HT 5

Bezrobocie oraz tworzenie

i likwidowanie miejsc pracy

Plan zajęć:

1. Mierzenie bezrobocia

2. Dopływy i odpływy bezrobocia

3. Naturalna stopa bezrobocia

4. Bezrobocie w okresach recesji i boomów

5. Analiza bezrobocia w kontekście podaży i popytu

6. Koszty i korzyści wynikające z istnienia bezrobocia

7. Bezrobocie w Polsce i na świecie

1. Mierzenie bezrobocia

Bezrobotni - ludzie zdolni do pracy i jej poszukujący, lecz nie znajdujący zatrudnienia.

Siła robocza = ludzie aktywni zawodowo

Liczba ludzi pracujących lub poszukujących pracy

Czyli: siła robocza = zatrudnieni + bezrobotni

Stopa bezrobocia

Odsetek siły roboczej pozostającej bez pracy.

Bezrobotni

Stopa bezrobocia = ------------------- * 100

Siła robocza

Stopa aktywności zawodowej

Odsetek ludności w wieku produkcyjnym należącej do siły roboczej.

Ludność wieku produkcyjnym:

• w USA definiuje się jako ilość ludzi powyżej 16 lat

• w OECD zwykle jest to ilość ludzi między 15 a 65 rokiem życia

Uwaga: w USA nie ma prawnie określonego wieku emerytalnego.

Siła robocza

Stopa aktywności zawodowej = ------------------------------------------------ * 100

Ludność w wieku produkcyjnym

Ludność w wieku produkcyjnym, która nie należy do siły roboczej:

• osoby studiujące i uczące się

• osoby pracujące niezarobkowo (np. w domu - matki wychowujące dzieci; poza domem - wolontariusze)

• osoby niezdolne do pracy (np. inwalidzi, osoby na wcześniejszych emeryturach)

• osoby nie chcące pracować

Czasem używa się również miary

wskaźnik zatrudnienia - stosunek ilości zatrudnionych do ludności w wieku produkcyjnym

(2002 r.: w Polsce 51,7 proc. osób w wieku 15-64 lata pracowało; w UE: 64,2%)

2. Dopływy i odpływy bezrobotnych

W gospodarce USA:

• dopływy i odpływy bezrobotnych są bardzo duże - w ostatnich latach w każdym miesiącu 3% siły roboczej traci pracę

• większość bezrobotnych bardzo krótko pozostaje bez pracy - parę tygodni

Oznaczmy:

b - stopa utraty pracy (stosunek liczby ludzi, którzy stali się bezrobotni, do siły roboczej)

e - stopa znajdowania pracy (stosunek liczby bezrobotnych, którzy znaleźli pracę, do liczby bezrobotnych)

u - stopa bezrobocia (stosunek liczby bezrobotnych do siły roboczej)

Jeśli stopa bezrobocia utrzymuje się na stałym poziomie, to: b = ue (odpływ równa się dopływowi), czyli u=b/e.

Więc by zanalizować zmiany bezrobocia musimy rozpatrzyć czynniki wpływające na b i e.

Dodatek: dowód u=b/e

LF - siła robocza, U - bezrobocie.

b=∆U/LF

e=∆U/U

u=U/LF

∆U/LF = U/LF * ∆U/U

∆U/LF = ∆U/LF

W USA w latach 1967-1993:

b = 2,7% miesięcznie

e = 43% miesięcznie

u = 6,3% siły roboczej

więc naturalna stopa bezrobocia: 6,3%, w latach 90tych: 5,5%.

W krajach Unii Europejskiej szacuje się ją na 8,5-9,5%.

(OECD, za: The Economist, 16.03.2002)

Zanalizujemy czynniki wpływających na:

1. stopę, według której ludzie stają się bezrobotni

2. stopę, według której ludzie przestają być bezrobotni

Źródła nowego bezrobocia

1. likwidacja miejsc pracy

• USA: miesięcznie likwiduje się 2% miejsc pracy

• często w postaci zamknięcia zakładu lub likwidacji drugiej zmiany

• głównym źródłem są ciągłe przesunięcia między gałęziami przemysłu

2. utrata miejsc pracy bez ich likwidacji

• USA: miesięcznie 5% pracowników traci pracę bez likwidacji ich miejsca pracy

• często ma związek z tymczasowym charakterem zatrudnienia

3. względy osobiste

• nie ma większego znaczenia dla ogólnego wzrostu liczby bezrobotnych

• polega głównie na przechodzeniu do siły roboczej ze sfery działalności niezarobkowej (po szkole, po chorobie)

