TWARDOWSKI A. Oddziaływania rodziców blokujące rozwój autonomii u dzieci upośledzonych umysłowo

Samostanowienie dotyczy każdego człowieka; jest to tendencja do nieulegania zewnętrznym wpływom i pozostawanie wobec nich we względnej niezależności oraz sprawowanie kontroli nad środowiskiem fizycznym i społecznym; dążenie do autonomii to podstawowy motyw naszego gatunku, skłania on do robienia, wypróbowywania i odkrywania czegoś samemu

U prawidłowo rozwijających się DZci tendencja do samodzielnego działania pojawia się ok. 1rż. DZci wolą wybór mniej korzystny, ale samodzielny, niż wybór narzucony.

2-3rż: wg Eriksona okres walki o autonomię; gwałtowny rozwój zabaw manipulacyjnych- DZ odkrywa sposoby, za pomocą których może wpływać na środowisko przedmiotowe; w 3rż ujawnia się pragnienie samodzielnego działania i DZ jest niezadowolone, gdy próbuje mu się pomóc; przerwanie lub zakłócenie czynności jest dla DZ frustrujące, a ukończenie- nagradzające; w 2rż DZ zaczyna przejawiać zamiłowanie do regularności i porządku(określone pory jedzenia, układ zabawek itd.)= dążenie DZ do kontroli otoczenia, aby było one przewidywalne;
w 2-3rż wzrastają możliwości DZ w zakresie interakcji społ.- DZ zaczyna przeciwstawiać się RDZ, a samo próbuje im rozkazywać i domagać się wykonywania przez nich poleceń DZDZ uczy się wpływać na innych, dąży do autonomii

Jeżeli RDZ nie stawiają oporu wobec tych działań DZ, nie każą za nie- DZ nabywa poczucia odrębności własnego istnienia od osób znaczących i poczucia, że jest w stanie panować nad sobą oraz swoim otoczeniem przedmiotowym i społecznym.
Nadmiar kontroli RDZ, karanie, nadmierny krytycyzm- u DZ kształtuje się wstyd, brak wiary we własne możliwości, bierność

Środowisko rodzinne w pierwszych latach życia ma dominujący wpływ na rozwój autonomii DZ.
Środowisko rodzinne (White) to te osoby i przedmioty materialne w domu DZ, które w sposób bezpośredni i obserwowalny wpływają na jego doświadczenie i tym samym przyczyniają się do rozwoju jego kompetencji. Wpływają nań w trojaki sposób:
1. Ponieważ są przez DZ aktualnie doświadczane
2. Ponieważ ich oddziaływanie wywołuje u DZ uczucie przyjemności
3. Ponieważ zwiększają prawdopodobieństwo, że DZ powtórzy określone działania w przyszłości

Poszanowanie i rozwijanie autonomii DZ z NI powinno być jednym z podstawowych celów wychowawczych! Autonomia-tu: zdolność do decydowania o sobie w różnych sferach życiowej aktywności oraz do samodzielnego pokierowania zachowaniem w miarę posiadanych możliwości.

Obuchowska: autonomia DZ jest warunkiem wychowania oraz wyznacza skuteczność wychowania; autonomia DZ bywa przez RDZ lekceważona, ograniczana, tłumiona bądź zniekształcana; różne relacje między RDZ a autonomią ich DZ występują szczególnie w odniesieniu do DZ z N

Oddziaływania RDZ, które tłumią i ograniczają, blokują rozwój autonomii DZ w pierwszych 6latach życia DZ:
W literaturze wpływ RDZ na rozwój DZ analizowany jest w kategoriach postaw rodzicielskich lub stylów wychowawczych, ale z rehabilitacyjnego pkt. widzenia najważniejsze jest jak te postawy i style „realizują się” w konkretnych, jednostkowych zachowaniach RDZ wobec DZ oraz jak te zachowania wpływają na rozwój psychiki DZ

Zachowania będące negatywną reakcją na autonomii DZ są szczególnie niekorzystne u DZ z NI, bo obniżają ich i tak już ograniczony potencjał rozwojowy.

RDZ blokują rozwój autonomii DZ, gdy:
1. Nie stwarzają mu warunków do samodzielnego podejmowania różnych działań:
-ograniczenie przestrzeni zabawy, zakazy, wpływają na ograniczenie aktywności DZ z natury ruchliwego w jego relacjach z otoczeniem społecznym i przedmiotowym
-zabranianie DZ posługiwania się w zabawowych czynnościach różnymi przedmiotami z mieszkania, np. pudełka, garnki itd. (bo: nie chcą aby DZ je zniszczyło, żeby nie było bałaganu itd.)
-ograniczanie kontaktu z rówieśnikami oraz osobami dorosłymi spoza rodziny: RDZ stają się jedynymi osobami, od których DZ uczy się nawiązywania kontaktów społ., sposobów porozumiewania się i wykonywania różnych czynności
ograniczanie dostępu do miejsc, przedmiotów i ludzi ogranicza możliwości DZ: podejmowania decyzji, dokonywania wyborów, pokonywania przeszkód, odraczania gratyfikacji= do samodzielności i niezależności

