Działalność wydawnicza Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich we Lwowie w latach 1828-1945
Zakład Narodowy imienia Ossolińskich to zasłużony dla polskiej nauki Instytut, który został utworzony w 1817 roku przez Józefa Maksymiliana Ossolińskiego. Zakład ten do 1939 roku łączył w sobie bibliotekę, wydawnictwo, drukarnie i muzeum imienia Lubomirskich. Był
jednym z najważniejszych ośrodków kultury polskiej, o czym decydowały przede wszystkim niezwykle bogate zbiory biblioteczne, pod względem wartości drugie w kraju po bibliotece Jagiellońskiej. Źródłem utrzymania Zakładu stały się dochody z majątków ziemskich Fundatora, zarządzanych przez dożywotnich kuratorów.
W 1818 roku powstało archiwum, które zawierało dokumenty z lat 817-1940 w 700 jednostkach archiwalnych. Natomiast w bibliotece znajdowały się: stare druki, rękopisy, druki zwarte z dziewiętnastego i dwudziestego wieku oraz zbiory kartograficzne i czasopisma.
Zakład ten mieścił się w dawnym klasztorze i kościele sióstr karmelitanek trzewiczkowych przy ulicy Ossolińskich 2 we Lwowie. Po I rozbiorze (1772 rok) Polski i kasacie wielu klasztorów przez cesarza austriackiego Józefa II budynek klasztoru i kościoła był w stanie ruiny. Jego odnowienie było dziełem m.in. Józefa Bema. Do Zakładu jako odrębną całość przyłączono w 1823 roku Muzeum księży Lubomirskich, założone przez księdza Henryka Lubomirskiego.
Ossolineum w czasach przed konstytucyjnych w ówczesnej Galicji pod zaborem austriackim skupiało polski ruch umysłowy i było jednym z najważniejszych ośrodków pracy nad budową kultury polskiej w czasie zaboru i germanizacji. Przeszło w tym czasie okres prześladowań w postaci rewizji policyjnych oraz aresztowań zatrudnionych tam pracowników.
W myśl intencji założyciela stało się ono jednym z najważniejszych ośrodków badań nad dziejami i literaturą polską, tym bardziej, że rozporządzało jednym z największych księgozbiorów w Polsce, a także ogromnym zbiorem rękopisów i autografów, w tym rękopisów średniowiecznych i najstarszych druków.
Z Ossolineum wiążą się także mniejsze archiwa i księgozbiory: Jabłonowskich, Ponińskich, Pawlikowskich, Skarbków, Sapiehów, Lubomirskich i Mniszków. Warto również podkreślić, że zbiory biblioteki były stale powiększane dzięki darowiznom, zakupom i depozytom.
Biblioteka posiadała charakter narodowy, tzn. dział polski był największy i starał się kompletować cały polski dorobek naukowy i literacki..
Starych druków w 1939 roku było 54286. Składały się na nie: 305 inkunabułów, 5232 druki z 16 wieku, przeszło 18000 druków z 17 wieku oraz ponad 36000 z 18 wieku, W 1921 roku ze zbiorów Pawlikowskich z Medyki włączono jako depozyt wieczysty 2948 druków.
Zbiory rękopiśmienne zawierały najstarsze zabytki języka polskiego. W roku 1938 liczyły: 13500 rękopisów, 2260 dyplomów i około 7500 autografów. W dziale tym znajdowały się między innymi: autografy i rękopisy Juliusza Słowackiego, autografy i listy Adama Mickiewicza, teki Schneidera, rękopisy i dyplomy otrzymane od Leona Rzewuskiego i Jerzego Lubomirskiego oraz archiwa: Mniszchów, Sapiehów z Krasiczyna, Darowskich i Lubomirskich z Kruszyny, archiwum Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pieknych we Lwowie, papiery Karola Szajnochy i Oswalda Balzera, archiwalia po Józefie Poniatowskim, autografy Aleksandra Fredry i archiwum Rejsów z Psar.
