców. Nie może samodzielnie odżywiać się ani przeciwstawiać się wpływowi środowiska. Wydaje się, że nie jest ono również świadome swojej osobowości. Zaczyna jednak poznawać otoczenie i reagować na zmiany w nim zachodzące.


2. FAZA EKSPANSJI.
W pierwszym jej stadium, między 6. miesiącem a 3. rokiem życia, dziecko uczy się panować nad własnym ciałem i jego odruchami. Stopniowo zyskuje również zdolność samodzielnego funkcjonowania i odpowiedniego reagowania na zmiany środowiskowe, choć nie zawsze potrafi przewidzieć skutki swojego działania. Zyskuje również pewną dozę świadomości własnej osoby i zaczyna przejawiać indywidualność.
W następnym stadium, czyli do około 10. roku życia, dziecko doskonali umiejętność kontaktowania się z otoczeniem i sprawowania nad nim kontroli. Zaczyna mieć pełną świadomość własnej osobowości i odrębności. Poza szybkim wzrostem fizycznym, następuje również jego intensywny rozwój intelektualny. Dziecko potrafi zapanować nad odruchami i przewidywać skutki swojego postępowania.
W okresie poprzedzającym osiągnięcie zdolności rozrodu, czyli w okresie pokwitania, obserwuje się znaczne różnice indywidualne w rozwoju fizycznym (bardzo szybkim) i intelektualnym młodych ludzi. W tym czasie poza samoświadomością kształtują się postawy i zachowania seksualne oraz postawy wobec reprodukcji i możliwości zakładania rodziny. Charakterystyczne dla tego okresu są znaczne wahania emocjonalne, określane jako syndrom buntowniczy. Młody człowiek często postępuje wbrew przyjętym normom, ale zawsze oczekuje poparcia i akceptacji innych, zwłaszcza bliskich osób.
Zewnętrznym objawem dojrzewania dziewczynki jest pojawienie pierwszej miesiączki (menarche). Jest to wielkie wydarzenie w życiu każdej młodej kobiety. Jednak nie oznacza jeszcze dojrzałości rozrodczej. W wyniku działania żeńskich hormonów płciowych (estrogeny) na narządy rodne dochodzi do cyklicznych krwawień zwanych menstruacja (miesiączka). Z początku są to cykle nieregularne i bezowulacyjne, gdyż poziom hormonów produkowanych przez przysadkę i jajniki jest zbyt niski. Jest to jednak oznaka poważnych zmian zachodzących w organizmie dziewczyny oraz sygnał, ze w przyszłości będzie mogła rodzic dzieci.
U chłopców objawem dojrzewania jest wytrysk nasienia - polucja (zmazy nocne). Jest to proces naturalny, oznaka zmian zachodzących w organizmie, samoistne oczyszczanie się narządów płciowych. Nastręcza jednak wśród chłopców wiele obaw i lęków.
Okres dojrzewania trwa przeciętnie 5-7 lat. Dzieci wcześniej dojrzewające przechodzą ten okres szybciej, u tych, u których rozwój jest spowolniony dojrzewają wolniej. U dzieci dojrzewających wolniej często występują problemy w sferze biologii, motoryczności i osobowości. Czasami dochodzi do depresji spowodowanych niemożnością nadążenia w zmianach biologicznych za rówieśnikami. Dzieci zaczynają przejmować się swoim wyglądem. Dziewczynki wstydzą się piersi a chłopcy np. trądziku oraz mutacji głosu. Jeżeli dojrzewanie przebiega zbyt szybko lub zbyt późno wymaga to specjalistycznego leczenia.
Dojrzewanie często przeciąga się na wiek młodzieńczy, jednakże za prawidłowe dojrzewanie przyjmiemy okres:
- dziewczynki między 9-16 rokiem życia
- chłopcy między 10-18 rokiem życia
Cechy charakterystyczne dla podokresu późnoszkolnego:
- obwód i proporcje głowy osiągają wartości bardzo zbliżone do wartości końcowych,
- zacierają się stopniowo różnice morfologiczne i funkcjonalne układów i narządów w stosunku dziecku a osoba dorosła,
- postępuje proces zrastania się nasad kości długich z trzonami — chrząstek nasadowych (u dziewcząt ok. 16 lat, u chłopców - ok. 18 lat)
- u chłopców następuje rozrost pasa barkowego i muskulatury,
- u dziewcząt następuje rozrost obręczy biodrowej i tkanki tłuszczowej,
- wzrastanie nie przebiega harmonijnie,
- problemy wychowawcze,
- u chłopców występuje tendencja do chwilowych zasłabnięć i omdleń,
- występuje zmienność nastrojów, mogą wystąpić problemy w szkole,
- zwiększona wrażliwość organizmu na wpływy czynników zewnętrznych,
- często pogłębiają się lub powstają nowe wady postawy i zaburzenia posturalne.