Odpływ bezrobotnych

2/3 - znalezienie zatrudnienia

1/3 - opuszczenie siły roboczej

Nowe miejsca pracy

• w „normalnych” czasach w miesiącu tworzone jest w USA ok. 2% nowych miejsc pracy

• proces tworzenia nowych miejsc pracy jest bardziej stabilny niż proces ich likwidacji (czyli ilość tworzonych miejsc pracy nie zależy od fazy cyklu koniunkturalnego - również w czasie recesji tworzona jest ich podobna ilość)

Szybkość znalezienia miejsca pracy określa stopę znajdowania miejsca pracy e.

1. Rodzaje bezrobocia

Rodzaje bezrobocia

1. Strukturalne (frykcyjne)

2. klasyczne

3. keynesowskie

Naturalna stopa bezrobocia

- stopa bezrobocia w warunkach, gdy rynek siły roboczej jest w stanie równowagi (czyli b/e = const.).

Czyli bezrobocie naturalne jest to bezrobocie strukturalne plus klasyczne.

Równowaga na rynku siły roboczej

1. Naturalna stopa bezrobocia

Teoria poszukiwań miejsca pracy

• miejsca pracy różnią się pod względem płacy i warunków pracy

• racjonalnie działający bezrobotni będą porównywać korzyści płynące z natychmiastowego podjęcia oferowanego miejsca pracy, z korzyściami, jaki daje podjęcie lepszej pracy w późniejszym terminie (przy uwzględnieniu kosztów oczekiwania)

Stopa znajdowania miejsca pracy e zależy od:

1. dostępności miejsc pracy- w recesji jest więcej bezrobotnych, więc trudniej dostać miejsce pracy

2. stopnia zróżnicowania miejsc pracy pod względem płacy i warunków

• na rynku ze zróżnicowaniem e będzie niższe (bezrobotni będą czekali na lepszą okazję)

• na rynku homogenicznym (bez zróżnicowania) e będzie wyższe (bezrobotni biorą pierwszą nadarzającą się okazję)

3. średniej długości zatrudnienia - na rynku z miejscami pracy dającymi gwarancję długotrwałego zatrudnienia e będzie niskie

4. kosztów oczekiwania na lepszą ofertę (zasiłki obniżają te koszty - e będzie niższe)

Wyższy poziom płac niż zapewniających równowagę rynku siły roboczej powoduje zwiększanie się bezrobocia.

Teoria płacy proefektywnościowej (motywującej)

• im wyższe płace, tym wyższy jest koszt alternatywny utraty tej pracy *

• zagrożenie utratą pracy powoduje większą efektywność (wysiłek) pracownika *

• powoduje to ustalenie wyższych płac, niż byłyby na rynku pracy bez tego zjawiska *

• większy poziom płac powoduje spadek stopy znajdowania pracy e *

• naturalna stopa bezrobocia zwiększa się

Przyczyny oferowania przez firmy płac motywujących

1. efektywność - wyżej opisane: skłaniają pracowników do większego wysiłku i zmniejszają obijanie się w pracy, bo zwolniony nie znajdzie już takiej płacy

2. koszty nadzoru (monitoringu) - nadzór nad pracownikami kosztuje cenny czas kadry zarządzającej, zamiast płacić za nadzór lepiej zwiększyć koszt utraty pracy dla zatrudnionych

3. koszty zwalniania i zatrudniania (rotacji załogi) - pracodawca kalkuluje, co się stanie, jeśli pracownik chciałby odejść: ponieważ oznacza to koszty, więc podnosi płacę

4. sprawiedliwość - płaca powinna być w jakimś związku z innymi płacami w przedsiębiorstwie, gdyż ma dobry wpływ na morale pracowników (np. sekretarka w banku będzie zarabiała więcej niż sekretarka w małej firmie)

5. negatywna selekcja - wartościowi pracownicy nie interesują się miejscami pracy z niską pensją

