Dydaktyka jest nauką o nauczaniu i uczeniu się, jej przedmiot stanowi nauczanie i uczenie się. Nauką o kształceniu. Dydaktyka to nauka o celach, treściach, metodach i środkach i organizacji.

CHARAKTERYSTYKA TEORII KSZTAŁCENIA WILOSTRONNEGO

Twórcą kształcenia wielostronnego jest W. Okoń - to złożony proces rozwoju człowieka dokonujący się pod wpływem kształcenia. Opiera się na trzech funkcjach osobowości człowieka:

1. poznawanie siebie i świata,

2. przeżywanie świata i nagromadzonych w nim wartości,

3. przekształcaniu świata.

W związku z tym wyróżnia się trzy rodzaje aktywności człowieka, które w procesie kształcenia powinny być stymulowane, jest to:

1. aktywność intelektualna, poznawcza,

2. emocjonalna,

3. praktyczna.

Koncepcja kształcenia wielostronnego ma również podstawy teoretyczne. W. Okoń wyróżnił cztery warstwy tej wiedzy, są to:

opis - odpowiada na pytanie jaki jest świat; uczenie następuje poprzez przyswajanie,

wyjaśnienie - odpowiada na pytanie dlaczego; uczenie następuje poprzez rozwiązywanie problemów,

ocena - dotyczy wartościowania; uczenie poprzez wartościowanie, przeżywanie;

norma - zasada postępowania działania; uczenie poprzez praktyczne działanie.

Wielostronność kształcenia przejawia się w wielostronności sposobów czyli metod nauczania - uczenia się, wielostronność form organizowanych nauczania i prac uczniów na lekcji.

ELEMENT STRUKTURY WIEDZY	SPOSOBY UCZENIA SIĘ	METODU NAUCZNIA	STRATEGIE DYDAKTYCZNE	TYPY LEKCJI	POSTAWY
1. OPIS	PRZYSWAJANIE	PODAJĄCE	INFORMACYJNA (I) - ASYMILACYJNA (A)	PODAJĄCA	BIERNA, PASYWNA - NASTAWIONA NA DYSPOZYCJĘ Z GÓRY
2. WYJAŚNIENIE	ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW	PROBLEMOWE LUB SAMODZIELNEGO DOCHODZENIA DO WIEDZY	PROBLEMOWE (P)	PROBLEMOWA	CZUYNNA, TWÓRCZA, INNOWACYJNA
3. OCENA	PRZEZ PRZEŻYWANIE	EKSPONUJĄCE WARTOŚCI LUB WALORYZACYJNE	EMOCJONALNE (E)	EKSPONUJĄCA WARTOŚCI	AKTYWNA - JEDNOSTKA WRAŻLIWA INTELEKUALNIE
4. NORMA	DZIAŁANIE	PRAKTYCZNE	OPERACYJNA (O)	PRAKTYCZNA (ĆWICZEBNA)	CZYNNA Z PRZŁOŻENIEM WIEDZY TEORETYCZNEJ NA PRAKTYCZNĄ

Ogniwa nauczania - uczenia się:

Nauczyciel

1. Uświadamianie uczniom zadań dydaktycznych, stawianie problemów.

2. Zaznajamianie uczniów z nowym materiałem po przez użycie odpowiednich środków techniczno poglądowych i słowa żywego lub drukowanego.

3. Kierowanie procesem uogólniania.

4. Utrwalanie wiadomości uczniów.

5. Kształtowanie nawyków umiejętności, przyzwyczajeń.

6. Wiązanie teorii z praktyką.

7. Kontrola i ocena wyników nauczania.

Uczeń

1. powstawanie odpowiednich nawyków, uczenie się.

2. Określona działalność praktyczna, obserwacja, gromadzenie materiałów do rozwiązywania problemów i przyswajania gotowych wiadomości.

3. Opanowanie pojęć i sądów ogólnych po przez odpowiednie operacje myślowe, rozwiązywanie problemów.

4. powtarzanie, uczenie się problemów.