Dojrzewanie chłopców.

Fizjologia chłopca jest zupełnie różna do fizjologii dziewczynki, dlatego też dojrzewanie ich wygląda zupełnie inaczej. Dojrzewanie u chłopców charakteryzuje się tym, iż w tym okresie następuje dużo większy niż u dziewczynek przyrost wysokości ciała. Dziewczynki rozwiały się we wcześniejszych fazach bardziej harmonijnie. Obserwując przedszkolaki można zauważyć, iż chłopcy są niżsi od dziewczynek. Okres dojrzewania dla płci męskiej jest, więc napędzaczem, aby te różnice w wysokości ciała nadgonić.Chłopcy inaczej dojrzewają niż dziewczynki, później wchodzą we wszystkie fazy dojrzewania, późniejszy jest też szczyt szybkości wrastania. Większa jest też zmienność cech dojrzewania płciowego. Następuje duży przyrost tkanki kostnej, a u dziewczynki tłuszczowej. U chłopców też większe są zaburzenia emocjonalne związane z tym okresem. Z początkiem okresu przepokwitaniowego w organizmie zaczyna się prawdziwa burza hormonalna. Zmienia się skład morfologiczny krwi. Wydzielany jest tostesteron, podwyższone są parametry gonadotropiny. Około 11. roku powiększają się jądra, zmienia się struktura i zabarwienie moszny. Około roku później powiększa się prącie, większe jest też we krwi stężenie poziomu męskich hormonów zwanych androgenami. Rok 13 przynosi ze sobą dalsze zmiany, pojawiają się pierwsze włosy na wzgórku łonowym i wokół nasady prącia. Moszna ciemnieje i staje się bardziej pofałdowana. Może także dojść do przejściowego powiększenia bądź nabrzmienia brodawek piersiowych, oraz do przyrostu tam tkanki tłuszczowej, objawy te nazywa się terminem ginekomastii. Innym znakiem zauważalnym dla otoczenia a świadczącym o wkroczeniu w etap dojrzewania jest pojawienie się zarostu na twarzy dziecka oraz włosów pod pachami.U chłopców szczyt skoku pokwitaniowycgo występuje około 14. roku życia. Występuje wówczas mutacja głosu związana z wydłużeniem krtani i strun głosowych. W tym też wieku obserwuje się też pierwsze polucje. Nasienie to jest jednak mało wartościowe, często brak w nim plemników. Dotąd bardzo intensywny rozwój zwalnia swoje tempo około 16.-18. roku życia. Narządy płciowe a także cechy somatyczne jak szerokość miednicy, barków i wysokość ciała uzyskują swoje wartości ostateczne. Kończy się także proces kostnienia szkieletu. Owłosienie przybiera męski charakter.




Dojrzewanie dziewcząt.