6. kapitał ludzki - już pracujący w firmie lepiej ją znają, więc są cenniejsi od ludzi z takimi samymi kwalifikacjami, ale niezatrudnionymi

7. wyżywienie (istotne przy pracy fizycznej - dawniej w rolnictwie i przemyśle, a dziś także w państwach na niskim stopniu rozwoju społecznego) - lepiej opłacany pracownik może dobrze się odżywiać, więc będzie wydajniej pracował

(JD)

Liberalny kodeks pracy sprzyja niskiej naturalnej stopie bezrobocia, ponieważ czyni zatrudnienie czynnika wytwórczego praca mniej ryzykownym, niż zatrudnienie czynnika wytwórczego kapitał. W dużym uproszczeniu: maszyny nie strajkują, nie należą do związków zawodowych, nie domagają się podwyżek płac i można je zwolnić poprzez wyciągnięcie wtyczki z kontaktu.

(przykłady W. Orłowskiego)

Model insider-outsider

(z Kwiatkowskiego)

Czynniki wpływające na naturalną stopę bezrobocia

• zmniejszające stopę e

1. płace proefektywnościowe (autor: przedsiębiorstwa)

2. płace wynegocjowane (autor: związki zawodowe)

3. płace minimalne (autor: rząd)

4. wysokie zasiłki dla bezrobotnych (autor: rząd)

5. duży zakres praw pracowniczych i ochrona miejsc pracy (autor: rząd i związki zawodowe)

6. niska efektywność rynku pracy (autor: rząd) - brak szkoleń, słabe pośrednictwo pracy

7. mała mobilność (autor: pracobiorcy i rząd) - geograficzna i zawodowa

• zwiększające stopę b

8. restrukturyzacja gospodarki - dużo likwidowanych miejsc pracy

9. wysoki odsetek młodych osób w sile roboczej - częsta zmiana miejsca pracy

(JD)

Podsumowując - elastyczne rynki pracy sprzyjają wysokiemu zatrudnieniu.

Elastyczność rynku pracy to zdolność rynku pracy do szybkich dostosowań. Może mieć ona charakter:

1. funkcjonalny - łatwo zmieniać rodzaju pracy (dobre kwalifikacje siły roboczej)

2. finansowy - łatwo zmieniać wysokość płac (brak narzuconych regulacji przez rząd czy związki zawodowe)

3. czasowy - łatwo zmieniać czas pracy (praca na umowę-zlecenie, praca w niepełnym wymiarze godzin albo na nadgodziny)

4. liczbowy - łatwo zmieniać ilość pracowników (zwalniać i zatrudniać, zatrudniać na czas określony albo na zastępstwo)

5. geograficzny - bezrobotni w z jednego regionu łatwo mogą przenieść się do innego regionu

(JD)

Prowydajnościowe reformy rynków pracy

1. usprawnienie kolektywnych przetargów płacowych

2. zwiększenie bodźców do pracy (obniżenie zasiłków, reforma podatkowa)

3. uelastycznienie i liberalizacja przepisów pracy

4. zmniejszenie klina podatkowego

5. aktywna polityka rynku pracy (szkolenia, subsydiowanie miejsc pracy)

(JD)

Aktywna polityka rynku pracy

(active labour market policies - ALMPs)

wszelkie działania mające na celu pomoc w powrocie bezrobotnych do pracy.

1. zmniejszanie „niedopasowania” na rynku pracy (np. wsparcie pośrednictwa pracy, szkolenia)

2. pomoc w tworzeniu miejsc pracy (pożyczki dla zakładających nowe przedsiębiorstwa, subsydiowanie miejsc pracy)

3. czasowe zatrudnianie (przy pracach interwencyjnych i robotach publicznych)

(JD)

1. Bezrobocie w okresach recesji i boomów (keynesowskie)

Bezrobocie jest antycykliczne - zwiększa się w czasie recesji, zmniejsza w czasie boomu.