2. Zmuszanie DZ do wykonywania różnych działań: RDZ wykorzystują swoją przewagę psychiczną i fizyczną aby zmusić DZ do podejmowania czynności niezgodnych z jego własnymi dążeniami i pragnieniami; powody:
-RDZ uważają, że DZ jest na tyle niesamodzielne, że nie może wykonywać czegoś wg swojej woli, bo i tak nie potrafi tego zrobić poprawnie
-pragnienie RDZ dostarczenia DZ dużej ilości wiedzy i nauczenie go praktycznych umiejętności (często dot. RDZ nieakceptujących N swojego DZ, chcą zrobić z niego „normalne DZ”)
-uniemożliwianie różnych działań z woli DZ, bo uważają, że są one mało istotne dla jego rozwoju a czynności, które sami narzucają traktują jako bardziej kształcące (zadania przekraczające możliwości DZ, RDZ wymagają ich wykonania wg ustalonego przez nich scenariusza, np. nauka czynności samoobsługowych)
-RDZ nie próbują zainteresować DZ działaniami, do którego zmuszają DZ, ani nie czekają na chwilę samoistnego wystąpienia tego zainteresowania

3. Ingerowanie w działania DZ: DZ podejmuje działanie z własnej inicjatywy, ale RDZ uważa że są one nieodpowiednie lub ich realizacja jest nieprawidłowa i wkraczają z interwencją i korektami; namawiają do zmiany charakteru czynności lub jej kierunku; zniechęcanie do czynności przez karanie, ganienie, szantaż; przerywanie czynności, nie pozwalanie na jej zakończenie- gdy RDZ nie zainteresuje czymś innym aby DZ samo porzuciło czynność wywołuje to u DZ silną frustrację

4. Ścisłe kontrolowanie jego samodzielnych poczynań, które często przechodzi w korygowanie lub niedopuszczanie do zakończenia: może dot. czynności życia codziennego lub zabawowych; RDZ starają się mieć ścisły nadzór nad działaniami DZ- pilnują określonego czasu i kolejności wykonywania czynności przez DZ; na zakończenie sprawdzają jak DZ ją wykonało, często domagają się powtórzenia lub poprawienia, co u DZ kształtuje przekonanie, że nie jest ono w stanie samodzielnie nic zrobić;

White: procedury nadmiernego kontrolowania samodzielnych poczynań DZ 2-3letnich o prawidłowym rozwoju przez ich matki- stosowały następujące procedury:
*matka pozwala na wykonanie czynności, ale w obawie np. przed bałaganem steruje działaniami DZ wydając mu liczne polecenia, zakazy i nakazy
*matka pozwala DZ swobodnie poruszać się po mieszkaniu, ale cały czas towarzyszy, nadzoruje działania, często nakłania do zaprzestania czynności lub zmiany jej charakteru (dla matki-absorbujące, dla DZ- krępujące)

5. Oddziaływania RDZ osłabiające motywację DZ do podejmowania samodzielnych działań: krytykowanie pomysłów DZ, decyzji i działań jako niemądrych i niemożliwych do wykonania; często RDZ odrzucają pomysły DZ, bo wymagają one zaangażowania RDZ lub dostarczenie potrzebnych materiałów; demotywuje też niereagowanie na inicjatywy DZ i niewzmacnianie ich, a także niepodzielanie entuzjazmu, zainteresowania i radości, z jakimi DZ przystępuje do działań i je wykonuje; perfekcjonistyczny trening wychowawczy również osłabia motywację do samodzielnego działania (dają komunikat: „Lepiej nie rób nic, jeśli masz to zrobić źle”); znacznie korzystniejszy dla autonomii jest TRENING AKTYWIZUJĄCY, gdy RDZ bardziej cieszą się sukcesami DZ niż martwią jego niepowodzeniami, cenią sam fakt chęci DZ do działania, stosują zasadę „Nic nie szkodzi, że ci się nie udało, spróbuj jeszcze raz- może Ci się uda”

6. Wyręczanie DZ, czyli pozbawianie możliwości wykonywania określonych zadań: RDZ robią to w obawie o zdrowie DZ lub chcąc mu oszczędzić przykrości; nadmierna opiekuńczość i wyręczanie również, gdy działanie DZ jest spontaniczne i chce je doprowadzić do końca; RDZ chce ochronić DZ przed niebezpieczeństwami i trudami życia codziennego, a jednocześnie nie dają możliwości na opanowanie sposobów skutecznego radzenia sobie z tymi trudnościami;

7. Odmawianie pomocy DZ, gdy o nią prosi lub gdy nie prosi, ale jej potrzebuje: wyst. u RDZ, którzy mają tendencję do dawania DZ zbyt dużej swobody, nieadekwatnej do jego wieku; gdy DZ potrzebuje rady, materiałów lub informacji dowiaduje się, że ma swobodę i ma radzić sobie samo;

Wszystkie w/w działania pozbawiają DZ możliwości samodzielnego nabywania i wypróbowywania różnych umiejętności. DZ może być posłuszne, sprawnie i ochoczo wykonywać polecenia RDZ, ale nie będzie umiało podejmować działań z własnej inicjatywy, nie będzie wiedziało jak wypełnić swój wolny czas, jakie działania podjąć i jak je wykonać. Będzie zależne od wskazówek i pomysłów innych ludzi, nie rozszerzy wobec tego możliwości samodzielnego i twórczego działania.