Proces dojrzewania u dziewcząt zaczyna się około 10. roku życia. Wraz ze wzrostem kości długich powiększa się miednica, przyrasta tkanka tłuszczowa zaokrąglając ramiona i biodra. Około 11 roku powiększają się u dziewcząt gruczoły piersiowe. Przechodzą one do stadium pączka. Brodawka unosi się i ciemnieje. U dziewcząt pojawiają się pierwsze upławy. Wpływ na nie mają estrogeny. Upławy to wydzielina śluzowata o kwaśnym odczynie i zapachu. Ich wystąpienie świadczy o przejściu w kolejny etap okresu dojrzewania. Zaczyna się faza pokwitania, łączy się ona bezpośrednio z pojawieniem się pierwszej miesiączki - menarchy. Pojawia się ona około 13-14 roku życia. Oczywiście mogą być odchylenia od tego okresu. Dziewczynki żyjące w dużych aglomeracjach dostają ją na ogół wcześniej, a te pochodzące z małych miasteczek bądź też wsi później. W mieście menarcha występuje przeważnie w miesiącach zimowych a na wsi w letnich. Na pierwszą miesiączkę maja zatem duży wpływ czynniki egzogenne. Klimat, tryb życia to wszystko przekłada się na funkcjonowanie młodego organizmu.
Pierwsze miesiączki występują najczęściej bezowulacyjnie. Owulacje zaczynają się wtedy, kiedy jajnik jest zdolny do produkowania i uwalniania komórek jajowych. Często owulacja i miesiączka nie pokrywają się w czasie. Wyrównanie tych procesów następuje do około 2 lat. Małe jest wobec tego ryzyko zapłodnienia w tym czasie. Nie należy jednak tego wykluczać. Istnieją, bowiem przypadki bycia w ciąży przez 13-latki, a nawet jest odnotowany przypadek 5 letniej dziewczynki peruwiańskiej, która urodziła w tym wieku syna. Cykle miesiączkowe u dziewcząt różnią się od miesiączki u dorosłej kobiety. Bywają nieregularne, towarzysza im bóle głowy, krzyża, zmęczenie, bóle w okolicy brzucha Na jej przebieg mają czynniki endogenne i egzogenne.
Wiek 11-12 lat charakteryzuje się również pojawieniem się włosów wokół warg sromowych. Pojawia się owłosienie pachowe. Zaczynają się formować piersi.
Ostatnia faza okresu dojrzewania to faza dorastania. U dziewczynek zaczyna się około 15-16 roku życia i trwa do 18 roku życia. Cykle miesięczne staja się regularne, pokrywają się one z owulacją. Ma miejsce ostateczny rozwój somatyczny — wzrost szkieletu.
Okres dojrzewania jest szczególny w życiu każdej kobiety, kiedy powstaje i rozwija się wszystko to, co składa się na jej kobiecość. Jest to proces wieloletni i zróżnicowany. Zróżnicowanie to zależy od czynników genetycznych, środowiskowych i stylu życia dziewczynki. Dziewczynka przeistacza się w kobietę.

W okresie dorastania (20.-25. rok życia) człowiek wkracza w optymalny wiek reprodukcyjny. Rozwój fizyczny i wzrost w zasadzie są już zakończone, a organizm zyskuje maksymalna wydolność fizyczną i psychiczną. Człowiek w tym wieku ma już pełną zdolność określania swojej osobowości oraz przejawiania zachowań pozwalających na optymalny kontakt ze środowiskiem.


OKRES RÓWNOWAGI (DOJRZAŁOŚĆ PŁCIOWA)