Zmiany w strumieniach bezrobocia:

1. likwidacja miejsc pracy jest większa w czasie recesji

2. po okresie dużej likwidacji miejsc pracy następują efekty wtórne (ludzie częściej zmieniają pracę)

3. po recesji stopa znajdowania miejsc pracy jest niska i występuje bezrobocie długoterminowe (dużo bezrobotnych poszukuje pracy)

Luka PKB

Odchylenie realnego (rzeczywistego) PKB od potencjalnego PKB

Prawo Okuna

bezrobocie i luka PKB są ze sobą ujemnie skorelowane

(USA: bezrobocie wyższe o 1 punkt procentowy od naturalnej stopy bezrobocia oznacza realny PKB niższy o 3% od potencjalnego)

2. Analiza bezrobocia w kontekście podaży i popytu

Poprzedni podrozdział stanowił opis, a nie wyjaśnienie zachowania bezrobocia w recesji. Nie odpowiedział np. na pytania:

1. dlaczego tak dużo miejsc jest likwidowanych w czasie recesji, a nie są obniżane płace?

2. dlaczego bezrobocie tak długo utrzymuje się po recesji?

Bodźce do rozszerzania zatrudnienia, gdy jest ono poniżej swej potencjalnej wielkości:

• dla pracodawcy: różnica między krańcowym produktem pracy, a płacą realną

• dla pracownika: różnica miedzy płacą realną a wartością jego czasu

Mają one wpływ jedynie w długim okresie - wielu lat.

Korzyści z recesji

przedsiębiorstwa mają szansę dokonać reorganizacji i oczyszczają gospodarkę zamykając przestarzałe zakłady (co wcześniej odwlekały) lub też same „znikają”

Zamykają ponieważ::

1. nie ma popytu na produkty

2. koszt alternatywny takich działań jest niższy

Inaczej rzecz ujmując: w okresie boomu (wysoki popyt) przedsiębiorstwa łatwo utrzymują się na rynku i minimalny poziom efektywności jest niski. W recesji mało efektywne przedsiębiorstwa lub działy produkcji „wypadają z rynku”.

Przykład z Polski: Fiat zakończył produkcję „malucha” nie np. 1996 r. (gdy warunki rynkowe w zasadzie to uzasadniały), lecz dopiero, gdy gospodarka nieco zwolniła w 2000 r.

Histereza bezrobocia

zjawisko długiego utrzymywania się bezrobocia po zakończeniu recesji. Wynika z

• zmniejszenia się umiejętności zawodowych

• zmniejszenia się kapitału rzeczowego

• siły „insiderów”

(JD) Koszty i korzyści wynikające z istnienia bezrobocia

Korzyści wynikające z istnienia bezrobocia

1. podwyższanie kwalifikacji siły roboczej (wzmacnia konkurencję o miejsca pracy, co daje silną motywację do kształcenia się)

2. większa efektywność pracujących (groźba utraty pracy zwiększa motywację itp.)

3. umożliwia procesy restrukturyzacji (realokacji zasobów między branżami oraz zmiana kwalifikacji siły roboczej)

4. ułatwia eliminację inflacji (przez osłabienie siły związków zawodowych oraz osłabienie popytu na towary)

(Kwiatkowski, 2001, s. 78-79)

Koszty bezrobocia

1. ekonomiczne

• utrata produkcji (która byłaby wyprodukowana, gdyby siła robocza pracowała - produkcja rzeczywista jest mniejsza od produkcji potencjalnej)

• obniżenie jakości siły roboczej (kapitału ludzkiego - zmniejszenie produkcji potencjalnej)

• niepotrzebne wydatki państwa (na łagodzenie następstw bezrobocia oraz programy ograniczania bezrobocia ­- ALMPs, poprzez opodatkowanie powoduje to także obniżenie produkcji rzeczywistej)

2. społeczne

• bezpośrednie: pogorszenie położenia ekonomicznego bezrobotnych

• pośrednie: gorsze funkcjonowanie rodzin, zjawiska patologiczne, rozpad więzi międzyludzkich itp.

(Kwiatkowski, 2001, s. 80-88; typologia JD)

3. Bezrobocie w Polsce i na świecie

Przyczyny wzrostu bezrobocia w Hiszpanii w latach 80tych i 90tych

1. wyż demograficzny

2. aktywizacja kobiet (wskutek usunięcia przeszkód utrzymywanych za Franco)

3. restrukturyzacja gospodarki (w wyniku konkurencji zagranicznej)

4. bariery dla przedsiębiorstw (w kodeksie pracy, sile związków zawodowych itd.)

