KONTROLA SPOŁECZNA

Kontrola społeczna to wszelkie mechanizmy uruchamiające, a niekiedy i wymuszające współdziałanie, które utrzymuje porządek społeczny.

Zachowania niemieszczące się w ramach wzorów uznanych i dopuszczanych spotykają się z sankcjami. Sankcje są jednym z elementów kontroli społecznej. Każda grupa rozwija szereg miar, sugestii, sposobów przekonywania, nakazów i zakazów, system perswazji i nacisku, system sposobów wyrażania uznania, wyróżniania, nagród, dzięki któremu doprowadza zachowania jednostek i podgrup do zgodności z przyjętymi wzorami działania - przy pomocy, którego kształtuje konformizm członków. System ten nazywamy systemem kontroli społecznej.

W tworzeniu tego porządku zasadniczą rolę odgrywa proces instytucjonalizacji. Instytucje kontrolują ludzkie działania, narzucając wzory postępowania, które każą zachowywać się w taki a nie inny sposób i określają jako obowiązujący jeden z wielu możliwych kierunków działania.

Aby zachowywać się zgodnie ze zinstytucjonalizowanymi wzorami, należy te wzory znać. Dlatego też innym podstawowym mechanizmem kontroli społecznej jest proces socjalizacji. Mechanizm ten działa tym skuteczniej, im głębiej zostaną zinternalizowane przekazywane wartości, normy i wzory zachowań. W przypadku ich internalizacji kontrola społeczna zostaje wprowadzona do wnętrza człowieka i powstaje mechanizm kontroli wewnętrznej.

Dopiero, kiedy zawodzi kontrola wewnętrzna, pojawia się potrzeba uruchomienia różnych mechanizmów kontroli zewnętrznej

Kontrola społeczna działa na wszystkich poziomach życia zbiorowego - zarówno w rodzinach jak i wielkich zbiorowościach społecznych. Jednakże inny jest zakres zachowań podlegających kontroli zewnętrznej. W małych zbiorowościach, np. na wsi, w których kontakty między poszczególnymi jej członkami obejmują wszystkie sfery życia człowieka, wszyscy wiedzą o sobie wszystko. W rezultacie całe życie człowieka jest przezroczyste i podlega kontroli zbiorowości. Natomiast w dużych zbiorowościach różne strefy życia człowieka, takie jak np. strefa pracy i strefa życia rodzinnego, są od siebie oddzielone. W tego rodzaju zbiorowościach pewien zakres życia człowieka może znaleźć się poza zakresem kontroli społecznej.

Nie wszystkie zachowania i działania jednostek są w jednakowym stopniu poddane nadzorowi ze strony społeczeństwa. Każdy człowiek posiada pewną strefę prywatności, która może być węższa lub szersza, zależnie od typu społeczeństwa, spójności wewnętrznej grup i od pozycji, którą jednostka w grupie zajmuje, która powoduje, że to, co dana osoba czyni, wypowiada, ma wpływ na życie grupy jako całości, zależy także od zakresu możliwości stworzenia sobie warunków uchylenia się od kontroli społecznej. Czyny potrzebne lub konieczne dla przebiegu życia zbiorowego są bardziej kontrolowane niż czyny mające tylko znaczenie indywidualne.

Grupa, do której należymy staje się jakby częścią nas samych i interesowanie się grupą jest także interesowaniem się sobą. Kontrola nad innymi jest, więc przejawem także zainteresowania własnymi sprawami.

Kontrolę społeczną dzielimy na:

- kontrolę nieformalną - to wszystkie wzory zachowań przekazywane w stosunkach osobistych i wszystkie reakcje i sankcje stosowane spontanicznie i na zasadzie zwyczaju.

- kontrolę formalną - to wszystko, co zapisane jest w regulaminach poszczególnych organizacji i stowarzyszeń, a przede wszystkim w państwowych kodeksach prawnych. Kontrola formalna jest zawsze zamierzona, podczas gdy kontrola nieformalna może być zarówno zamierzona jak i niezamierzona. Zewnętrzna kontrola społeczna sprawowana za pomocą wyspecjalizowanego aparatu (sądy, policja) jest wprawdzie najbardziej widoczna, ale bynajmniej nie najistotniejsza dla zapewnienia porządku społecznego. Jest ona tym mniej potrzebna, im bardziej jednolita jest zbiorowość i im mniej zróżnicowana jest jej kultura, a tym samym im bardziej harmonijny i jednolity system tworzą wartości i wzory zachowań.

