ŚRODKI PSYCHODYSLEPTYCZNE

I ŚRODKI PSYCHOSTYMULUJĄCE.

LEKI NOOTROPOWE.

Środki psychodysleptyczne

Środki psychodysleptyczne - psychozomimetyczne, psychozotwórcze, halucynogenne - stosowane w dawkach nietoksycznych, wywołują zmiany percepcji oraz myślenia i nastroju, naj­częściej w postaci omamów wzrokowych, ilu­zji, zaburzeń słyszenia, depersonalizacji, poczucia nierealności oraz zaburzeń koordynacji, koncentracji, percepcji przestrzennej, mowy, oceny upływu czasu, parestezji i euforii. Środki psychodysleptyczne wywołują objawy psychoz i słabe uzależnienie psychiczne. Nie są stosowane w lecznictwie. Są nadużywane w celu uzyskania stanu psychotycznego.

Najczęściej używanymi środkami psychodysleptycznymi są: dietyloamid kwasu D-lizergowego (LSD), meskalina, psylocybina, kannabinole i fencyklidyna.

Mechanizm działania środków psychodysleptycznych wiąże się głównie z nasileniem przekaźnictwa serotoninergicznego, przede wszystkim w wyniku pobudzenia receptorów typu 5-HT₂ oraz z nasileniem przekaźnictwa noradrenergicznego i dopaminergicznego. Fencyklidyna nasila głównie przekaźnictwo dopaminergiczne przez hamowanie aktywno­ści receptorów typu NMDA dla aminokwasów pobudzających, co pośrednio prowadzi do wzrostu uwalniania dopaminy w prążkowiu i strukturach układu limbicznego. Neurony glutaminergiczne za pośrednictwem recepto­rów NMDA hamują funkcję neuronów dopaminergicznych przez pobudzający wpływ na neurony GABA-ergiczne. Zahamowanie funkcji receptorów NMDA przez fencyklidynę prowadzi do wyhamowania czynności neuronów GABA-ergicznych, hamujących uwal­nianie dopaminy.

LSD - pochodna kwasu lizergowego - jest alkaloidem występującym w sporyszu, który jest przetrwalnikiem grzyba pasożytującego w kłosach zbóż.

Meskalina - pochodna fenyloalkiloaminy - występuje w kaktusie meksy­kańskim, a psylocybina - pochodna tryptaminy - występuje w grzybach meksykańskich z rodzaju Psylocybe.

LSD jest najsilniejszym środkiem halucynogennym (l μg LSD wy­kazuje działanie równoważne 5 μg meskali­ny lub 200 μg psylocybiny) wywołującym bar­dzo silne objawy psychotyczne. Nie wywołuje natomiast objawów abstynencji psychicz­nej i fizycznej. Kannabinole (największą ak­tywność wykazuje tetrahydrokannabinol) wy­stępują w konopiach indyjskich i meksykań­skich i należą do najczęściej używanych środ­ków psychodysleptycznych. Najbardziej roz­powszechnionymi preparatami konopii indyj­skich są: haszysz (mieszanina żywicy ochra­niającej wierzchołki kwiatowe i kwitnące szczyty roślin żeńskich) i marihuana (suszone liście i kwiatostany, głównie roślin żeńskich).

Kannabinole działają słabiej halucynogennie niż LSD, wykazują również działanie przeciwbólowe i przeciwwymiotne. Stosowane długo­trwale mogą powodować powstanie silnej za­leżności psychicznej, wywołują słabe objawy abstynencji fizycznej, a tolerancja na ich dzia­łanie rozwija się bardzo wolno.

Nadużywanie środków psychodysleptycznych prowadzi do rozwoju silnej zależności psychicznej w postaci pohalucynogennego za­burzenia percepcji, przypominającego dozna­nia po zażyciu tych środków, mogące się utrzymywać przez kilka lat.

Środki psychostymulujące

Środki psychostymulujące (psychopobudzające) pobudzają czynności psychiczne, głównie w wyniku zniesienia senności i zmęczenia, na­silenia stanu czuwania, polepszenia nastroju oraz poprawy koncentracji.

Podstawową grupę środków psychostymulujących stanowią amfetaminy - pochodne fenyloetyloaminy, do których należą: amfeta­mina, deksamfetamina, deksmetylfenidat, deprenyl, efedryna, fenetylina, fentermina, fenfluramina, feniprazyna, metamfetamina, metylfenidat, pemolina, safrol i tranylcypromina oraz pochodne imidazoliny - mazindol - i pochodne kwasu benzoesowego - kokaina.

Mechanizm działania środków psychostymulujących związany jest głównie z nasileniem przekaźnictwa dopaminergicznego i noradrenergicznego oraz, w mniejszym stopniu, przekaźnictwa serotoninergicznego (najsilniejszy wpływ wykazują fenfluramina i deksfenfluramina) przez zwiększenie stęże­nia amin katecholowych w szczelinie synaptycznej. Środki psychostymulujące zwiększają stężenie amin katecholowych głównie przez nasilenie ich uwalniania z zakończeń presynaptycznych i, w mniejszym stopniu, przez ha­mowanie wychwytu doneuronalnego. Powo­dują również wzrost liczby receptorów postsynaptycznych oraz spadek wrażliwości autoreceptorów typu D₂, co prowadzi do nasilenia przekaźnictwa dopaminergicznego. Deprenyl, feniprazyna i tranylcypromina zwiększają stę­żenie amin katecholowych przez hamowanie aktywności MAO.