(Balcerowicz Wprost, Wprost, 10.09.2000)

Główne przyczyny bezrobocia w Polsce są praktycznie takie same.

1. wyż demograficzny

2. ukryte bezrobocie (kobiety, rolnicy)

3. restrukturyzacja gospodarki (niedopasowanie umiejętności do potrzeb)

4. nieelastyczność rynku pracy (kodeks pracy, związki zawodowe, biurokracja)

(JD)

Bezrobocie ukryte na wsi - osoby pracujące w gospodarstwach rolnych, które bez uszczerbku dla niego mogłyby się zająć czymś innym. Jego stopa w 2002 r. szacowana jest na 20%.

(Polska Wieś 2002, Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, 2002)

Płaca brutto - ilość pieniędzy, którą przeznacza pracodawca na jednego pracownika.

Płaca netto - ilość pieniędzy, którą dostaje „na rękę” pracownik.

Płaca netto to płaca brutto pomniejszona m.in. o:

1. podatek dochodowy od osób fizycznych

2. składka na ubezpieczenia społeczne (emerytalne, rentowe, chorobowe, wypadkowe)

3. składka na kasę chorych

4. składka na Fundusz Pracy

5. składka na Zakładowy Fundusz Świadczeń Pracowniczych

6. składka na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych

W sumie płaca netto to nieco mniej niż 55% płacy brutto (2001 r.).

Przykładowe koszty zatrudniania i zwalniania w Polsce

• koszty zatrudniania: 1. poszukiwanie pracowników 2. szkolenia, 3. badania lekarskie, 4. przeszkolenie BHP, odzież ochronna, formularze do ZUS, itp. itd.;

• koszty zwalniania: 1. wcześniejsze zawiadomienie urzędów pracy, 2. ustawowy okres wypowiedzenia 3. odprawy, 4. (czasem) procesy sądowe, itp. itd.

Propozycje działań w polityce gospodarczej sprzyjających obniżeniu bezrobocia w Polsce

Metody podażowe

1. obniżenie kosztów pracy (składki ZUS i inne narzuty, podatkowe ulgi prozatrudnieniowe)

2. obniżanie kosztów kapitału (?: substytuty czy komplementarne)

3. liberalizacja kodeksu pracy (patrz niżej)

4. osłabienie związków zawodowych

5. zasiłki dla bezrobotnych: obniżenie i skrócenie czasu wypłacania

6. szkolenia dla bezrobotnych

Metody popytowe

7. trwałe obniżenie podatków

8. ograniczenie importu (???)

9. zakupy rządowe (np. roboty publiczne) (???)

(opracowanie JD, głównie za: Kuryłek, Soszyński, Propozycje dobre i złe, Rzeczpospolita, 21-22.07.2001)

Możliwości zmian w kodeksie pracy sprzyjających obniżeniu bezrobocia

1. wymiar czasu pracy - zmniejszyć ???

2. umowy o pracę: zlikwidowanie obowiązku zawarcia trzeciej umowy o prace na czas nieokreślony (można np. oznaczyć jakiś minimalny okres: 6 czy 12 miesięcy)

3. zwolnienia z pracy

• skrócenie okresów wypowiedzenia umowy o pracę

• likwidacja obowiązku uzasadnienia zwolnień przez przedsiębiorcę

• przepisy o zwolnieniach grupowych mają obowiązywać przedsiębiorstwa od pewnej wielkości (np. od 50 pracowników)

4. godziny nadliczbowe

• wydłużyć okres rozliczeniowy czasu pracy

• pozostawić limit 150 godz. rocznie

• zmniejszyć minimalne stawki

5. płaca minimalna

• zróżnicować regionalnie

• zróżnicować wiekowo

• obniżyć - ???

6. przepisy BHP i regulaminy wynagrodzenia: obowiązkowe dla większych firm, niż obecnie (np. od 30 pracowników)

7. choroba

• zmniejszyć okres, w którym choremu pracownikowi pensję wypłaca pracodawca (a nie ZUS)

• umożliwić zwalnianie osób przebywających na chorobowym

• wprowadzenie „umowy o pracę na zastępstwo”

Znaki zapytania oznaczają, iż efekt jest: ? - niepewny, ??? - całkowicie niepewny.

7

---