Temat publikacji:
Rywalizacja a proces wychowania dziecka
Rola i znaczenie rywalizacji w procesie twórczym stanowi od wielu lat temat nie tylko prac, lecz także badań wielu psychologów i humanistów. Omawiając problem rywalizacji należy zastanowić się, kogo on tyczy. Badania omawiające twórczość wybitnych ludzi (przeprowadzone przez R.Weisberga) wskazują na ich funkcje stymulujące. Natomiast eksperymenty przeprowadzone na zespole klasowym dowodzą o jej szkodliwym wpływie.
W sytuacjach rywalizujących większość dzieci i nie tylko jest raczej zahamowana i niestety myśli mniej twórczo. Znana amerykańska badaczka T.Amabile twierdzi, iż „wybitnym dorosłym twórcom nie tylko nie musi szkodzić, lecz przeciwnie może ich stymulować, natomiast twórczości dzieci rywalizacja szkodzi”. Jednym z problemów polskiej szkoły jest to, że rywalizacja staje się nie tylko zasada, lecz również metoda wychowania. Uważa się ja wręcz, wg T.Pilcha za zasadniczy składnik nowoczesnego wychowania.
Pobudzanie rywalizacji prowadzi często do obsesji sukcesu, która wyraża się chęcią zdominowania przeciwnika lub pokonania go. Kolega z ławki czy klasy staje się przeciwnikiem lub wręcz wrogiem. Szkoła staje się, zatem kolejnym szczeblem do kariery, uczy dzieci jak być najlepszym, jak wygrywać, nie zwracając jednocześnie uwagi na pokonanych, na słabszych. W większości polskich szkół rywalizacji podporządkowuje się niemal całą organizację życia szkolnego- począwszy od rankingu sukcesów w nauce czy sporcie, a skończywszy na różnego rodzaju konkursach czy olimpiadach. Wszystkie te wyżej wymienione formy stymulowania twórczości należy zaliczyć do akceptowanych przez można by rzec,,ogół nauczycieli”. Jak stwierdza T.Pilch ,,zwycięstwo staje się podstawą oceny, źródłem prestiżu''. Podobne wnioski wysnuł K.J.Szmidt z przeprowadzonych badań,,eksperymentalnego instalowania lekcji twórczości”
Prawie wszystkie, organizowane w szkole formy stymulowania twórczością uczniów mają charakter konkursów indywidualnych bądź też grupowych. Do jawnych form współzawodnictwa można zaliczyć znane od wielu lat konkursy czy też olimpiady, natomiast ukrytą formę współzawodnictwa mają na pewno wypracowania jak i gazetki szkolne. Badania te (K.J.Szmidt)pokazują, że typowe zachowanie ucznia w czasie lekcji twórczości, polegało nie na przemyślanym i oryginalnym wykonaniu zadania, lecz na wyprzedzeniu kolegów z klasy i wcześniejszym oddaniu pracy. Tak jakby uczniowie nie mogli uwolnić się od przymusu bycia pierwszym i lepszym od innych, przynajmniej pod względem szybkości rozwiązania danego problemu. Nic dziwnego, w codziennej praktyce nauczyciela, zachęca się uczniów do szybkiej odpowiedzi, wręcz błyskawicznej reakcji na postawiony problem. To właśnie nawyk staje się hamulcem twórczego działania dzieci. Innym inhibitorem (hamulcem) kreatywności dzieci może być także obecność innych osób. Jak pokazują badania E.Nęckiej, u uczniów w obecności innych, obcych ludzi wzrasta tylko poziom wykonania zadań, wcześniej dobrze opanowanych, lub bardzo łatwych. Dlatego też psychologowie zajmujący się problemem twórczości wysnuwają wniosek, iż nie tyle sama obecność innych ludzi zakłóca proces twórczy, co konieczność ( spostrzegana lub rzeczywista) podjęcia z nimi rywalizacji.
