Dr Andrzej Bukowski Porównawcze studia cywilizacji
Kurs: Socjologia kultury
Kultura symboliczna: język, symbole, wspólnoty znaczeń i wyobrażeń
Język. Skomplikowany system powiązanych ze sobą symboli, będący własnością określonej społeczności. Język składa się ze znaków i symboli, a więc wspólnych dla zbiorowości językowej konwencji co do znaczeń słów, pojęć czy terminów. Symbole mają niesłychanie różnorodny charakter, mogą być materialne (flaga, totem, krzyż, kolory, gesty, zewnętrzne oznaki prestiżu, piktogramy i inne), ale najważniejszym typem symboli są słowa - mówione i pisane - całkowicie konwencjonalne i kontekstualnie wieloznaczne. Złożony zbiór słów oraz schematów ich wiązania w większe całości (gramatyka) tworzy język w ścisłym tego słowa znaczeniu. Język może być związany ze społecznościami o różnej skali i zakresie, może być tworzony naturalnie, spontanicznie bądź w sposób zaplanowany i celowy (esperanto, grypsera), może być związany z różnymi rodzajami grup i zbiorowości: etnicznych, narodowych, ale też zawodowych, subkulturowych. Może też być przejmowany i przekształcany przez zewnętrzne w stosunku do rodzimych zbiorowości (międzynarodowy angielski - pozbawiony np. phrasal verbs o prostszej wymowie). Język podlega historycznym zmianom (język z czasów Sheakspear'a różni się od współczesnego angielskiego).
Funkcje języka. Język pełni wiele funkcji w społeczeństwie: rejestruje zdarzenia, doświadczenia, spostrzeżenia, a tym samym pozwala je kumulować i przekazywać, język pełni funkcję komunikacyjną, integrującą (tożsamość) i afiliacyjną (uczestnictwo w większych grupach). Berger i Luckmann wyróżniają następujące cechy języka: obiektywizacja doświadczenia (wskaźnik subiektywnych znaczeń - treny Kochanowskiego), arbitralność (system znakowy drugiego stopnia), naturalna cecha wzajemności, język urealnia subiektywność przeżyć, język jest elastyczny i umożliwia typizację doświadczeń (cierpienie rodzica), uobecnia obiekty dalekie i przeszłe, transcenduje poza rzeczywistość życia codziennego (interpretacja snów), gromadzi doświadczenia tworząc społeczny zasób wiedzy.
Hipoteza relatywizmu językowego Edwarda Sapira i Benjamina Lee Whorfa. Język danego społeczeństwa, danej wspólnoty językowej kieruje uwagę jego członków ku niektórym aspektom świata, pomijając inne. Słownictwo i struktura gramatyczna języka determinują sposób, w jaki członkowie danej wspólnoty językowej pojmują świat. Obecnie funkcjonuje tzw. słabsza hipoteza relatywizmu językowego, według której język jest mechanizmem wspomagającym postrzeganie świata, ale go nie terminuje w sposób całkowity. Np. narciarze, jeśli istnieje taka potrzeba, narciarze potrafią odróżniać różne rodzaje śniegu, podobnie jak Inuici. Język wchodzi w relacje z innymi wymiarami życia społecznego i podlega ich wpływom w tym samym stopniu, w jakim wpływa na nie. Np. pod wpływem przemian obyczajowych w gramatyce maleje dominacja form rodzaju męskiego (chairman zmienia się w chairperson, wprowadza się żeńskie formy nazw zawodów i funkcji - socjolożki, psycholożki, kierowniczka, dyrektorka zamiast: pani dyrektor, pani kierownik).
Znak i symbol. Znak najogólniej rozumiany to zjawisko odnoszące się w świadomości i działaniu danej społeczności ludzi do czegoś innego niż on sam. Znak przywodzi na myśl coś czym sam nie jest. Znak to relacja pomiędzy tym o oznaczane, a tym co oznacza. Czym jest symbol? Symbol jest postacią znaku, który nie ma desygnatu o realnej, konkretnej postaci. Zdaniem Gilberta Duranda to, co jest oznaczane przez symbol nie da się w pełni wypowiedzieć (np. żałoba), nie jest adekwatne do swego oznacznika (np. życie ludzkie do symbolizującej go świeczki). Charakterystyczną cechą symbolu jest to, że sam nośnik znaczenia, przedmiot oznaczający staje się ważny, staje się wartością samą w sobie, przedmiotem szacunku, a nawet uwielbienia, natomiast znak im bardziej przeźroczysty tym lepiej dla znaczonego. Inni autorzy stwierdzają, że różnica między znakiem i symbolem wynika z różnicy stosunku, w jakim oba te terminy pozostają do rzeczy oznaczanej. Między symbolem a rzeczą symbolizowaną istnieje pewna namiastka związku naturalnego (na przykład czerwone flagi będące symbolem ruchu robotniczego związane są z faktem przelanej przez robotników krwi, krzyż związany jest z rodzajem konstrukcji na której umierał Chrystus), zaś znak łączy z rzeczą oznaczaną wyłącznie konwencja. Paul Tillich wyróżnia następujące cechy symbolu: figuratywność (symbol kieruje uwagę na to, co symbolicznie wyrażone), postrzegalność (to, co niewidzialne, transcendentne, staje się zobiektywizowane), wrodzona siła (jest konieczny, nie można go w dowolny sposób zastąpić, znak sam w sobie jest bezsilny). Prawdziwy symbol wskazuje na przedmiot, który nigdy przedmiotem stać się nie może (symbole religijne wskazujące obecność Boga).
