Monika Wawrzak
Studia podyplomowe
Pedagogika ogólna
Etyka zawodu nauczyciela
Osobowość nauczyciela
Człowiek kształtowany jest przez swoje środowisko od momentu przyjścia na świat. Początkowo wpływ taki mają rodzice i rodzina. Z biegiem lat jednym z najważniejszych źródeł informacji o świecie staje się szkoła, a wraz z nią nauczyciel. Początkowo ukształtowane postawy są szkieletem, na którym powstają dalsze wartości i zachowania, które dziecko poznaje i internalizuje w procesie stawania się dorosłym, pełnowartościowym człowiekiem. Lata nauki są więc momentem, w którym decyduje się los przyszły każdej pojedynczej osoby, dlatego filozofia, cechy charakterologiczna i zdolność do samooceny jest tak ważna dla działań podejmowanych w procesie edukacji.
Stawanie się dobrym nauczycielem jest procesem, który prowadzi do ukształtowania się, zgodnie z predyspozycjami osoby, nauczyciela, który dba o dobro dziecka i tym dobrem się kieruje. Aby stać się wybitnym pedagogiem, przyjacielem a zarazem przewodnikiem dziecka, kandydat lub już uczący człowiek musi posiadać pewne predyspozycje wrodzone, które pozwolą jemu na refleksję nad własnym zachowaniem, a w dalszym czasie prowadzą do zmiany niekorzystnych zachowań. Tak więc nauczyciel, poza wielką miłością do dzieci, wrażliwością, umiejętnością negocjacji, stanowczością, opanowaniem oraz umiejętnością doprowadzania do kompromisu, słuchania dziecka itp., musi dostrzegać w sobie pozytywne postawy i te, które nie są korzystne w procesie edukacji. Te przemyślenia wzbogacają proces nauczania i wychowania dziecka w szkole.
Współczesna szkoła jest w trakcie reformacyjnych zmian, które mają za zadanie zmianę dotychczas panujących zasad nauczania. Obecnie nauczyciel nie ma być już li tylko wykładowcą, który przekazuje wiedzę. „Dysfunkcjonalność dostrzega się przede wszystkim w działalności szkolnictwa, które słabo przygotowuje do życia społecznego (tego w skali całego społeczeństwa czy dużych społeczności, ale i tego w skali małych grup społecznych - z rodziną włącznie), nader często nie przygotowuje do życia zawodowego, często nie przygotowuje też do samorozwoju - dalszej edukacji, udziału w kulturze, spędzania wolnego czasu itd.”. Do kompetencji pedagoga należy obowiązek ukształtowania mechanizmów myślenia, działania, które są osadzone na wiedzy teoretycznej. To nie wiadomości encyklopedyczne, jakie przekazywała szkoła jeszcze podczas mojej edukacji, a wiedza praktyczna stają się podstawą edukacyjnej filozofii szkoły. W ślad za tym muszą podążać nauczyciele, którzy dziecko winni traktować jako partnera, a nie podwładnego, jako człowieka, a nie niepełnowartościową istotę, którzy muszą indywidualnie dbać o potrzeby dziecka, a nie patrzeć kolektywnie na całą grupę, jako jedną jednostkę. Oczekiwania wobec nauczyciela stają się coraz szersze, a on sam musi dążyć do pełniejszej realizacji roli, jaką spełnia w procesie edukacyjnym dzieci i młodzieży.