Często nauczyciele, wydając różne polecenia ( np., Kto z was zrobi to najładniej? Czyja praca będzie najciekawsza?) wzbudzają wśród dzieci chęć rywalizacji, hamując jednocześnie poczucie satysfakcji z samego działania. Prowadzi to w konsekwencji do zaniku współdziałania wśród dzieci lub do osłabienia twórczych poszukiwań. Jak stwierdza M.Stasiakiewicz, dziecko spostrzega kolegów jako konkurentów do pierwszego miejsca. Stają się dla niego zagrożeniem, które trzeba pokonać, aby uzyskać miano najlepszego. Typowym zjawiskiem dla polskiej szkoły jest naśladowanie przez uczniów rozwiązań, które już wcześniej uzyskały aprobatę nauczyciela lub też przyniosły powodzenie innym dzieciom. Tak zwane,,ściąganie z twórczości” (K. Szmidt) jest typowym polskim zjawiskiem. Rywalizacja rodzi w dziecku poczucie zagrożenia; wygodniej i bezpieczniej jest dziecku nie podejmować ryzyka, niepowodzenia czy porażki, lecz skorzystać z gotowych i sprawdzonych pomysłów.
Jednak nie wszyscy badający problem rywalizacji wśród uczniów potwierdzają tezę, że szkodzi ona twórczości dzieci. Uważają, że żyjemy w czasach, w których z rywalizacją spotykamy się na każdym kroku. Jak stwierdza S.Rimm, także w szkole należy stwarzać takie sytuacje wychowawcze, w których uczniowie nauczą się przeżywać sukces jak i pokonywać porażkę. Ważne jest, aby w tej rywalizacji, prowadzonej pod nadzorem nauczyciela nie zaginęło uczucie solidarności z innymi. Koncepcja takiego nauczania jest sprzeczna z wizją psychologów zajmujących się badaniami sprzyjającymi rozwojowi młodego pokolenia.
Zastanówmy się, czy w obecnym czasie polska szkoła może istnieć bez rywalizacji, jako sposobu zwiększania twórczej aktywności dzieci. Raczej nie, gdyż chęć konkurowania z innymi w każdej dziedzinie oraz otrzymania nagrody stała się codziennością polskiej szkoły.,,Konkursomania” według K.J.Szmidt potęguje wśród dzieci orientacje konsumpcyjne i roszczeniowe typu: MIEĆ. Nauczyciele i wychowawcy powinni pamiętać, że sytuacja wymagająca ciągłego wykazywania swojej czołowej pozycji działa hamująco na inwencję twórczą. Należy stymulować twórczość przez,,wydłużanie i odpowiednie rozciągnięcie w czasie zadań konkursowych oraz przez łączenie prac indywidualnych z pracami grupowymi” (K.J.Szmidt).Nie należy również zapominać o rywalizacji, ale między zespołami, które pracują nad tym samym zagadnieniem. Prowadzi ona do większej integracji klasy, przyczynia się do tworzenia wielu ciekawych i przemyślanych pomysłów, do osiągnięcia czegoś nowego i niejednokrotnie cennego. Jak wynika z powyższych rozważań, odpowiedź na pytanie czy rywalizacja może być bodźcem stymulującym czy też hamującym nie jest jednoznaczna, a od nauczyciela zależy z jakim wynikiem zakończy się proces twórczy dziecka.
BIBLIOGRAFIA
Amabil T.M. (1999), Społeczny wpływ na kreatywność, ,,Creativity Journal” nr3
Nęcka E. (1995), Proces twórczy i jego ograniczenia, ,,Impuls”, Kraków
Pilch T. (1999), Spór o szkołę. Pomiędzy tradycją, a wyzwaniami współczesności, ,,Żak”, Warszawa
Rimm S.B. (1994), Bariery szkolnej kariery, WSiP, Warszawa
Stasiakiewicz M.Twórcza aktywność dziecka jako czynność jego rozwoju,,Życie szkoły” nr10
Szmidt K.J.(2001), Twórczość i pomoc w tworzeniu w perspektywie pedagogiki społecznej, Wyd. UŁ, Łódź
Opracowała: mgr Renata Opałka
Szkoła Podstawowa Skołyszyn