Kolekcja kartograficzna w 1939 roku liczyła 3077 atlasów i map. Szczególnie cenny był zespół map dawnej Polski (678), przekazany do Ossolineum w 1921 roku, jako depozyt wieczysty przez Jana Gwalberta Pawlikowskiego. Większość stanowiły darowizny osób prywatnych: Lubomirskich z Przeworska, Joachima Lelewela, Wojciecha Kętrzyńskiego, Stefana Koźmy, Jana Nargielewicza i Władysława Bełzy. Do najstarszych należały między innymi atlasy: Ortelius A., Teatrum oder Schaubuch des Erdkreis 1580,Antwerpia 1584 i Teatrum orbis Terrarium, Antwerpia 1601 r. Należy wymienić również niektóre atlasy i mapy z dziewiętnastego wieku: Klepert, Neper Handatlas uber alle Teile der Erde, Berlin 1860r., Kozański, Atlas itineraire general de Napoleon, Paryż 1845 r., Herkner, Mapa Królestwa Polskiego obejmująca wszystkie stacje pocztowe,Warszawa 1853 r.,
Wśród druków zwartych z dziewiętnastego i dwudziestego wieku znajdowały się między innymi publikacje wydane na dawnych ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej, dzieła dotyczące historii i kultury słowiańskiej, pomoce bibliograficzne, encyklopedie i słowniki. W 1938 roku dział ten liczył 207122 dzieł (309676 tomów) zinwentaryzowanych, około 100000 dubletów i dzieł nie skatalogowanych oraz około 25000 dzieł z Biblioteki Pawlikowskich. Wśród nich były księgozbiory ofiarowane przez: Lubomirskich z Przeworska oraz Zdzisława Lubomirskiego z Małej Wsi i Stefana Lubomirskiego z Kruszyny, Ludwika Skrzyńskiego, Henryka Wysińskiego, Andrzeja Jakubowskiego, Teodora Torosiewicza, Włodzimierza Kozłowskiego, Jana i Malwiny Dybowskich, Doroty Straszewskiej, Mieczysława Darowskiego, Oswalda Balzera, Adolfa Husarzewskiego, Antoniego Małeckiego, Chrzanowskich z Moroczyna, Stanisława Badaniego.
W zbiorze czasopism znajdowała się prawie cała prasa codzienna i wiele czasopism zagranicznych. Zbiór ten liczył 2891 tytułów w 67000 woluminach i był jednym z największych w Polce. Większość czasopism pozyskiwano dzięki darowiznom (prawie 75 %), a pozostała część zbiorów pochodziła z zakupów.
Z dzienników można wymienić: „Dziennik Poznański” ,1859-1939; „Gazetę Narodową”, Lwów 1826-1915; „Czas”, Kraków 1848-1939; „Wiek Nowy”, Lwów 1901-1939; „Słowo”, Wilno 1927-1939. Z prasy polonijnej: „Dziennik Berliński” 1897-1939; „Dziennik Chicagowski”, 1890-1939; „Gazetę Polską”, Chicago 1837-1913.
W 1927 roku dzięki Rozporządzeniu Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wydanym w porozumieniu z Ministerstwem Spraw Wewnętrznych (4 lipca 1927 roku) Ossolineum uzyskało, podobnie jak Biblioteka Narodowa, prawo do egzemplarza obowiązkowego.
Szczególne znaczenie miały zbiory muzealne Zakładu Narodowego, które znajdowały się w Muzeum imienia Książąt Lubomirskich i Bibliotece imienia Gwalberta Pawlikowskiego. Dzięki umowie między Ossolińskim a Lubomirskim w 1823 roku, do Lwowa zostały przewiezione zbiory z Wiednia i z Przeworska i w 1870 roku udostępniono je zwiedzającym.
W 1939 roku zbiory muzealne Zakładu Narodowego liczyły: 2075 obrazów, 476 rzeźb, 42000 rycin, oraz według sprawozdania z 1938 roku 21723 numizmaty i 400 przedmiotów archeologiczno-historycznych.