Z zasadą podmiotowości ucznia wiąże się sposób postrzegania dziecka. Za Korczakiem uważam, że dziecko jest człowiekiem, któremu należy się równy szacunek, co osobie dorosłej. Takie patrzenie na dziecko gwarantuje indywidualizację potrzeb poszczególnych jednostek, gwarantuje współpracę edukacyjną. Każde dziecko posiada prawo do edukacji - zgodnie ze Światową Deklaracją Praw człowieka. „Prawo do oświaty nie jest (…) niczym więcej jak prawem jednostki do normalnego rozwoju, zależnego od jej możliwości, i zobowiązaniem społeczeństwa do przekształcenia tych możliwości w działanie użyteczne i skuteczne”. Nauczyciel musi znaleźć metodę pozytywnego bodźca dla dziecka. Zamiast używania słów oceniających będę używać słowa opisujące, zamiast ubliżania dziecku w złości będę złościć się poprzez opisywanie gniewu. Różnica między używanymi słowami i emocjami jest prosta - „Jeśli stosowano zniewagi, atak i groźby, to możemy być pewni, że dziecko nauczyło się również obrażać, atakować, grozić i ulegać, kiedy się grozi. Jeśli, z drugiej strony, stosujemy metody humanitarne, to możemy nauczyć je czegoś znacznie ważniejszego niż kilku oderwanych zalet. Pokazujemy dziecku, jak być człowiekiem - ludzką istotą, która potrafi kierować swoim życiem stanowczo i z godnością”. Nie jest przecież naszym celem wychować dziecko na kogoś wykształconego, posiadającego ogromną wiedzę teoretyczną, ale nie potrafiącego żyć godnie, nie potrafiącego współdziałać z innymi, komunikować się ze środowiskiem, czy też oderwanego od realiów życia codziennego. Dlatego, poza wiedza teoretyczną, która wpisana jest w instytucję szkoły, nauczyciel musi wykształcić w uczniach postawy ludzkie, musi zaszczepić w nich wolę współdziałania. W pracy dydaktycznej ważne miejsce spełniają cechy osobowościowe nauczyciela. By mógł on spełniać role prowadzącego dziecko przez świat musi posiadać pewne cechy charakteru, które warunkują jego zdolności pedagogiczne. W wyżej opisanej przeze mnie postawie nauczyciel musi posiadać zdolności negocjacyjne, być pewnym wartości, którymi kieruje się w życiu - nie tylko zawodowym. Nauczyciel musi podchodzić do dziecka z szacunkiem, miłością, która kształtuje postawy podmiotowe wśród uczniów.
Toczy się dyskusja nad kształtem postaw, które przekazuje obecnie szkoła w odpowiedzi na transformację polityczną i gospodarczą. Zwłaszcza kapitalizm niesie za sobą postawy rywalizacyjne i konkurencyjne, które, chcąc nie chcąc, zostały przeniesione na grunt szkoły. „W większości szkół praktyka wychowawcza przyporządkowana jest ogólnej zasadzie dominacji (wykluczającej partnerstwo), zasadom rywalizacji, sprawności, wyprzedzania, organizacji (utożsamianej z instytucjonalną doskonałością). Sprowadzenie istoty wychowania do respektowania owych, wymienionych mechanizmów, po pierwsze usuwa ze stosunków międzyludzkich więzi osobowe i zastępuje je więziami rzeczowymi. Wymusza ocenę osoby wychowanka z punktu widzenia interesu instytucji i jej celów, czyli stosunkom międzyludzkim nadaje charakter instrumentalny. Powoduje powstanie określonej hierarchii wartości, w której na czoło wysuwają się wartości rzeczowe, perfekcjonistyczne, prestiżowe czy wreszcie materialno - konsumpcyjne”. W postawie takiej brak jest miejsca na osoby „gorsze” czy niepełnosprawne. Nauczyciel nie może powielać tych wzorców, nie może nakłaniać ucznia do stawania się człowiekiem wyłącznie zorientowanym na swoje własne dobro, człowiekiem dążącym do dobrobytu za cenę wartości moralnych. Nauczyciel musi przezwyciężyć