Otyłe dziecko: rozpoznawanie i postępowanie w otyłości u dzieci

strona: 1 z 3

W Polsce częstość występowania otyłości jest szacowana na 2,5-12% dzieci. Artykuł przeznaczony dla rodziców podaje metody obliczania prawidłowej wagi dziecka. Przedstawiono konsekwencje zdrowotne otyłości oraz zasady postępowania leczniczego u dziecka z otyłością.

EPIDEMIOLOGIA, DEFINICJE

Występowanie otyłości u dorosłych i dzieci ma charakter epidemiczny. Otyłość jest najczęstszą współczesną chorobą cywilizacyjną. Częstość występowania otyłości u dzieci w europejskich krajach wysokorozwiniętych oszacowano na około 10-15%, w USA odsetek ten sięga 25%. W Polsce analizy statystyczne wskazują na częstość występowania otyłości u 2,5-12% dzieci.

Otyłość jest nadmiarem tkanki tłuszczowej w stosunku do beztłuszczowej masy ciała (czyli masy kości, mięśni, narządów wewnętrznych, wody). W codziennych warunkach wykonanie pomiaru zawartości tkanki tłuszczowej w organizmie jest niewykonalne. Pomiary te wykonywane są tylko w wyspecjalizowanych ośrodkach dla celów naukowych. W codziennej praktyce wystarczy posługużyć się siatkami centylowymi. Siatki centylowe można znaleźć w książeczkach zdrowia dziecka oraz na stronach internetowych:

http://www.mp.pl/artykuly/index.php?aid=13755&_tc=C170CA4A6AD041E4A4E037330886005A

ZASADY ROZPOZNAWANIA OTYŁOŚCI I NADWAGI

Otyłość jest to nadmiar masy ciała w stosunku do masy należnej dla wzrostu i płci przekraczający 25%. Natomiast nadmiar masy ciała mieszczący się w granicach 10-25% klasyfikujemy jako nadwagę.

Jak posługując się siatkami centylowymi stwierdzić, czy moje dziecko ma prawidłową masę ciała lub też nadwagę/otyłość?

1) Ustalamy pozycję centylową dla wzrostu dziecka na wzrostowej siatce centylowej. Np. wg kalkulatora dostępnego na stronach Forum Pediatrycznego. Przykładowo - dla dziewczynki w wieku 13 lat o wzroście 159 cm pozycja centylowa wynosi 50 centyl

2) Na wagowej siatce centylowej odszukujemy masę ciała należną do wzrostu i wieku dziecka. I tak dla 13-latki o wzroście odpowiadajacym 50 centylowi, należna masa ciała wynosi 47 kg (Siatka centylowa masy ciała dziewcząt warszawskich (opr. I. Palczewska, Z. Niedźwiecka, 1999 r.)

3) Rzeczywista masa ciała dziecka ma prawo przekraczać tę wartość do 10%, czyli maksymalnie dziewczynka ta może ważyć 51,7 kg (47+10% x 47 kg) i uznamy to za wagę prawidłową. Jeżeli waży dajmy na to 54 kg, to przekracza należną masę ciała o 15 % i ma nadwagę, a jeżeli ważyłaby 61 kg, to przekracza należną masę ciała aż o 30% i zalicza się do grupy dzieci otyłych.

Dla uproszczenia wyżej wymienionych obliczeń, które zajmują trochę czasu, można posługiwać się tzw. wskaźnikiem względnej masy ciała (BMI). Jest to najprostsza i najlepsza metoda dla stwierdzenia, czy dziecko ma nadwagę, bądź jest otyłe.

Wskaźnik ten oblicza się dzieląc masę ciała wyrażoną w kilogramach przez kwadrat wzrostu wyrażony w metrach (kg/m²). Czyli chłopiec o masie ciała 65 kg i wzroście 155 cm będzie miał BMI=27 kg/m² gdyż [65: (1.55)²]=27. BMI zmienia się w miarę wzrastania dziecka i dlatego wskaźnik ten należy interpretować posługując się siatkami centylowymi. Dostępne są one na stronie:

http://www.mp.pl/artykuly/index.php?aid=13755&_tc=C170CA4A6AD041E4A4E037330886005A.

Otyłość rozpoznaje się, jeśli wartość BMI przekracza 97 centyl, a wartość BMI mieszcząca się w przedziale 90-97 centyl traktuje się jako nadwagę. Np. 12-latek o BMI=25 kg/m² ma nadwagę (gdyż jego BMI jest powyżej linii dla 90 centyla, ale poniżej linii dla 97 centyla), natomiast chłopiec w tym samym wieku z BMI=27 kg/m² jest otyły (gdyż jego BMI jest powyżej linii 97 centyla)

Uwaga - tak jak każda metoda, również i BMI posiada pewne ograniczenia. Przykładowo u dzieci wysportowanych, o dobrze rozwiniętych mięśniach, wskaźnik ten może sugerować nadwagę, której w rzeczywistości dziecko nie ma, gdyż zwiększenie masy ciała w stosunku do wzrostu wynika u niego z przyrostu tkanki mięśniowej a nie tłuszczowej.