Aby była skuteczna nie wystarczy sama sprawność aparatu ścigania i karania. Ważny jest stopień zgodności przepisów prawnych z normami moralnymi i obyczajowymi.

W zespole środków kontroli społecznej wyróżniamy dwa rodzaje mechanizmów:

- psychospołeczne - polegają na internalizacji norm i wartości, tak że jednostka odczuwa posłuszeństwo wobec nich jako wewnętrzny, moralny przymus

- materialno-społeczne - polegają na przymusie zewnętrznym, stosowanym przez instytucje

Na pograniczu między mechanizmami psychospołecznymi a materialno-społecznymi kontroli znajdują się zwyczaje i obyczaje.

Zwyczaje to ustalony sposób zachowania w określonych sytuacjach, który nie budzi sprzeciwu i nie spotyka się z negatywnymi reakcjami otoczenia. Zwyczaje powstają jako nawyki indywidualne, mogą się ustalać drogą tradycji, są najpierw tolerowane, a potem stają się szacowne. Naruszenie zwyczaju przyjętego w grupie nie spotyka się z potępieniem, ale członkowie grup o silnej więzi mają także poczucie obowiązku szanowania ich. Zwyczaje są, więc elementami systemu kontroli społecznej dlatego, że są zinstytucjonalizowanymi wzorami zachowań w sytuacjach nieobojętnych dla grupy jako całości. Zwyczaje jednostkowe, indywidualne, są też ważne dla grupy, ponieważ wpływają na funkcjonowanie jednostki w jej rolach społecznych.

Obyczaj jest to ustalony sposób postępowania, z którym grupa wiąże już pewne oceny moralne i którego naruszenie wywołuje już sankcje negatywne. Obyczaj zakłada już wyraźnie pewien przymus w uznawaniu wartości grupowych. Obyczaje są, więc wzorami zachowań, związanych z wartościami uznawanymi przez grupę, zachowań mających znaczenie dla przebiegu życia grupy. Nierespektowanie obyczajów zagraża spójności wewnętrznej grupy, dlatego spotyka się z negatywnymi sankcjami.

Sankcje to reakcje grupy na zachowania się członków w sytuacjach społecznie ważnych.

Dzielimy je na negatywne, czyli kary i pozytywne, czyli nagrody. Zarówno sankcje pozytywne jak i negatywne mogą być formalne - reakcje instytucji sformalizowanych tj. policja, sądy: lub nieformalne - reakcje opinii publicznej, kręgów koleżeńskich. Wyróżniamy sankcje prawne, czyli system kar i nagród przewidzianych przez przepisy prawa. Sankcje etyczne to system kar i nagród za zachowania kwalifikowane jako niemoralne lub moralne. Sankcje satyryczne to system drwin, ośmieszeń, lekceważenia okazywanego człowiekowi, którego zachowania są kwalifikowane jako niepoważne, śmieszne. Sankcje satyryczne są szczególnie dotkliwe, ponieważ poniżają i szczególnie ostro atakują jaźń subiektywną jednostki. Sankcje religijne to nagrody i kary przewidziane przez system dogmatów i wierzeń za przestrzeganie czy naruszenie nakazów i zakazów.

Te sankcje uzupełniają się nawzajem. Działając łącznie mają więcej szans osiągnięcia wysokiego stopnia konformizmu członków zbiorowości.

W społeczeństwach współczesnych możemy wyróżnić następujące układy sankcji:

- nieformalne negatywne - wyrażenie zgorszenia, szyderstwa, odmowa podania ręki; mogą mieć poważne skutki w życiu człowieka np. osamotnienie, usunięcie z kręgów towarzyskich

- formalne negatywne - ostrzeżenia, nagany, areszt, więzienie; kary te działają przez zagrożenie, przez odstraszenie, są one wyrazem samoobrony grupy przed agresją.