ten obecnie panujące trend do doskonałości, gdyż świat nie jest zbudowany wyłącznie z najlepszych, najmądrzejszych i najpiękniejszych. Rolą nauczyciela jest zrozumienie dla ucznia, empatia, nauka postaw pro społecznych, którymi sam się w życiu kieruje. Uczeń powinien zdawać sobie z tego sprawę, dlatego w swojej drodze pedagogicznej musi być nauczony współdziałania (np.: zajęcia w grupach), pomocy słabszym (np.: korepetycje dla uczniów o niższych wynikach), pracy w samorządzie uczniowskim (przygotowuje to do życia w społeczeństwie), postaw względem środowiska naturalnego (ekologia), tolerancji. Wszystkie te zasady mają na celu wykształcenie człowieka, który poza efektywnością zawodową będzie dostrzegał i inne sfery ludzkiej działalności. Nauczyciel powinien kierować się również w swojej pracy wartościami, które są uniwersalne dla naszej cywilizacji. Są to wartości, które mają funkcje społeczne, regulują ład społeczny i gospodarczy świata. UNESCO propaguje katalog tych wartości - sprawiedliwość, równość, wolność, solidarność. Obecnie człowiek winien być przygotowany do pełnienia różnych ról społecznych, do zmiany tych ról, do działania społecznego. Biorąc pod uwagę wartości uniwersalne, oraz indywidualne, jak tolerancja, uczciwość, autonomia, samoograniczenie, „Odrzucamy model człowieka - biernego świadka historii, obserwatora, opowiadamy się za człowiekiem - kreatorem siebie i warunków swego życia, zdolnego do samodoskonalenia i doskonalenia świata, który go otacza. Odrzucamy człowieka samotnika, egoistę na rzecz człowieka wtopionego w tkankę społeczną, żyjącego we wspólnocie. Odrzucamy człowieka przenikniętego ideą zdobywcy i konsumenta, zachłannością na posiadanie. Chcemy wychować człowieka świadomego ograniczeń, nastawionego raczej na istnienie dla działania niż na istnienie dla zdobywania i posiadania, człowieka myślącego i rozumiejącego globalnie, człowieka o rozwiniętym poczuciu więzi z lokalną małą ojczyzną”. Tymi wartościami musi operować współczesny nauczyciel w swojej pracy zawodowej, musi się nimi kierować i wykorzystywać je w pracy (tutaj sprawiedliwy system oceniania, realizm i umiar oczekiwać w stosunku do uczniów, nie stosowanie metod związanych z przemocą). Takiego człowieka powinien wykształcić i wychować, ponieważ to od niego będzie zależał kształt przyszłego świata.
Nauczyciel w swojej pracy musi przestrzegać wielu norm i zasad, które narzuca mu system, w którym istnieje, szkoła, w której pracuje, ale przede wszystkim musi kierować się wartościami, które sam uznaje za słuszne. Bez tej podstawy aksjologicznej, która, poza wiedza merytoryczną, jest najważniejszym aspektem dobrego wykonywania zawodu, nie możemy mówić o nauczycielu, jako o pedagogu. Reasumując, według mnie, nauczyciel powinien posiadać zbiór wartości oraz zasad, którymi będzie się kierował w pracy z dziećmi. Te wartości tworzą filozofię edukacji takiego nauczyciela. Bez tej podstawy edukacja nie ma sensu, gdyż poza informacjami teoretycznymi nie przekazuje nic więcej młodej osobie, która wszak jest dopiero w trakcie procesu stawania się w pełni wartościowym człowiekiem, który posiada swój własny katalog wartości. Bez zasad, które wskazują nam drogę naszemu postępowaniu nie można mówić o jakiejkolwiek istocie społecznej, gdyż człowiek działający w grupie musi być obliczalny i wiarygodny. Te postawy i zasady, jakimi się w życiu kieruje nauczyciel, wynikają z osobowości oraz wiedzy nabytej. Wszystkie te elementy mają wpływ na postawę pedagoga w swojej pracy.
