DYSONANS POZNAWCZY
Jest sytuacją, w wyniku której człowiek uświadamia sobie sprzeczność dwu treści poznawczych, dotyczących tej samej sprawy:
między informacjami (przekonaniami) posiadanymi
informacjami odbieranymi
Wywołuje ona przykry stan emocjonalny motywujący jednostkę do jego usunięcia tym silniej, im silniejszy jest konflikt, w którym znalazły się przekonania istniejące z informacjami odbieranymi. Dysonans nie występuje wtedy, gdy informacje są mało ważne. Ta teoria wyjaśnia zachowania człowieka w wielu dziedzinach i może wpływać na podejmowane decyzje. Zmniejszenie lub zlikwidowanie dysonansu poznawczego stanowi jedno z ważniejszych zadań działalności rynkowej. Zadanie to jest realizowane głównie przy pomocy instrumentów polityki informacyjnej, chociażby takich jak reklama, promocja sprzedaży public relations.
Dysonans poznawczy, szerzej znany pod nazwami: rozterka czy problem występuje w codziennym życiu i objawia się z różnym nasileniem. Może być rozważany według wagi problemu, bądź ze względu na obowiązujące jednostkę normy etyczne, religijne czy też wymogi narzucone przez instytucje, normy prawne, państwo czy też rodzinę.
Najbardziej znana publikacja dotycząca tego tematu to analiza przeprowadzona przez L. Festingera. Praca ukazuje zachowanie się jednostki niezgodne z jej przekonaniami lub odczuciami, będące wynikiem wpływu środowiska i pozyskiwania różnych informacji, w tym wielu sprzecznych.
KRYTYKA DYSONANSU POZNAWCZEGO
Dysonans poznawczy prowadzi do pewnej niezgodności, w konsekwencji której z jednego przekonania wypływa zaprzeczenie drugiego.
W praktyce eksperymentalnej wyłania się niezgodność między przekonaniem o sobie, a wiedzą o tym jak postąpiłem:
Straciłem mnóstwo czasu na bezsensowną pracę ale przecież jestem racjonalny,
Skłamałem, ale przecież jestem prawdomówny,
Dokonałem głupiego wyboru ale przecież jestem racjonalny.
Analizując teorię dysonansu musimy zdawać sobie sprawę z tego, że zauważając nieracjonalne zachowanie u osoby, możemy zmienić zdanie na dany temat po sensownym wytłumaczeniu przez nią swego zachowania. W wypadku tym powstaje zasada sformułowana przez E. Arsona, dysonans i obraz samego siebie. Wpływ dysonansu jest większy, gdy:
ludzie czują się osobiście odpowiedzialni za swe działania,
ich działania maja poważne negatywne skutki
Osoba pozostaje w stosunku dysonansu również w wyniku nie przestrzegania z góry narzuconych norm i zasad postępowania. Dana sytuacja może zaistnieć również w sposób odwrotny. Osoba może przestrzegać norm i zasad narzuconych na nią przez daną grupę, jednakże wewnętrznie może się z nimi nie zgadzać. Wyjściem z sytuacji może być oczywiście zmiana własnych przekonań, które pozwolą jej funkcjonować w danej grupie.
Typowym przykładem próby wyeliminowania dysonansu jest grupa społeczna - wojsko, gdzie normy społeczne zawarte są w przysiędze, którą każdy żołnierz składa przełożonemu. Nie bez znaczenia jest tu hierarchia ważności, stopnie wojskowe i dowodzenie grupą. Rozkaz wydawany przez przełożonego musi być wykonany, nie ważne czy pozostaje w zgodzie z przekonaniami jednostki wykonującej go. Tak więc jedna z najstarszych grup społecznych jakim jest wojsko doszła do wniosku, że dysonans prowadzi do braku posłuszeństwa, prób dostosowania norm do swoich potrzeb, jednocześnie prowadzi do braku karności, co za tym idzie do dezorganizacji.
Jest to oczywiści jeden ze skrajnych przypadków, ale analizując go naukowcy wskazali w badaniach, że dysonans poznawczy nie ogranicza się jedynie do postaw. Może on modyfikować nasz sposób odczuwania podstawowych popędów fizjologicznych. W pewnym ściśle określonych warunkach redukcja dysonansu może nawet spowodować redukcje impulsów przekazywanych na zewnątrz.
Wiemy już, że dysonans niesie za sobą odczuwanie przez jednostkę przykrych doznań z tym związanych. Jednakże nie można stwierdzić, co do których odczuć teoria się nie odnosi. Co więcej sytuacje te są zaprzeczeniem tej teorii, chodzi o przykłady niektórych patologii społecznych. Np. narkoman, który jest przecież potępiany przez społeczeństwo, powinien pozostawać w stosunku dysonansu. Jednakże tak się nie dzieje. Wiemy, że zjawisko narkomanii jest coraz powszechniejsze. Co więcej, wytwarza się wokół narkomani pewna otoczka tolerancji społecznej. „Miękkie” używki powszechnie nie są już uważane z narkotyki. To jest właśnie paradoks, jeśli weźmiemy pod uwagę zjawisko teorii dysonansu.
SKUTKI DYSONANSU POZNAWCZEGO
W grupach zwartych, opartych na osobistych kontaktach oraz spójnych strukturowo występują stosunki dysonansu oparte na wzajemnych kontaktach członków. Jeżeli osoba będąca członkiem danej grupy wyznaje przeciwny pogląd od obowiązującego w danej grupie, to oczywistym wydaje się fakt, iż dana sytuacja wywołuje u danej osoby rozterkę, czyli dysonans poznawczy. Jest on tym większy w przypadku, gdy ilość osób wyznająca odrębny pogląd jest większa i im większy jest status tych jednostek. Takimi grupami są np. grupy nastolatków, które do swego grona przyjmują wyłącznie osoby noszące charakterystyczny dla danej grupy ubiór lub słuchające tego samego rodzaju muzyki.
Nie bez znaczenia jest również stosunek danej osoby do samej siebie. W przypadku gdy jednostka nie zmienia swych w danej grupie powstają nieprzychylne postawy jak i opinie dotyczące danej jednostki.
Teoria dysonansu pozwala na wyjaśnienie prób uzyskania przez człowieka konsensusu poznawczego, L. Festinger znalazł trzy sposoby na jego uzyskanie:
blokada dostępu do świadomości informacji sprzecznych
deformacja informacji zaprzeczających
zmiana pierwotnych przekonań
Jednocześnie stworzył tzw. analizę braku równowagi w jednostce poznawczej. Wyraża on, dwa rodzaje stosunków w obrębie jednostki: jedne -dotyczą tworzenia jednostek poznawczych, drugie - pozytywnych lub negatywnych uczuć lub wartościowań.