- formalne pozytywne - publiczna pochwała, odznaczenie orderem; są to systemy zachęceń dla wykazywania szczególnej gorliwości i sprawności w wykonywaniu działań zlecanych przez władzę.

- nieformalne pozytywne - wyrażanie szacunku w zachowaniu, uznawanie autorytetu; są to reakcje aprobujące zachowania zgodne z systemem wartości zbiorowych.

Mechanizmy kontroli społecznej wymagają zorganizowania systemu czujności, który składa się ze sformalizowanych i nieformalnych sposobów i instytucji wykrywania i zapobiegania zachowaniom niepożądanym. Nieformalny system czujności wyraża się w opinii społecznej, czyli ujawnianych postawach, poglądach i przekonaniach środowiska wobec zachowania się jego członków.

Nie wiem czy to potrzebne, bo nie na takiego zagadnienia w spisie, ale streszczam, bo Szacka dużo o tym pisała przy okazji kontroli społ.

KONFORMIZM

Konformizm to dostosowanie własnego zachowania i sposobu myślenia do zachowania i myślenia innych członków danej zbiorowości.

Przyczyny konformizmu:

- zachowania innych często informują nas, jak należy postąpić, aby poradzić sobie w najrozmaitszych sytuacjach

- obawa przed karą

- akceptacja przez innych, zachowanie ich życzliwości, chęć uczestniczenia w zbiorowości i „bycia razem”

Jednostka, która ma ustaloną pozycję w grupie i jest jej pewna, a także taka której samoocena jest wysoka, łatwiej wyraża poglądy odmienne od panujących w grupie, dlatego że ni obawia się braku akceptacji.

Akceptacja, dająca poczucie uczestnictwa w grupie jest bardzo ważna. Wskazuje się na związek akceptacji przez innych z samooceną i jednostkową tożsamością. Odbijając się w oczach innych, kształtujemy swój obraz. Dodatkowo przez bardzo długi okres istnienia gatunku ludzkiego życie w gromadzie było dla osobnika warunkiem przetrwania, a wykluczenie z niej równało się ze śmiercią.

DEWIACJA

Dewiacje określa się jako zachowania, które są niezgodne ze standardami normatywnymi, składającymi się na wspólnotową, podzielną wizję ładu.

Każda zbiorowość społeczna ma zarówno łotrów, łajdaków, jak i świętych i bohaterów. Zachowania jednych i drugich odbiegają od normy. Czy istnieje zatem dewiacja pozytywna?

Poszczególne typy zbiorowości różnią się zakresem tego, co uznawane jest za błahe odstępstwo od normy, a tym samym stopniem tolerancji wobec inności. W grupach małych jest on mniejszy niż w grupach dużych. Pogwałcenie pewnych reguł zachowania przez dzieci spotyka się z większą tolerancją niż ich pogwałcenie przez dorosłych - margines tolerancji zależy, więc od pozycji jednostki.

W socjologicznych zainteresowaniach dewiacją zauważalne są dwa nurty:

1. W pierwszym system norm i wzorów zachowań jest traktowany jako obiektywna, zewnętrzna w stosunku do jednostek rzeczywistość. Uwaga jest skierowana na poszukiwanie przyczyn naruszeń norm tego systemu, które same w sobie nie są kwestionowane.

Z tym nurtem wiążą się trzy teorie dewiacji. Każda z nich wskazuje na inne przyczyny zachowań dewiacyjnych.

- dewiacja jako rezultat rozregulowania systemu społecznego :

Wszelkie zakłócenia porządku społecznego będące następstwem czy to kryzysu gospodarczego, czy wojny, prowadzą do załamania się jednolitego systemu powszechnie uznawanych norm, a więc do dezorganizacji społecznej. Zachowania zgodne z dotychczasowymi wzorami nie pasują do nowych warunków, a nowe wzory nie są jeszcze wykształcone. Powoduje to, że granice dobra i zła ulegają zamazaniu. Ludziom trudno przestrzegać norm, które nie są dla nich jasne. Mają poczucie zagubienia sprzyjające zachowaniom niekonformistycznym.