W swojej pracy z dziećmi pragnę stosować się do reguły, że mają one prawo dokonywania wyboru, które przecież przysługuje każdemu podmiotowi społecznemu - także dziecku. Kierując się tym priorytetem - a więc nauką aktywności, polegania na swoim zdaniu, umiejętności oceny różnych wariantów danej sytuacji lub różnych alternatyw wyboru, przedstawianiem różnych punktów widzenia i różnych postaw (zasada apolityczności nauczyciela ma dla mnie bardzo duże znaczenie), będę starała się przekazać im wszystkie te wartości, które tworzyć będą świat przyszłości. Szkoła musi nauczyć tolerancji, solidarności, nieagresji, równości, wolności. Musi wychować jednostkę aktywną, która będzie angażować się w życie społeczne, będzie dążyć do samorozwoju i do rozwoju swojego otoczenia. W tym duchu ja, jako nauczyciel będę przekazywać wiedzę teoretyczną, która w teraźniejszej szkole coraz bardziej nastawiona jest na praktyczne umiejętności i możliwości wykorzystywania tej wiedzy w życiu codziennym. Układ teoria - wartości - metody przekazywania wiedzy musi być spójny, stąd zakres przekazywanych informacji nie może składać się z wiadomości encyklopedycznych, ale musi zawierać w sobie pierwiastek twórczych zadań stawianych przed uczniem. „(…)Stosowanie metod aktywnych, pozwalających na spontaniczne poszukiwania i wymagających, aby każda prawda, którą trzeba odkryć, była na nowo odkrywana przez ucznia lub przynajmniej odtworzona, a nie tylko mu przekazana” powoduje, że uczeń staje się bardziej zainteresowany wiedzą, co sprawia, że uczenie staje się bardziej efektywne. Nauczyciel, jego cechy charakterologiczne, muszą spełniać wymogi efektywności nauczania. Osobowość nauczyciela nie może być bierną, konfliktową, skierowaną na siebie. Nauczyciel musi posiadać umiejętności kompromisu, ostrożności w działaniu, empatii, musi być ukierunkowany na dziecko, na jego potrzeby i możliwości.
Pojęcie dobrego nauczyciela, według mnie, ma swoje źródła w wiedzy teoretycznej, w przekonaniach jakie żywię i jakimi się kieruję w życiu, w doświadczeniu, które pozwala mi wyselekcjonować rzeczy, które powinny być ważne w moim zawodzie i które są korzystne ze względu na dobro dzieci - moich uczniów, z refleksji nad dniem dzisiejszym i nad działaniami, jakie podejmuję. Spełniając te kryteria jestem w stanie korygować własna pracę tak, by usuwać błędy i nieścisłości, jakie mogą zaistnieć w procesie stawania się dobrym nauczycielem. Osobowość refleksyjna, skierowana na dobro ucznia, sprawiedliwa w swoich działaniach, chętna do pracy twórczej, konsekwentna w swoich dążeniach pedagogicznych oraz systematyczna w swojej pracy, jest osobowością, która według mnie winna charakteryzować współczesnego pedagoga.
Kształtowanie osobowości nauczyciela nie jest zjawiskiem kończącym się; jest procesem ciągłym, a przedstawione powyżej przemyślenia świadczą o moim rozumieniu instytucji pedagoga i stanowią drogowskaz dla pracy nad kształtowaniem siebie, jako nauczyciela, w przyszłości.
BIBLIOGRAFIA:
Jean Piaget, Dokąd zmierza edukacja, Warszawa 1977, PWN, ss.115.
Adele Faber, Elaine Mazlish, Wyzwoleni rodzice wyzwolone dzieci. Twoja droga do szczęśliwej rodziny, Poznań 1994, Media Rodzina, ss. 219.
Tadeusz Pilch, Spory o szkołę, Warszawa 1999, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, ss. 219.
Tadeusz Lewowicki, Przemiany oświaty, Warszawa 1997, Wydawnictwo „Żak”, ss169.
Tadeusz Lewowicki, Przemiany oświaty, Warszawa 1997, Wydawnictwo „Żak”, s.31.
Jean Piaget, Dokąd zmierza edukacja, Warszawa 1977, PWN, s.55.
Adele Faber, Elaine Mazlish, Wyzwoleni rodzice wyzwolone dzieci. Twoja droga do szczęśliwej rodziny, Poznań 1994, Media Rodzina, s.27.
Tadeusz Pilch, Spory o szkołę, Warszawa 1999, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, s.109 - 110.
Tamże, s.33.
Jean Piaget, op.cit., s.25.
1