Po 25. roku życia i zakończeniu okresu wzrostu procesy kataboliczne i anaboliczne zachodzące w organizmie człowieka równoważą się, jednak właściwości i wydolność poszczególnych układów zaczynają stopniowo spadać i zaczyna się ich regres, co trwa do około 60. roku życia. Stopniowo obniżają się również zdolności poznawcze człowieka, lecz rosnące doświadczenie życiowe pozwala na bardziej logiczne myślenie, przewidywanie i działanie. Przeważnie jest to również okres stabilizacji psychicznej.
U kobiet, pomiędzy 40. a 55. rokiem życia następuje menopauza (klimakterium). Wyznacza ona koniec naturalnej zdolności kobiety do zajścia w ciążę i rodzenia dzieci. Średnio występuje około 52. roku życia i faktycznie wszystkie kobiety kończą ten proces przed ukończeniem 58 lat. Menopauza jest wyzwalane poprzez spadek poziomu estrogenów - hormonów jajnika, które regulują procesy rozrodcze i nadają kobiecie charakterystyczne żeńskie cechy.
Pierwszą oznaką zbliżającej się menopauzy są zmiany zachodzące w cyklach miesiączkowych. Cykle te stają się krótsze lub się wydłużają, a obfitość krwawienia zmniejsza się lub zwiększa. Czasem zdarzają się kilkumiesięczne przerwy, po których następuje kilka miesiączek w odstępach 2-3 tygodni. Oprócz ustania miesiączek, menopauza powoduje wiele zmian fizycznych i psychicznych. Najczęściej występują dwie z nich:
- Uderzenia gorąca - charakteryzujące się nagłym przypływem fali ciepła, zazwyczaj w górnej połowie ciała, z towarzyszący zaczerwienieniem twarzy i poceniem, po którym występuje zimny dreszcz. Większość takich epizodów trwa zaledwie kilka minut, lecz ich intensywność i częstość bywa bardzo różna. Gdy organizm przystosuje się do zmienionych poziomów hormonalnych, uderzenia gorąca ustępują.
- Suchość i zmiany zanikowe pochwy - spowodowane są ścienieniem zewnętrznej warstwy błony śluzowej wyściełającej pochwę. Zmiany te mogą prowadzić do bólów w czasie stosunków i trwałego zapalenia pochwy.
Do innych objawów związanych z menopauzą należą: kołatanie serca, suchość i swędzenie skóry, bóle głowy, bezsenność, zwiększenie masy ciała, przerzedzenie owłosienia głowy i łonowego przy jednoczesnym wzmożonym wzroście włosów na twarzy, mogą pojawić się problemy z pamięcią i zmiany nastrojów.
Po upływie roku od ostatniej miesiączki menopauza jest zakończona i kobieta w chodzi w okres pomenopauzy, który obecnie stanowi około 1/3 całego jej życia.
Równorzędnie do menopauzy u kobiet, u mężczyzn występuje andropauza. Jak wiadomo, menopauza, czyli trwałe zahamowanie czynności gonad po 50. roku życia, dotyczy niemal całej (100%) populacji kobiet, natomiast andropauza dotyczy tylko 10% mężczyzn. Mimo, że w miarę starzenia się mężczyzn, odsetek ten narasta, nie można doszukiwać się zbyt daleko posuniętej analogii pomiędzy menopauzą u kobiet i andropauzą u zdrowych mężczyzn, spośród których u wielu czynność rozrodcza i hormonalna gonad może być zachowana do późnej starości.
W miarę starzenia się, poczynając już od 30. roku życia, obniża się poziom głównego androgenu nadnerczowego dehydroepiandrosteronu (DHEA) i jego metabolitu siarczanu dehydroepiandrosteronu (S-DHEA). Zmniejsza się też wydzielanie hormonu szyszynki - melatoniny. Stopniowo obniża się także poziom testosteronu oraz wolnego testosteronu. Wzrasta natomiast poziom estradiolu i białka wiążącego hormony płciowe (Sex Hormone Binding Globulin - SHBG). W następstwie tego ilość biologicznie dostępnego testosteronu ulega dalszemu zmniejszeniu.
Narastające wraz z wiekiem niedobory hormonalne prowadzą do zaburzeń procesów oksydoredukcyjnych, nagromadzenia wolnych rodników, rozwoju oporności na insulinę, nadciśnienia, hiperlipidemii, miażdżycy i zmian zakrzepowych. Sprzyjają też zmniejszeniu odporności komórkowej i humoralnej oraz rozwojowi nowotworów.
Starzenie się ustroju i zanik czynności rozrodczych i hormonalnych u mężczyzn wiąże się ze stopniowym zmniejszeniem wydzielania:
- DHEA - po 30. roku życia (adrenopauza)
- GH i IGF-I - po 40. roku życia (somatopauza)
- melatoniny (melatoninopauza)
- testosteronu po 50. roku życia (andropauza).


OKRES STAROŚCI


Rozpoczyna się po około 60. roku życia. W tym okresie zaczyna zaznaczać się przewaga procesów katabolicznych nad anabolicznymi, w związku z czym rozpoczyna się i postępuje stopniowa degradacja tkanek i narządów, co znacznie ogranicza wydolność organizmu. Procesy starzenia się mózgu i tkanki nerwowej doprowadzają do ograniczenia możliwości intelektualnych i psychicznych. Jeżeli w jakimś okresie życia człowiek przebył liczne choroby lub był pod działanie szkodliwego wpływu środowiska, procesy degradacyjne w jego organizmie mogą ulec znacznemu przyspieszeniu. Procesy te często są wybiórcze i dotyczą jedynie niektórych ważnych życiowo narządów, przy zachowaniu doskonałej wydolności innych. Starzenie się, jak żaden inny okres, w dużym stopniu zależy od uwarunkowań indywidualnych i zachodzi z różną szybkością u poszczególnych ludzi. Jeżeli wydolność ważnych życiowo organów (jednego lub kilku) spadnie poniżej normy zapewniającej utrzymanie homeostazy organizmu, dochodzi do zatrzymania jego podstawowych funkcji życiowych i naturalnej śmierci człowieka. Ma to związek m.in. z polepszaniem się warunków, w jakich żyją ludzie, ze wzrostem świadomości w zakresie higieny i odżywiania się oraz coraz efektywniejszą profilaktyką i opieką medyczną.

---