Na zjawisko załamywania się ładu społecznego i jego konsekwencje zwrócił uwagę jeden z klasyków socjologii, Emile Durkheim i określił je mianem anomii.

Robert Merton podstawowe źródło dewiacji widział w braku spójności między uznawanymi w społeczeństwie wartościami określającymi cele dążeń a wzorami aprobowanych zachowań zapewniających realizację tych celów. Zbudował on słynną typologię dewiacji, wyróżniając następujące typy:

- konformizm - oznacza aprobowanie wartości uznawanych w danej zbiorowości i stosowanie się do obowiązujących wzorów zachowań. Postępowanie takie może wynikać z tego, że dane normy uznawane są za słuszne, sprawiedliwe i dobre. Kiedy indziej normy mogą być przestrzegane, ponieważ za właściwe uznawane jest samo ich przestrzeganie. Wreszcie konformizm może występować w postaci przestrzegania norm wyłącznie dla świętego spokoju i z lęku przed karą, co nosi miano oportunizmu.

- innowacja - jest to aprobowanie wartości przy jednoczesnym niestosowaniu się do uznawanych wzorów zachowań; zmierzanie do realizacji uznawanych przez zbiorowość celów innymi drogami niż powszechnie przyjęte

- rytualizm - polega na nieaprobowaniu uznawanego w zbiorowości systemu wartości, ale stosowanie się do obowiązujących wzorów zachowań.

- bunt i ucieczka - są to dwie postacie, czynna i bierna, w jakich występuje takie samo całkowite odrzucenie zarówno obowiązującego systemu wartości, jak i wzorów zachowań.

- dewiacja jako rezultat transmisji kultury dewiacyjnej:

Istnieją zbiorowości wytwarzające własny system wartości i norm oraz zgodnych z nimi wzorów zachowań, których przestrzeganie obowiązuje ich członków niekiedy wręcz rygorystycznie. Jeśli normy te są sprzeczne z normami szerszego społeczeństwa, zachowania konformistyczne z stosunku do standardów grupy są dewiacjami z punktu widzenia norm szerszego społeczeństwa.

Teoria dewiacji wiążąca ich występowanie z transmisją kultury dewiacyjnej wskazuje na istnienie subkultur dewiacyjnych.

- dewiacja jako rezultat niesprawności mechanizmów kontroli społecznej:

Przyjmuje się, że ludzie kierują się interesem egoistycznym i nie mają żadnych powodów, aby przestrzegać norm, które ich ograniczają. Jeśli ludzie postępują zgodnie z obowiązującymi normami, to jedynie dlatego, że działa kontrola społeczna, zarówno zewnętrzna jak i wewnętrzna. Ludzie kalkulują czy większy zysk przyniesie zachowanie zgodne z normami, czy też niezgodne z nimi i zagrożone karą. Osłabienie kontroli społecznej, czy to w rezultacie zakłóceń procesu socjalizacyjnego, czy niesprawności bądź załamania zewnętrznych mechanizmów kontroli, skutkuje wzrostem zachowań dewiacyjnych.

2. Drugi nurt przedstawia perspektywę oglądu świata społecznego nie jako obiektywnie danego, lecz jako bezustannie tworzonego i przekształcanego w procesach interakcji. W przypadku dewiacji perspektywa tego rodzaju kieruje uwagę nie na to, dlaczego naruszane są normy społeczne, ale na to, jak one powstają, oraz jakie są reakcje wobec osób zachowujących się niezgodnie z normami i konsekwencje tych reakcji.

Dewiacją jest to, co jako dewiacja jest postrzegane i na co ludzie reagują jako na dewiację.

Wskazuje się na kulturową i historyczną zmienność tego, co uważane jest za zachowanie poprawne, a co za odbiegające od niego. Również kieruje się uwagę na rolę kontroli społecznej i przepisów prawa w tworzeniu dewiacji. Prawo formułując przepisy prawne określa jednocześnie, co jest przestępstwem lub wykroczeniem. Zmiana przepisów może z dnia na dzień wykreować nowy rodzaj wykroczeń i przestępstw. Postrzeganie dewiacji jako konstruowanych społecznie, wiąże się z podkreśleniem wpływu grup, które rozporządzają różnego rodzaju władzą, na przyjęcie nowych norm jako obowiązujące.