5. Różnorakie ćwiczenia.

6. Różne formy działalności poznawczej.

7. Samokontrola.

Cechy nowoczesnego procesu nauczania - uczenia się

- integracja procesu uczenia się z nauczaniem,

- integracja pedagogicznych i dydaktycznych oddziaływań,

- wielostronność procesu kształcenia polegająca na łączeniu szkoły z prawdziwym życie,

- indywidualizacja procesu kształcenia polegająca na różnym tempie wykonywanych czynności, różnym zasobie wiedzy oraz zaawansowane w danym przedmiocie, różnym stopniu uzdolnienia lub trudności,

- organizacyjna i metodyczna elastyczność.

PROCES PODAJĄCY - szybkie przekazywanie wiedzy lub udostępnianie materiałów, gotowych informacji przez nauczyciela oraz mniej lub więcej skutecznym zapamiętywaniu ich przez uczniów. (wadą jest: mała aktywność uczniów; zaletą: szybkie i bezpośrednie przekazywanie gotowej wiedzy przez nauczyciela).

Metody podające: wykład, pogadanka, pokaz, opowiadanie, praca z książką

Ogniwa procesu podającego:

- przygotowanie do pracy (ukierunkowanie),

- podanie nowego materiału (metody: wykład, pogadanka),

- synteza przekazanego materiału (scalanie wiadomości),

- kontrola stopnia opanowania nowych wiadomości przez uczniów (wykrywanie braków i luk w wiadomościach i umiejętnościach uczniów).

PROCES POSZUKUJĄCY - uzyskiwanie przez uczniów nowych wiadomości i umiejętności za pośrednictwem rozwiązywania problemów teoretycznych i praktycznych. (zaletą jest: uczeń musi wykazać się samodzielnym myśleniem i działaniem, co zapewnia mu trwalszą wiedzę).

Metody poszukujące: praca z mapą, dyskusja, ćwiczenia, metody praktycznego działania.

Ogniwa procesu poszukującego:

- uświadomienie przez uczniów określonej trudności teoretycznej lub praktycznej (pod okiem nauczyciela; pośrednie - przez słowa przekazywanie wiedzy, bezpośrednie - uczeń poznaje zmysłami np. jakiś przedmiot),

- sformułowanie problemu (słowne określenie napotkanej trudności),

- sformułowanie możliwych hipotez prowadzących do rozwiązania problemu (burza mózgów),

- empiryczna weryfikacja założonych hipotez (przeprowadza się na lekcjach przedmiotów matematyczno - przyrodniczych; sprawdzenie na drodze działania myślenia),

- włączenie nabytych wiadomości oraz umiejętności do posiadanej już wiedzy, utrwalanie oraz zastosowanie ich w toku działalności teoretycznej lub praktycznej.

Różnice między procesami: W procesie poszukującym nauczyciel nie wskazuje uczniom gotowych rozwiązań analizowanych problemów, a jedynie pomaga w znalezieniu własnych pomysłów stwarzając sytuację skłaniającą uczniów do samodzielnego myślenia. Wymaga to od uczniów większej samodzielności myślenia i działania niż tok podający, zapewniając tym samym wiedzę trwalszą i bardziej operatywną. W procesie podającym uczniom podaje się materiał po przez słowo mówione lub pisane. Polega na głównie pamięciowym sposobie przyswajania wiedzy, dlatego też tok podający nie powinien dominować we współczesne szkole lecz jako uzupełniający tok poszukujący.

METODY DYDAKTYCZNE WG. OKONIA - (podział metod)

I. metody asymilacji wiedzy, zwane podającymi, słownymi - oparte głównie na aktywności poznawczej:

a) pogadanka - rozmowa nauczyciela z uczniem, gdzie nauczyciel zna odpowiedź, ma potrójne zastosowanie: wstępna, przedstawiająca nowe wiadomości, utrwalająca

b) dyskusja - wymiana zdań między nauczycielem i uczniami lub tylko uczniami, odbicie poglądów własnych lub odwołanie się do poglądów innych osób, odmienność stanowisk. Odmiany dyskusji: wspólne rozwiązywanie problemów, kształtowanie przekonań młodzieży, uzupełnienie własnej wiedzy