Konsekwencje, jakie dla rozwoju psychiki DZ niosą w/w oddziaływania RDZ:
1. Ograniczenie możliwości treningu w zakresie samodzielnej regulacji czynności: DZ nie uczy się podejmowania decyzji, orientowania na określone cele, planowania czynności, kontrolowania i korygowania ich przebiegu oraz kalkulowania ryzyka i podejmowania odpowiedzialności za konsekwencje swoich działań; DZ stopniowo traci inicjatywę i inwencję, staje się bierne, łatwo poddaje się zewnętrznym wpływom, nie wytwarza się u niego orientacja zadaniowa

2. Ukształtowanie się tzw. wyuczonej bezradności: DZ wskutek częstego korygowania i kontrolowania wykonywanych przez nie czynności nabiera przekonania, że nie może wpływać na efekty swoich działań, bo nie pozostają one pod jego kontrolą- DZ przestaje czuć się sprawcą uzyskiwanych rezultatów; przyczyny sukcesu widzi w czynnikach zew, a porażek- w sobie; DZ nie nabywa umiejętności samodzielnego radzenia sobie z różnymi problemami i przeszkodami, czuje się bezradne, szuka oparcia u dorosłych- oczekuje pomocy i pokierowania sobą; nowe sytuacje trudne zaburzają poczucie bezpieczeństwa, wywołują lęk

3. DZ nie nabywa poczucia kompetencji:
na poziomie świadomości DZ poczucie to wyraża się: „Ponieważ wiem i umiem, dlatego jestem przekonana, że mi się uda, i dlatego podejmę określone działanie lub spróbuje wykonać je ponownie”;
Od poczucia kompetencji zależy, jak DZ ocenia swoje możliwości= to, czy podejmie zadanie i jak je zrealizuje; poczucie niekompetencji pojawia się, gdy zabawy DZ są arbitralnie przerywane, zabawki są zabierane bez powodu, gdy stawiane mu wymagania nie mają związku z jego dążeniami i zainteresowaniami

4. Niekorzystny wpływ na rozwój poznawczy DZ: blokowanie samodzielności sprzyja kształtowaniu się zależnego od pola spostrzegania, działania, myślenia;
Kagan: skrajna konkretność w preferencjach poznawczych DZ jest wynikiem treningu wychowawczego, w którym DZ całkowicie ulega autorytetowi RDZ, hamując jego eksplorację, ściśle sterując jego zachowaniem i nie tolerując żadnych odstępstw od narzucanych reguł i zasad;
ograniczenie autonomii lub jej pozbawienie sprawia, że DZ nie podejmuje własnych działań i nie odkrywa prawidłowości, które rządzą rzeczywistością fizyczną i społeczną, ani zasad i reguł, których należy przestrzegać aby efektywnie w niej funkcjonować;
autorytarno-dyrketywne oddziaływania RDZ utrudniają kształtowanie się refleksyjności u DZ (rzadko zastanawia się nad podjęciem działania, nie rozważa konsekwencji, nie kalkuluje ryzyka, nie rozważa możliwości)

5. Hamują proces odseparowywania się od RDZ i uzyskiwanie przez DZ poczucia tożsamości: Kontakty z RDZ, szczególnie z matką, mają ogromny wpływ na rozwój tożsamości; niestała atmosfera rodzinna powoduje, że DZ mają słabe poczucie odrębności własnego ja, np. słabe poczucie granic własnego ciała

6. Osłabienie motywacji do działania: dezaprobata, ingerowanie w czynności DZ itd. powoduje, że DZ niechętnie będzie ponawiało te czynności; stopniowo zanika radość płynąca z samodzielnego działania; bierność

Konkluzja:
-wychowanie ku autonomii powinno rozpoczynać się bardzo wcześnie, w pierwszych stadiach rozwoju DZ, ponieważ wpływa korzystnie na rozwój jego osobowości
-RDZ powinni pozwalać DZ z NI na samodzielne wykonywanie wszystkich tych czynności, które chce i jednocześnie może wykonać; powoduje to gromadzenie doświadczeń sprzyjających rozwojowi autonomii
-najbardziej niekorzystna sytuacja, gdy DZ zmuszane jest do wykonywania czynności, których nie chce i/lub nie może wykonać, bo przekraczają one jego możliwości

---