Teoria naznaczania - dewiantem staje się ten, kto przez otoczenie społeczne zostanie za takiego uznany. Różnym ludziom zdarza się zachować niezgodnie z normami, często bez złej woli. Jest to dewiacja pierwotna. Jednak nie do każdego, kto przekroczył normę zostaje przyczepiona etykietka dewianta. Z chwilą, kiedy ktoś zostanie tak naznaczony, zmienia się stosunek otoczenia do niego. Z czasem człowiek taki zaczyna przekształcać obraz samego siebie i myśleć o sobie jako o dewiancie. Proces ten, określany jest mianem kariery dewiacyjnej. Jej kulminacją jest przyjęcie nowej tożsamości. Akceptacja roli dewianta staje się sposobem radzenia sobie z problemami stwarzanymi przez reakcje społeczne na pierwotną dewiację i dewiacja staje się dla danego człowieka sposobem na życie.

Negatywne skutki dewiacji w życiu społecznym zbiorowości są łatwo zauważalne. Dewiacje naruszają porządek społeczny, a nadto, jeśli nie zostają ukarane, osłabiają skłonności konformistyczne, co grozi dalszym jej rozkładem. Ponadto dewiacje są kosztowne- powodują zarówno koszty psychiczne jak i materialne ( utrzymywanie aparatu represyjnego kosztuje). Negatywne skutki dewiacji, które utrudniają funkcjonowanie zbiorowości i mają szkodliwe następstwa dla systemu społecznego, określane są mianem dysfunkcji.

Dewiacje pełnią też pewne funkcje i mogą działać na rzecz umacniania systemu społecznego:

- dewiacja pozwala wyjaśnić sens norm, określając jakiś rodzaj zachowań jako dewiację, tym samym określa się, jakie zachowania są akceptowane, i wyznacza przebieg granic tolerancji społecznej.

- pomaga określić tożsamość grupy i wyznaczyć jej granice

- wpływają na spójność grupy, postrzegane jako zagrożenie, mobilizują i skłaniają do jednoczenia się w celu stawienia mu oporu.

- są wentylem bezpieczeństwa dla niezadowolenia społecznego, jeżeli przestrzeganie jakiś norm doskwiera ludziom, po prostu nie stosują się do nich, zamiast ja zwalczać i zaburzać porządek społeczny

- dewiacje są, więc źródłem zmiany społecznej, to, co dzisiaj jest zachowaniem dewiacyjnym, jutro może stać się zachowaniem poprawnym

Kontrola społeczna jako reakcja na dewiację

Formy kontroli: są dwie podstawowe formy kontroli. Jedną jest kontrola na zasadzie samopomocy, kiedy to osoba pokrzywdzona sama karze krzywdziciela bądź osobiście dochodzi zadośćuczynienia i naprawienia swoich krzywd. Niezależnie od tego ile osób uwikłanych byłoby w spór po tej lub innej stronie, cała rzecz rozgrywa się wyłącznie między dwiema stronami. Drugą formą jest kontrola, w której zaangażowane są trzy strony, przy czym trzecia strona jest pośrednikiem, który rozsądza sprawę i rozstrzyga konflikt.

Style kontroli: egzekwowanie kontroli społecznej może mieć różne cele. Celem może być ukaranie sprawcy występku, zadośćuczynienie ofierze, pogodzenie krzywdziciela i ofiary. Zależnie też od sposobu zdefiniowania występku można dążyć bądź do ukarania sprawcy, bądź do skłonienia go do wyrównania szkody itp. Stąd rozmaitość stylów kontroli, wśród których wyróżnia się cztery podstawowe: styl penalizacyjny- koncentruje uwagę na samym czynie, kompensacyjny- na jego konsekwencjach, rozjemczy- na relacjach miedzy krzywdzicielem a pokrzywdzonym, terapeutyczny- na osobie sprawcy.

6

---