Funkcje symboli i wartości w życiu społecznym
Elementy symboliczne odrywają się od pierwotnych kontekstów, stanowiąc repertuar wyrażania sensów i wartości. Tym, co symbolizowane mogą stać się inne obiekty: herby szlacheckie i herby miast, flagi narodowe i flagi klubowe. Obiektami symbolizowanymi są nieuchwytne napięcia emocjonalne, wartości o niesprecyzowanym charakterze. Nieokreśloność, wieloznaczność, niejasność form symbolicznych umożliwia im funkcjonowanie w wielu kontekstach.
Elementy symboliczne posiadają cechę samozwrotności, wskazywania na siebie same - jako wartości autoteliczne. W obecnym świecie elementy znaczące zdają się alienować wobec świata znaczonego i żyć swym własnym życiem. Jean Baudrillard zwrócił uwagę na fakt, że obecnie żyjemy w świecie narzucającej się i wszechogarniającej hegemonii znaków i obiektów. W odróżnieniu od epoki przednowoczesnej, gdzie dominowały treści symboliczne (świat przeżyć religijnych) a przedmioty miały przede wszystkim wartość użyteczną, nowoczesnej, w której dominowała produkcja materialna, a przedmioty uzyskały wartość wymienną, obecnie wchodzimy w erę ponowoczesną, w której dominuje znak, symulacja, złudzenia. Przedmioty utraciły swoje funkcje wymienne i użytkowe, zyskały natomiast wartość znaczącą. Całe życie społeczne jest zorganizowane wokół konsumpcji i demonstrowania towarów, co przynosi konsumentom status społeczny, prestiż tożsamość. Przestajemy jednak odróżniać rzeczywiste potrzeby od potrzeb wykreowanych. Dokonuje się w ten sposób alienacja i reifikacja: przedmioty dominują nad ludźmi, a znaki nie odsyłają do żadnej rzeczywistości realnej, a jedynie do innych znaków, stają się w ten sposób simulacrami - Disneyland, gry komputerowe, seriale telewizyjne). Medialne symulacje rzeczywistości stają się bardziej realne niż rzeczywistość.
Symbole są interpretowane, w odróżnieniu od znaków (?) zawsze indywidualnie, ale często manifestowane i przeżywane zbiorowo, co wzmaga ich siłę ekspresyjną. Siła oddziaływania symboli, wynikająca z ich wieloznaczności, polega na jednoczeniu milionów ludzi przy jednoczesnym dostarczeniu środków osobistego wyrazu każdej jednostce. Każdy może podłożyć swoje indywidualne rozumienie miłości ojczyzny. Benedict Anderson opisuje mechanizm tworzenia się narodowych wspólnot wyobrażonych przy pomocy symboli, stosowanych przez reżimy kolonialne - m.in. spisów ludności, klasyfikujących ludność tubylczą dla celów militarnych i podatkowych w kategorie etniczne, co tworzyło siłą rzeczy myślenie w kategoriach wspólnot kulturowych, map imperialnych, pokazujących rozmieszczenie różnych terytoriów politycznych i symboliczne granice pomiędzy wspólnotami politycznymi, czy wreszcie muzeów, wprowadzających w myślenie zwykłych ludzi linearną koncepcję czasu, a tym samym poczucie więzi narodowej jako więzi międzygeneracyjnej w czasie.
Wieloznaczność symboli umożliwia manipulowanie nimi we własnym interesie (kultura masowa - i definiowanie tego, co to znaczy być cool)
Kultura symboliczna może być źródłem przemocy i podtrzymywania istniejącego systemu społecznych zróżnicowań - koncepcja P. Bourdieu; P. Bourdieu twierdzi, że chociaż u podstaw przemocy symbolicznej znajduje się układ sił pomiędzy klasami tworzącymi daną formację społeczno - ekonomiczną, to jednak panowanie klasowe podtrzymywane jest poprzez mechanizmy kulturowe, nie ekonomiczne. Istotą przemocy symbolicznej jest narzucenie przez arbitralną władzę arbitralności kulturowej. Symboliczność przemocy polega na arbitralnej selekcji znaczeń, selekcja jest arbitralna ponieważ struktura i funkcje kultury nie mogą być wydedukowane z żadnej zasady ogólnej. Dlatego symbolika odwołuje się do swych podstaw ekonomicznych, te zaś szukają uzasadnień w symbolice. Przemoc symboliczna pojawia się w stosunku komunikowania który może wytwarzać swój symboliczny wpływ tylko pod dwoma warunkami: arbitralność wdrażanych treści nigdy nie jawi się w całej swojej prawdzie, a instancja (instytucja) wdrażająca arbitralne treści jawi się jako względnie autonomiczna.
Symbole a dynamika kultury - koncepcja Mary Jo Hatch: manifestacja założeń kultury w postaci wartości (polega na tym, że wartości powstają na bazie tego, co na podstawowym planie przyjęte jest jako prawdziwe i ważne w danej kulturze: ludzie są leniwi, sukces jest godny pożądania - autonomia jest szkodliwa, kontrola potrzebna - artefakty - zegary, pomieszczenia, niektóre artefakty stają się symbolami - wielki zegar słoneczny staje się logo firmy - reinterpretacja symboli wobec podstawowych założeń - proces dwustronny interpretacja symboli na podstawie istniejących założeń, względnie sprzecznych z nimi - zegar słoneczny, jako symbol naturalnego rytmu, w którym praca i odpoczynek są równie ważne), realizacja wartości w postaci artefaktów, symbolizacja artefaktów, czyli nadanie niektórym artefaktom statusu symboli, interpretacja symboli wspierających założenia, albo je obalających.
3