c) wykład - bezpośrednie lub pośrednie przekazywanie wiadomości. Sztuka wykładania - wiązanie treści wykładu z życiem, trafne przykłady, staranne wysławianie się, logiczna całość, systematyczna treść. Typy wykładów: konwencjonalny (treść przekazywana bezpośrednio w gotowej do zapamiętania postaci), problemowy (problem naukowy lub praktyczny), konwersatoryjny (przeplatanie fragmentów mówionych z wypowiedziami słuchaczy lub zadaniami teoretycznymi czy praktycznymi)

d) opis - wydarzenia historyczne, urządzenia techniczne, opis krajobrazu, gdy opisowi towarzyszy pokazywanie przedmiotu lub rysunku

e) opowiadanie - przedstawienie akcji przebiegającej w określonym czasie, przedstawienie biografii, wypraw geograficznych, odkryć naukowych

f) praca z książką - opanowanie sposobów posługiwania się książką oraz wykorzystywania środków masowych (czasopism, radio, telewizja, nagrania). Sposoby: uczenie się z podręcznika, sporządzanie notatek i posługiwanie się lekturą uzupełniającą.

II. metody samodzielnego dochodzenia do wiedzy, zwane problemowymi, oparte na twórczej aktywności poznawczej, polegającej na samodzielnym rozwiązywaniu problemów. Umożliwiają funkcjonowanie wiedzy biernej, przekształcając ją w wiedzę czynną oraz sprzyjają wykrywaniu nowych wiadomości i stosowaniu ich w praktyce. Poziomy poznania: konkretów, modeli i teorii.

Klasyczna metoda problemowa - dominacja uczenia się nad nauczaniem, cztery momenty wg Nawroczyńskiego: wytwarzanie sytuacji problemowej, formułowanie problemów i pomysłów ich rozwiązania, weryfikacja pomysłów rozwiązania, porządkowanie i stosowanie uzyskanych wyników w nowych zadaniach

b) metoda przypadków - polega na rozpatrzeniu przez grupę opisu jakiegoś przypadku

c) metoda sytuacyjna - wprowadzenie uczniów w jakąś fikcyjną sytuację, ale prawdopodobną

d) giełda pomysłów (burza mózgów) - zespołowe wytwarzanie pomysłów rozwiązania jakiegoś zadania

e) mikronauczanie - rozwiązywanie problemów małymi kroczkami, uczenie się złożonych czynności praktycznych

f) gry dydaktyczne - uczą poszukiwania przyjętych norm, umożliwiają współdziałanie, przyzwyczajają do wygrywania i przegrywania

- zabawy inscenizacyjne (ogrywanie roli w sytuacjach fikcyjnych lub realnych)

- gry symulacyjne (odtwarzanie tego co było)

III. metody waloryzacyjne zwane eksponującymi wartości, o dominacji aktywności emocjonalno-artystycznej

a) impresyjne- (wrażenie, odczucie) kształcenie odbywa się poprzez uczestnictwo w odbiorze dzieła np. czytamy literaturę, oglądamy wystawę,

b) ekspresyjne - sami uczestniczymy w wytwarzaniu sytuacji, w których wyrażają siebie w pewien sposób a zarazem je przeżywają

VI. metody praktyczne - przewaga aktywności praktyczno-technicznej (na zajęciach zawodowych wychowanie przez pracę)

a) metody ćwiczebne - usprawnienie do zadań wytwórczych, wielokrotne powtarzanie czynności

b) metody realizacji zadań wytwórczych - bezpośrednia realizacja, prace użytkowe np. z drewna, szkła.

ZASADY DYDAKTYCZNE - normy postępowania dydaktycznego, których przestrzeganie pozwala nauczycielowi zaznajamiać uczniów z podstawami usystematyzowanej wiedzy, rozwijać ich zainteresowania i zdolności. Kupisiewicz rozróżnia zasady:

Zasada systematyczności - wymaga ona pewnej rytmiczności oraz skrupulatności w pełnieniu codziennych obowiązków szkolnych zarówno przez uczniów jak i przez nauczyciela. Zaniedbanie obowiązków ze strony nauczyciela może przejawiać się opuszczaniem zajęć szkolnych lub słabym przygotowaniu do nich, co powoduje powstawanie braków w wiadomościach oraz niedostateczny rozwój umiejętności uczniów.