Zbiory malarstwa, obok podstawowej części składającej się ze zbiorów Ossolińskiego i Lubomirskich, były stale powiększane dzięki zakupom i darowiznom (między innymi: Stanisława Wronowskiego, Józefa Skarbka-Borowskiego, Waleriana Czajkowskiego, Róży Łukasiewiczowej, Jana Cieńskiego, Beaty Obertyńskiej, a także dzięki zapisom rodzin Pawlikowskich i Dambskich). W galerii malarstwa można było podziwiać obrazy malarzy polskich : A. Brodowskiego „Autoportret” i portret Józefa Maksymiliana Ossolińskiego; H. Rodowskiego „Izydor Pietruszki”; F. Smuglewicza „Poselstwo Scytyjskie u Dariusza”; L. Wyczółkowskiego „Portret dziewczynki”; L. Gottlieba „Popiersie kobiety”; J. Matejki „Karol Gustaw przy grobie Łokietka”;J. Kossaka „Epizod z wojny fracusko-pruskiej”. Malarstwo obce reprezentowały dzieła takich mistrzów jak: F. Gerard „Portret Katarzyny Starzeńskiej”; Guercino „Madonna ukazująca się świętemu Brunonowi; J. Jordaens „Faun u wieśniaków”; J. van Scorel „Nawiedzenie” i Tycjana „Portret mężczyzny”.
W dziale rzeźby pokaźną część stanowiły prace rzeźbiarzy polskich z 19 i 20 wieku (C. Godebski, L. Marconi, T. O. Sosnowski, J. Tatarkiewicz). Z rzeźby siedemnasto wiecznej należy wymienić „Porwanie Sabinek” Giovanniego da Bologna. Znajdowały się też tutaj prace reprezentujące sztukę egipską, antyczną , chińską i indyjską. Dział ten zawierał także pewną ilość kamei oraz odlewy gipsowe i maski pośmiertne (Napoleona, Joachima Lelewela).
W 1939 roku w zbiorach muzealnych Zakładu Narodowego znajdowało się 42000 rycin, wśród nich wiele portretów królów polskich i osobistości dawnej Rzeczypospolitej (581) i osobistości innych państw europejskich (180), widoki (między innymi 33 widoki Gdańska), sceny historyczne (np. „Kronika” Bielskiego, Dolabelli „Wjazd Ossolińskiego do Rzymu”), sceny batalistyczne z wojny polsko-szwedzkiej. Były też grafiki Pillera, Salby, Stęczyńskiego, Kronbacha (album widoków tatrzańskich wydany w Wiedniu w 1820 roku), Kielińskiego i Śliwickiego, 861 grafik reprezentujących szkołę angielską, ofiarowanych przez Leona Pinińskiego, czy też litografie zakupione od Heleny Dąbczańskiej (2500), zawierające między innymi karykatury H. Aumiera i Galvaniego.
Kolejnym działem Zakładu Narodowego był zbiór numizmatyczno-sfragistyczny liczący 21723 eksponaty. W zbiorze tym były monety polskie (między innymi denary Chrobrego, Śmiałego, Mieszka Starego), monety obce (amerykańskie i chińskie), medale polskie i europejskie, tłoki pieczętne (między innymi z czasów powstań narodowych) , stemple, sygnety pieczętne, pieczęcie woskowe, odznaki (np. Legionów Polskich z lat 1914-1918). Znajdowały się w nim również pamiątki narodowe, takie jak: order Świętego Stanisława nadany Niemcewiczowi przez króla Stanisława Augusta, order Orła Białego księcia Jabłonowskiego i krzyże Virtui Militari.
Wydzieloną jednostką muzealną była Biblioteka Pawlikowskich. Na podstawie umów z 1914 i 1921 roku zbiory z Medyki zostały przekazane przez J. G. Pawlikowskiego do Ossolineum w depozyt wieczysty. Całość zbiorów w 1939 roku obejmowała 18000 grafik i 7000 rysunków. Wśród nich znalazły się: portrety, krajobrazy, sceny historyczne, stroje i obyczaje ludowe. Polonika. Kolekcja ta była w całości poświęcona tematyce narodowej i odnosiła się do całych ziem dawnej Rzeczypospolitej.
Zbiory muzealne Zakładu Narodowego im. Ossolińskich zawierały także pamiątki historyczne (np. medaliony z puklami włosów Tadeusza Kościuszki, gen. Józefa Bema, Juliusza Słowackiego) i przedmioty wykonane przez osoby zesłane na Syberię. W skład muzeum wchodziła też zbrojownia, tkaniny, meble, wyroby rzemiosła artystycznego. Liczny był zbiór fotografii, w 1939 roku obejmujący ok. 14000 jednostek oraz zbiór ekslibrisów, ok. 1000 egzemplarzy.