PRZYCZYNY OTYŁOŚCI

Najczęstszą postacią otyłości, występującą u dzieci i młodzieży, jest otyłość prosta, zwana także samoistą, pierwotną lub alimentacyjną, czyli spowodowana źle zbilansowaną energetycznie dietą oraz ograniczeniem wysiłku fizycznego. Stanowi ona ok. 90% przypadków otyłości u dzieci. Bardzo rzadkie są przypadki otyłości spowodowanej chorobami endokrynologicznymi (niedoczynność tarczycy, choroba i zespół Cushinga, rzekomej niedoczynność przytarczyc somatotropinowa niedoczynność przysadki, zespół policystycznych jajników) lub genetycznymi (zespół Turnera, Klinefeltera, Willi-Pradera, Lawrence-Moon-Biedla).

DIAGNOSTYKA U DZIECKA Z OTYŁOŚCIĄ

Każde dziecko z nadwagą/otyłością powinno zostać zbadane przez pediatrę. Konieczne jest wykonanie badań takich jak: profil lipidów w surowicy krwi, poziom glikemii na czczo oraz oznaczenie hormonów tarczycy. W niektórych uzasadnionych przypadkach przeprowadza się diagnostykę cukrzycy, która jest powikłaniem otyłości. Zwykle wyniki tych badań są prawidłowe i nie ma potrzeby wykonywania dalszych badań ani konsultacji specjalistycznych.

Dzieci z nadwagą oraz otyłością, u których stwierdza się obecność przynajmniej jednego z czynników ryzyka (w rodzinie występują choroby układu krążenia, podwyższone ciśnienie tętnicze krwi, duży przyrost masy ciała w krótkim czasie, zaniepokojenie nadwagą, niski wzrost) wymagają diagnostyki specjalistycznej (metabolicznej, endokrynologicznej, genetycznej). W wielu miastach istnieją poradnie leczenia otyłości, w których dzieckiem zajmuje się zespół: lekarza, dietetyka, rehabilitanta i psychologa.

KONSEKWENCJE ZDROWOTNE OTYŁOŚCI

Nie każde otyłe dziecko skazane jest na otyłość w wieku dorosłym, szczególnie jeśli w rodzinie nie ma otyłości, a nadmierna masa ciała dziecka pojawiła się przed okresem dojrzewania płciowego. Jeżeli jednak otyłość utrzymuje się przez cały okres dzieciństwa i dojrzewania, to ponad 30% chłopców i 40% dziewcząt ma szansę pozostać otyłym dorosłym.

Problemy zdrowotne wywołane otyłością u dziecka obejmują: zaburzenia ortopedyczne (wady postawy, płaskostopie), zaburzenia oddychania w czasie snu, kamicę dróg żołciowych, stłuszczenie wątroby, cukrzycę typu II, nadciśnienie tętnicze, zwiększone ryzyko miażdżycy i chorób serca w młodym wieku, oraz problemy natury psychologicznej: izolację, obniżone poczucie własnej wartości, depresję.

POSTĘPOWANIE W OTYŁOŚCI

Celem leczenia otyłości u rozwijającego się dziecka jest utrzymanie stabilnej masy ciała, tak aby dziecko „dorosło” do swojej należnej masy ciała, o ile otyłość nie jest znaczna. Proces ten jest powolny, ale przynosi zdecydowanie więcej korzyści niż nagłe odchudzanie. Dieta ubogoenergetyczna, zawierająca 1000-1500 kcal może być stosowana u dzieci powyżej 7 roku życia. Diety zawierające poniżej 1000 kcal na dobę mogą być stosowane tylko w szpitalu pod ścisłą kontrolą lekarską w uzasadnionych przypadkach.

Wskazane jest spożywanie małych objętościowo lecz częstszych posiłków (4-5 w ciągu dnia) i eliminacja zjawiska „podjadania” między posiłkami i kalorycznych przekąsek. Posiłki przygotowywane w domu są mniej kaloryczne niż spożywane w restauracjach i barach. Dieta oferowana dziecku musi być smaczna, pełnowartościowa, urozmaicona i dająca poczucie sytości. Picie wody zamiast napojów i soków jest ważnym krokiem w normalizacji masy ciała, ponieważ spożywanie słodzonych napojów gazowanych i soków często dostarcza w ciągu doby dodatkowo 500-1000 kcal!

Potrawy, których w ogólne nie należy podawać to: kluski, makaron, kasze, ryż, boczek, słonina, smalec, groch, fasola, torty, kremy, ciastka, kakao, czekolada, śmietana, słodkie lemoniady, Coca-Cola etc., b. tłuste mięso, b. tłuste wędliny, sosy, lody, banany, dżem, miód.