Zasada poglądowości - przestrzeganie tej zasady przez nauczyciela przejawia się usuwaniem z procesu nauczania i uczenia się wszelkiego werbalizmu polegającego na tym, iż nauczyciel zastępuje przedmioty oznaczając je przez często nieznane uczniom pojęcia. Reguły: bezpośrednie poznawanie rzeczywistości przez uczniów, poznawanie oparte na obserwacji, pomiarze i różnorakich czynnościach praktycznych.

Zasada samodzielności - samodzielność w postępowaniu uczniów powinna być uwzględniona zarówno przez szkołę jak i rodzinę, która stopniowo wdraża dzieci już od najmłodszych lat do dokonywania samodzielnych wyborów oraz planowania i wykonywania pracy wraz z jej samodzielnym sprawdzanie. Nauczyciel powinien kształtować u swoich uczniów samodzielne myślenie poprzez:

- wdrażanie ich do samodzielnego formułowania problemów

- uczenie samodzielnego ich rozwiązywania

- przyzwyczajanie młodzieży do kontrolowania i sprawdzania znalezionych odpowiedzi

Zasada związku teorii z praktyką - uczniów należy przygotowywać do racjonalnego wykorzystywania wiedzy teoretycznej w różnych sytuacjach praktycznych oraz do przekształcania rzeczywistości, przy czym realizacja tej zasady może przybierać różnorakie formy. Łączenie teorii z praktyką ułatwia pojmowanie sensu omawianych zasad.

Zasada efektywności - obszar funkcjonowania tej zasady zaznacza się pomiędzy celami kształcenia i osiągnięciami szkolnymi. Zasada ta dotyczy więc optymalizacji czynników takich jak:

- metody pracy nauczyciela oraz uczniów

- ilość czasu przeznaczonego na wykonanie zadania

- wiadomości uczniów

- sprawności uczniów

- inteligencja i zdolności uczniów

- wykształcenie oraz kultura pedagogiczna nauczyciela

- środowisko rodzinne i rówieśnicze

Zasada przystępności (czyli stopniowania trudności) - dobór materiału nauczania przez nauczyciela wymaga wzięcia przez niego pod uwagę przystępności tych treści dla uczniów oraz dostosowania metod nauczania do ich poziomu tak, by pozwalały one na optymalną pracę na lekcji oraz podczas zajęć pozalekcyjnych. Reguły: Stopniowanie trudności w procesie nauczania wyraża się w przechodzeniu:

- od rzeczy bliskich do dalekich

- od rzeczy łatwych do trudnych

- od rzeczy znanych do nieznanych

Zasada indywidualizacji i uspołecznienia - jest to zasada zależności interesów jednostki od interesów zbiorowości. Tradycyjna szkoła traktuje ucznia jako jednostkę odizolowaną od pozostałych członków zbiorowości, co nie przygotowuje go do aktywnego udziału w późniejszym życiu zawodowym oraz społecznym.

Zasada operatywności wiedzy uczniów - wyraża się w posługiwaniu się przez nich zdobytą w czasie nauki szkolnej i pozaszkolnej wiedzą oraz wykorzystywaniu jej w świadomy i planowy sposób; w ten sposób wiedza bierna staje się wiedzą operatywną.

Zasada trwałości wiedzy - jest to zasada polegająca na świadomym i aktywnym udziale ucznia w procesie kształcenia.

CHARAKTERYSTYKA NAUCZNIA - UCZENIA SIĘ PROBLEMOWEGO

Problem pewna trudność (praktyczna lub teoretyczna), która rozwiązywana jest na drodze aktywności badawczej; jest to trudna i niepewna sytuacja, zawierająca niepełne dane; stanowi pewien rodzaj zadania lub sytuacji, której dany podmiot nie jest w stanie rozwiązać korzystając ze swojego aktualnego zasobu wiedzy; problemy najczęściej mają postać pytań (czasami zdań oznajmiających); problem badawczy jest pytaniem, lecz nie każde pytanie może być problemem; problem stanowi pewna struktura o niepełnej ilości danych, gdzie zadaniem badacza jest ową strukturę uzupełnić.