Po zagarnięciu Lwowa przez ZSRR we wrześniu 1939 roku Ossolineum przeszło poważną reorganizację. W 1940 roku status prawny Zakładu Narodowego im. Ossolińskich został przez sowieckich okupantów zlikwidowany, zbiory znacjonalizowano, a sam zakład został zarządzeniem radzieckim wchłonięty przez Akademię Nauk ZSRR i stał się jej filią. W czasie pierwszej okupacji sowieckiej Lwowa, zarekwirowano w Ossolineum m.in. polskie depozyty przedmiotowe złota i srebra umieszczone tutaj przez polską arystokrację i ziemiaństwo.
W czasie okupacji niemieckiej Lwowa (29 czerwca 1941- 27 lipca 1944) biblioteka Ossolineum została włączona do struktury niemieckiej Staatsbibliothek Lemberg. W początkach 1944 r. władze niemieckie zarządziły przeprowadzenie ewakuacji lwowskich zbiorów bibliotecznych - oprócz Ossolineum także bibliotek uniwersyteckiej i politechnicznej. Wywieziono je do Krakowa.
Z inicjatywą idącą w tym kierunku wystąpił dyrektor Ossolineum Gębarowicz. Przygotowywanie do wywiezienia zbiorów bibliotecznych odbyło się już na początku 1944 roku. Zgodnie z przyjętymi przez Niemców zasadami, zaakceptowanymi przez generalnego gubernatora Hansa Franka, podczas ewakuacji należało unikać zabierania materiałów przynależnych do obszaru polskiego, a ze względu na trudności transportowe przede
wszystkim należało uwzględniać współczesną niemiecką literaturę fachową, zwłaszcza literaturę medyczną i techniczną, wszystkie skorowidze, pomoce bibliograficzne oraz księgozbiory podręczne czytelni głównych.
Typowanie zbiorów do ewakuacji pozostało w wyłącznej gestii pracowników biblioteki, gdyż niemieckie kierownictwo Staatbibliothek Lemberg nie ingerowało w zakres tematyczny ewakuowanych zbiorów. Jedyny wyjątek dotyczył współczesnych druków niemieckich z Biblioteki Uniwersyteckiej i sowieckiej literatury technicznej z Ossolineum, na przewiezieniu których do Krakowa Niemcom szczególnie zależało. Co więcej, wbrew instrukcjom niemieckich władz bibliotecznych w Krakowie dyrektorzy Gębarowicz i Gabrielew, bez wątpienia za wiedzą i cichym poparciem Wimpla, znacznie zwiększyli ilość przewidzianych do wysłania najcenniejszych zbiorów polskich.
Ze zbiorów Bibliotek Ossolineum do ewakuacji wyznaczono 2298 rękopisów, 2198 dyplomów (dokumentów) z 13-19 wieku, około 890 inkunabułów i starych druków z 15-18 wieku oraz 2371 rysunków. Były to prawie wyłącznie polonica, egzemplarze najstarsze i najcenniejsze materiały do historii i literatury polskiej. Oprócz tego Gębarowicz do kilku skrzyń z rękopisami i starymi drukami włożył bez szczegółowych spisów pakiety z numizmatami, aby nie zwracać uwagi niepowołanych ciekawskich na drogocenne monety. Natomiast ze zbiorów biblioteki Baworskich było to odpowiednio 169 rękopisów, 115 dyplomów i 410 starych druków. Dla zilustrowania wartości ewakuowanych zbiorów Ossolineum można stwierdzić, że znalazły się tam prawie wszystkie rękopisy średniowieczne (w tym najstarszy w zbiorach „Exameron beati Ambrosili” z 12 wieku, rachunki dworu Władysława Jagiełły z 14 wieku oraz jeden z najstarszych zabytków języka polskiego,tzw. "Karta medycka" z XV w.), miscellanea historyczne i kopiariusze materiałów dotyczących dziejów Polski XVI-XVIII w., dzieła ówczesnej historiografii (m.in. Roczniki Jana Długosza), diariusze sejmów, zbiory oryginalnych dokumentów oraz listów królów polskich i obcych, zbiory praw i przywilejów koronnych i litewskich, inwentarze majątków ziemskich i ilustracje starostw królewskich, akta sądowe, cechowe i majątkowe miast (Biecza, Grodziska, Kościerzyny, Stanisławowa), archiwa polskich rodzin magnackich (Mniszchów, Wodzickich, Fredrów), papiery lwowskich uczonych (Karola Szajnochy, Wojciecha Kętrzyńskiego, Stanisława Zakrzewskiego, Oswalda Balzera, Ludwika Bernackiego), materiały do dziejów Galicji (m.in. Słownik geograficzno-historyczny ks. Franciszka Siarczyńskiego, archiwum działaczy ruchu ludowego Bolesława i Marii Wysłouchów), materiały dotyczące polskiej emigracji XIX w. oraz prawie w komplecie autografy utworów i papiery polskich pisarzy i poetów od XVII w. poczynając.Wśród zbiorów Biblioteki Baworowskich znajdowały się m.in. najcenniejsze rękopisy średniowieczne (Kronika Wincentego Kadłubka, statuty Kazimierza Wielkiego) oraz listy i autografy Juliana Ursyna Niemcewicza, Jana Sniadeckiego, Aleksandra Fredry i Stanisława Konarskiego. Staranie polskiego kierownictwa Ossolineum i Biblioteki Baworkich, aby ewakuacja odbyła się jak najszybciej i jak najsprawniej nie pozostały daremne. Zbiory specjalne tych bibliotek (w 67 skrzyniach) wywiezione zostały ze Lwowa koleją w dwóch transportach 18 marca i 2 kwietnia 1944 roku. Po kilkudniowej podróży dotarły one bez żadnych strat i uszkodzeń do Krakowa.