Potrawy, które można podawać w zmniejszonej ilości: potrawy mączne (np. pierogi), ziemniaki, pieczywo (zwłaszcza biały); należy dawać ciemny lub mieszany chleb cienko pokrojony (bez słonecznika i dużej zawartości innych ziaren), słodycze (tylko mały deser po jedzeniu).

Potrawy, które można spożywać: ser biały, bez śmietany, chude mięso gotowane lub pieczone bez tłuszczu, chude ryby, jaja, mleko. Każdy posiłek powinien mieć dodatek w postaci owoców i jarzyn. Zupy powinny być bez zasmażki, śmietany, makaronu, można dodać niewielką ilość świeżego masła.

Uczucie głodu między posiłkami zaspokoić jabłkiem, surówką z marchwi, pomidorem, chudym białym serem, sokiem warzywnym. Zalecane techniki przygotowywania potraw to: gotowanie w wodzie i na parze, duszenie bez tłuszczu, opiekanie w pergaminie lub folii.

Przykładowe orientacyjne jadłospisy:

I ŚNIADANIE
A	B	C
Cienka kromka chleba cienko posmarowana masłem, chuda wędlina, szklanka mleka	Cienka kromka chleba z serem topionym (50g), kawałek papryki, szklanka soku pomidorowego lub rozcieńczonego soku owocowego	Cienka kromka chleba, 2 plastry chudej szynki, 3 listki zielonej sałaty, szklanka mleka
II ŚNIADANIE
Kostka sera topionego, jajko na twardo, ogórek świeży lub kiszony, jabłko	2-3 plastry sera żółtego, jajko na twardo, pomidor, jabłko	3-4 łyżki stołowe twarogu, pęczek rzodkiewki lub truskawki
OBIAD
Rosół odtłuszczony w filiżance, porcja mięsa gotowanego lub pieczonego bez tłuszczu (wołowina, cielęcina, chuda wieprzowina), 2 ziemniaki, surówka z kapusty z selerem lubz marchwią, jabłko pieczone lub suszone, 1 szklanka rozcieńczonego soku owocowego	Barszcz czerwony w filiżance, porcja ryby pieczonej w folii, surówka z papryki lub zielona sałata z sokiem cytrynowym, 2 ziemniaki, mało słodki kompot owocowy	1 szklanka zupy jarzynowej na maśle, omlet z 2 jaj z groszkiem zielonym i marchewką, sałatka z pomidorów, pieczone jabłko
PODWIECZOREK
2 jabłka, mus owocowy	Galaretka owocowa bez śmietany	Owoce jagodowe, kefir, herbatniki
KOLACJA
Szklanka kefiru, 2 pieczone ziemniaki, 1 cienka kromka chleba, 1 jajko	10 dkg dorsza wędzonego, ćwikła z chrzanem, 1 cienka kromka chleba, herbata z mlekiem	Galaretka mięsna, sałatka jarzynowa bez majonezu, 1 kromka chleba, herbata z mlekiem

Umiejętnie i systematycznie prowadzone ćwiczenia fizyczne mogą prowadzić do kontrolowanego zmniejszenia masy ciała. Ćwiczenia powinny być dobrane do potrzeb i możliwości dziecka, tak aby zachęcić je do dalszego wysiłku. Dobrze, aby w ćwiczeniach towarzyszyli dziecku także rodzice. Ze sportów poleca się siatkówkę, ping-pong, tenis ziemny, wrotki, łyżwy, rolki, wioślarstwo, koszykówka, rowery, marsze piesze. Najlepiej, aby wysiłek fizyczny trwał około 2 godziny dziennie, a jego intensywność powodowała wzrost tętna w 2-3 ciągłych okresach trwających 5-15 minut do 130 uderzeń/min. Natomiast pływanie, podobnie jak sporty siłowe jako metoda odchudzania nie są zalecane. W nowoczesnym leczeniu otyłości wieku rozwojowego coraz większą rolę odgrywa również psychoterapia.

PIŚMIENNICTWO:

1. Małecka-Tendera E.: Otyłość w wieku rozwojowym. Standardy Medyczne 2001, 3, 21.

2. Korman E.: Podstawy endokrynologii wieku rozwojowego. PZWL Warszawa 1999.

3. Socha J.: Żywienie dzieci zdrowych i chorych. PZWL Warszawa 1998

4. Szilágyi-Pągowska I.: Auksologia - postępy w pediatrii w roku 2001. Medycyna Praktyczna-Pediatria 2002, nr 02)

Dr n. med. Joanna M. Oświęcimska, specjalista pediatra, Oddział Endokrynologii Katedry i Kliniki Pediatrii w Zabrzu

http://www.forumpediatryczne.pl/txt/a,2500,0,1,4,3

---