Amfetaminy działają pobudzająco na czynności psychiczne. Znoszą uczucie zmę­czenia, senności, zwiększają zdolność koncen­tracji, często powodują stan euforii. Wykazują również działanie anorektyczne, związane głównie z pobudzeniem przekaźnictwa seroto­ninergicznego i ośrodka sytości w podwzgórzu. Działają podobnie do kokainy, lecz znacz­nie dłużej (ok. 4 h). Przy dłuższym stosowaniu wywołują jednak silne uzależnienie o charakterze psychicznym. Objawy abstynencyjne charakteryzują się głównie uczuciem głodu, zmęczenia, niepokojem wewnętrznym, nastrojem dysforycznym i zaburzeniami snu. Przy nadużywaniu amfetamin mogą wystąpić objawy agresji, zachowania stereotypowego (u zwierząt objawy stereotypowego lizania, węszenia, gryzienia), stany lękowe i natręctwa ruchowe. Najpoważniejszym powikłaniem jest psychoza amfetaminowa, której przebieg może mieć charakter ostry, głównie w postaci omamów czuciowych i parestezji, lub prze­wlekły z omamami słuchowymi i urojenia­mi prześladowczymi. Stosowanie amfetamin wiąże się również z ryzykiem wystąpienia ob­wodowych działań niepożądanych, związanych z pobudzeniem układu współczulnego, głównie w postaci zaburzeń układu sercowo-naczyniowego (wzrost ciśnienia krwi, zaburzenia rytmu serca, bóle wieńcowe, a przy przedawkowaniu - zapaść).

Amfetaminy są skutecznymi środkami w terapii otyłości, jednak ze względu na silne działanie uzależniające (najsłabsze - fenflura­mina), zaburzenia czynności psychicznych, zaburzenia krążenia oraz szybki rozwój uza­leżnienia ich stosowanie jest ograniczone. Amfetamina jest również niedozwolonym środkiem dopingującym, stosowanym przed zawodami sportowymi.

Amfetaminy są też skuteczne w leczeniu zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi u dzieci (ADHD - attention deficyt hyperactivity disorder), charakteryzującego się nadpobudli­wością, impulsywnością i zaburzeniami koncentracji uwagi. W leczeniu ADHD stosuje się deksmetylfenidat (Focalin*), metylfenidat (Concerta*, Metadate CD*, Ritalin LA*) : mieszaninę soli amfetaminy (Adderall XR* -kapsułki 5 mg, 10 mg, 15 mg, 20 mg, 25 mg i 30 mg). Leki te są stosunkowo dobrze tolerowane. Najczęściej występujące działania niepożądane obejmują: bóle głowy, bezsenność, utratę apetytu, anoreksję i bóle brzucha.

W leczeniu ADHD, oprócz pochodnych amfetaminy, stosuje się również atomoksetynę (Strattera*) - pochodną propyloaminy, któ­rej mechanizm działania związany jest z selektywnym hamowaniem wychwytu zwrotnego noradrenaliny. Działania niepożąda­ne atomoksetyny obejmują głównie zaburze­nia czynności przewodu pokarmowego, takie jak bóle brzucha, zaparcia, niestrawność, nudności i wymioty, a także bezsenność, utratę apetytu i spadek masy ciała.

Leki nootropowe

Leki nootropowe wykazują w badaniach eks­perymentalnych działanie aktywujące procesy poznawcze i napędowe, zaburzone głównie niedotlenieniem i niedokrwieniem mózgu, oraz ochronne dla ośrodkowego układu ner­wowego.

Bezpośredni wpływ aktywujący na procesy metaboliczne w komórkach neuronalnych mogą wykazywać: deanol, meklofenoksat, nicergolina, piracetam i pyritinol.

Mechanizm działania leków nootropowych jest słabo poznany. Przypuszcza się, że ich działanie jest związane z bezpośrednią aktywacją procesów metabolicznych w komórkach neuronalnych, głównie przez re­gulacje stężenia neuroprzekaźników aktywu­jących funkcje struktur korowych (acetylocholina, dopamina, noradrenalina i serotonina). Natomiast ich działanie przeciwhipoksyjne i przeciwischemiczne jest prawdopodobnie związane z hamowaniem aktywności kanałów wapniowych typu L i N w komórkach neuro­nalnych.

Nie jest dostatecznie udowodnione, że u ludzi leki te zwiększają wykorzystanie tlenu i glukozy przez tkankę mózgową, aktywują procesy uczenia się i pamięci, poprawiają koncentrację i zwiększają aktywność psychoru­chową.

Leki nootropowe stosowane są głównie w leczeniu zespołów otępieniowych, a nicergolina, piracetam i pyritinol - również w leczeniu zespołów organicznych pochodzenia naczyniowego, zaburzeń ukrwienia mózgu i zabu­rzeń świadomości. Piracetam stosuje się rów­nież w leczeniu śpiączki różnego pochodzenia oraz w zespołach abstynencji alkoholowej.

Działania niepożądane występują rzadko, piracetam może powodować pobudze­nie i niepokój, deanol, meklofenoksat— zabu­rzenia snu, nicergolina i deanol - spadek ci­śnienia krwi.

---