Zbiory te znalazły schronienie w piwnicach Biblioteki Jagiellońskiej, gdzie zgodnie z planami Gębarowicza i Kuntzego przeczekać miały pod opieką krakowskich bibliotekarzy okres działań wojennych. W celu jeszcze lepszego ich zabezpieczenia Kuntze planował przeniesienie ich do piwnic zamkowych na Wawelu. Niemieckie władze biblioteczne zadecydowały jednak inaczej. Pod wpływem dalszych klęsk na froncie wschodnim zbiory bibliotek lwowskich zostały w lipcu 1944 roku wywiezione przez Niemców z Krakowa dalej na zachód i zmagazynowane (w łącznej liczbie 181 skrzyń) w dolnośląskiej miejscowości Adelin (Zagrodno) koło Złotoryj. W Adelinie dotrwały one do momentu zakończenia wojny w 1945 roku. Pozostawione jednak tam przez Niemców bez należytej opieki, nie uniknęły one w czasie wypierania ich z Dolnego Śląska częściowego rabunku, chociaż jak się później okazało straty nie były duże.
Po dwóch latach zbiory ossolińskie zostały przez Bibliotekę Narodową przekazane do Wrocławia, gdzie stały się najcenniejszym fragmentem reaktywowanej tam Biblioteki Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich. Przysłano wówczas 210.107 woluminów.
Po 1945 roku we Wrocławiu osiedliło się wielu polskich mieszkańców Lwowa, a zwłaszcza jego elit intelektualnych, dla których ossolińskie zbiory były bezcennym materiałem źródłowym. Opiekę nad ocalałą kolekcją powierzono rektorowi Uniwersytetu Wrocławskiego Stanisławowi Kulczyńskiemu oraz Antoniemu Knotowi, ówczesnemu dyrektorowi Biblioteki Uniwersyteckiej. Obaj kierowali ulokowaniem i zabezpieczeniem ossolińskich zbiorów. Zostały one umieszczone w siedemnastowiecznym budynku poklasztornym Zakonu Szpitalnego Kawalerów Krzyżowych z Czerwoną Gwiazdką, gdzie wcześniej działało męskie gimnazjum katolickie pod wezwaniem Świętego Macieja. Gmach odremontowano i już w 1947 roku uruchomiono czytelnię, udostępniając część zbiorów środowisku akademickiemu. Pierwszym dyrektorem Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich we Wrocławiu został Antoni Knot. We Wrocławiu Zakład ten istnieje do dziś.
Orzeł M., Zakład narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław 2008, str. 2-8.
Orłowicz W. , Ilustrowany przewodnik po Lwowie.Lwów-Warszawa 1925,s. 98-229.
Matwiejów M., Lwowskie Ossolineum, Kraków 1998, s. 90-190.
Abb G., Über die Bergungsaktion für die Staatsbibliotheken Krakau, Warschau, Lublin und Lemberg 1944.
Matwiejów M., Lwowskie Ossolineum, Kraków 1998, , s. 90-190.
Orzeł M., Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2008, str. 9-20.