Rodzaje problemów:

- kryterium ilości możliwych rozwiązań:

→ konwergencyjne - z jednym możliwym rozwiązaniem

→ dywergencyjne - z możliwością więcej niż jednego rozwiązania

- kryterium ilości wstępnych informacji:

→ problemy otwarte - nie zawierają przewidzianych z góry rozwiązań

→ problemy zamknięte - posiadają pewien zbiór rozwiązań

- i inne rodzaje, takie jak:

→ problemy typu odkryć lub wynaleźć

→ problemu orientacyjne - powstają one podczas zdobywania wiedzy o rzeczywistości

→ problemy decyzyjne - powstają one w momencie podejmowania decyzji

→ problemy praktyczne i teoretyczne

Etapy rozwiązywania problemów:

- odczucie przez podmiot problemu

- sformułowanie problemu

- poszukiwanie możliwych rozwiązań (formułowanie hipotez)

- logiczna bądź empiryczna weryfikacja hipotez

- wybór jednego, właściwego rozwiązania oraz jego realizacja

W przypadku uczniów proces ten przebiega przez trzy etapy:

1. rozpoznanie sytuacji problemowej

2. propozycje pomysłów możliwych rozwiązań

3. weryfikacja wybranych rozwiązania połączona z systematyzacją nowych wiadomości .

Istota uczenia i nauczania problemowego, polega na powstawaniu sytuacji problemowych, na samodzielnym poszukiwaniu przez uczniów pomysłów rozwiązania go, ich sprawdzeniu na drodze działań praktycznych bądź teoretycznych. Rolą nauczyciela jest stworzenie sytuacji problemowej a następnie kierowanie procesem rozwiązywania problemów przez uczniów.

Cechy nauczania problemowego:

1. uczniowie zdobywają nowe informacje na drodze rozwiązywania problemów teoretycznych i praktycznych,

2. w toku swojej działalności badawczej uczeń musi sam pokonywać wszelkie przeszkody,

3. tempo uczenia zależy jedynie od danego ucznia (lub gr. uczniów),

4. znaczna aktywność uczniów przejawiana podczas nauczania problemowego sprzyja rozwijaniu się pozytywnej motywacji,

5. efekt takiego nauczania przejawia niezwykłą trwałość a uczniowie potrafią zastosować tak zdobytą wiedzę w nowych sytuacjach rozwijając sprawności umysłowe oraz zdolności twórcze.

Czynności nauczyciela:

1. organizowanie sytuacji problemowej.

2. formułowanie problemu zwłaszcza wtedy gdy uczniowie nie są w stanie tego uczynić.

3. udzielanie niezbędnej pomocy w procesie wytwarzania hipotez i ich weryfikacji.

4. kierowanie myśleniem i działaniem uczniów w fazie sprawdzenia rozwiązań.

5. kierowanie procesem systematyzowania i utrwalania wiedzy zdobytej przez uczniów w toku rozwiązywania problemu.

6. organizowanie prac służących zastosowaniu zdobytej przez uczniów wiedzy.

Czynności ucznia:

1. uświadamianie sobie określonej trudności o charakterze praktycznym lub teoretycznym.

2. formułowanie problemu będącego zadaniem badawczym oraz gromadzenie niezbędnych wiadomości o przedmiocie badań.

3. formułowanie hipotez jako przypuszczenia stanowiącego podstawę przewidywań projektu rozwiązań.

4. sprawdzenie (weryfikacja) słuszności przewidywań na drodze eksperymentu działań praktycznych, analiz porównawczych.

5. formułowanie rozwiązań i wniosków końcowych oraz uporządkowanie i utrwalanie wiadomości.

6. stosowanie wiedzy do rozwiązywania nowych problemów.

Efektywność nauczania problemowego:

- uczy samodzielności myślenia,

- uczy logicznego i twórczego myślenia,

- uczy wykorzystywania wiedzy wcześniej zdobytej,

- przyczynia się do zdobycia wiedzy operatywnej (żywej) i wiedzy trwałej,

- kształtuje wrażliwość na problem,

- kształtuje samodzielność uczenia się,

- kształtuje ludzi aktywnych.

---