Ekorozwój jako cel główny polityki ekologicznej
Pojęcie ekorozwoju zostało opracowane i wprowadzone do światowego słownictwa przez ONZ w 1975 r. Ekorozwój zdefiniowano jako taki przebieg nieuchronnego i pożądanego rozwoju gospodarczego który nie naruszał by w sposób istotny i nieodwracalny środowiska życia człowieka, nie doprowadzał by do degradacji biosfery, który wreszcie godził by w prawa przyrody, ekonomii i kultury.
Pojęcie to pojmowano też jako taki rozwój społeczny i gospodarczy który zapewni zaspokojenie potrzeb współczesnego społeczeństwa bez naruszenia możliwości zaspokojenia potrzeb przyszłych pokoleń.
W 1990 r. koncepcja ekorozwoju była też przedmiotem zainteresowania światowej organizacji wyżywienia FAO, według której ekorozwój polega na gospodarowaniu zasobami naturalnymi, ich ochronie, oraz wymuszaniu takich technologii i instytucjonalnych zmian by zapewnić osiągnięcie zaspokojenia potrzeb ludzkich dla obecnych i przyszłych pokoleń. Uznano że ekorozwój jest nieszkodliwy dla środowiska, technicznie poprawny, ekonomicznie efektywny i społecznie akceptowalny.
W deklaracji w sprawie środowiska i rozwoju w Rio de Janeiro stwierdzone że w centrum zainteresowania są ludzie którzy maja prawo do zdrowego oraz twórczego życia w harmonii z przyrodą (zasada nr 1 tej deklaracji), należy sprawiedliwie uwzględniać rozwojowe i środowiskowe potrzeby obecnych i przyszłych pokoleń (zasada 3), do osiągnięcia ekorozwoju konieczne jest aby ochrona środowiska stanowiła nierozłączną część procesów rozwojowych i nie była rozpatrywana oddzielnie od nich (zasada 4), zasadniczym zadaniem społeczności świata niezbędnym dla ekorozwoju jest wykorzenienie ubóstwa (zasada 5), wdrażanie ekorozwoju i poprawa jakości życia powinny następować poprzez ograniczenie lub wyeliminowanie modeli produkcji i konsumpcji zakłócających ten rozwój (zasada 8).
Definicja: W świetle powyższego można stwierdzić że ekorozwój jest to taki sposób prowadzenia działalności gospodarczej, wykorzystania potencjału środowiska i organizacji społeczeństwa, który zapewnia dynamiczny rozwój procesów produkcyjnych, trwałość użytkowania zasobów przyrodniczych, poprawę a następnie zachowanie wysokiej jakości życia.
Koncepcja ekorozwoju oznacza:
Całościowe, systemowe ujmowanie zjawisk gospodarki społecznej i przyrodniczej, postrzeganie ich współzależności a w szczególności zależności między różnymi formami użytkowania środowiska a stanem ekosystemów,
Wybór priorytetów rozwojowych (głównie produkcyjnych i konsumpcyjnych) przy zastosowaniu zestawu kryteriów ekonomicznych, ekologicznych i społecznych, konieczność bilansowania strat i korzyści w trakcie wyboru oraz kreowania instrumentów zapewniających realizację wybranych priorytetów,
Traktowanie środowiska przyrodniczego jako organicznej całości która podlega stałym procesom rozwojowym o charakterze ewolucyjnym i sporadycznym przekształceniom typu rewolucyjnego (głównie pod wpływem działalności człowieka) oraz ocenianie zmian środowiska poprzez nowy model wartości: „zachowanie zdolności ekosystemów do trwałości rozwojów”,
Ekorozwój jest więc procesem a nie stanem, dlatego ważnym problemem jest opracowanie strategii jego wdrażania oraz sposobu sterowania i kontroli przebiegu.
Przyjęto że w polityce ekologicznej należy m.in. uwzględnić dwie istotne zasady:
zasada traktowania obowiązku o ochronie środowiska jako elementu prawidłowego gospodarowania, a naruszenie tego obowiązku jako sprzeniewierzeniu regułom dobrego gospodarowania
zasada uwzględniania wymogów o ochronie środowiska oraz bezpieczeństwa i komfortu użytkowania wyrobów na wszystkich etapach życia produktu od surowca do zagospodarowania pozostałości (odpadów) po jego użyciu i zużyciu.
W sytuacji gospodarczej Polski przy istniejącym stanie świadomości ekologicznej społeczeństwa wprowadzanie zasad ekorozwoju powinno przebiegać przez:
powszechne i współzależne uwzględnianie przyrodniczych uwarunkowań w sterowaniu całokształtem rozwoju społeczno-gospodarczego na poziomie określonej realności technicznej i ekonomicznej
promowanie ekologicznych kierunków i form działalności społecznych np. ekoturystyki, produkcji czystej żywności a także ekoosadnictwa
Nierozstrzygniętym problemem decydującym o tempie wdrażania jest jak dotąd zestaw instrumentów ekorozwoju i wskaźników jego poziomu.
Można przyjąć że na obecnym etapie wdrażania ekorozwoju wykorzystywane są instrumenty realizacji polityki ekologicznej państwa oraz takie nowoczesne procedury zarządzania jak: przeglądy ekologiczne, oceny oddziaływania na środowisko, zarządzanie jakością produkcji tzw. programy czystej produkcji, procedury zarządzania środowiskiem w przedsiębiorstwie (EMAS, ISO 14000), zalecenia ekologiczne, itp.
W latach 90-tych pojawiły się różne koncepcje pomiaru ekorozwoju. Jedną z pierwszych była koncepcja pomiaru ekorozwoju za pomocą takich zagregowanych standardów jak:
jakość życia - określona złożonymi wskaźnikami którymi są zamożność społeczeństwa, stan kultury itp.
jakość środowiska - określana potencjałem i pojemnością ekosystemu oraz stanem równowagi ekologicznej, a bardziej szczegółowo stanem różnorodności ekologicznej oraz produktywnością, trwałością ekosystemu, stabilnością
świadomość ekologiczna społeczeństwa i uwarunkowania kulturowe i społeczno-gospodarcze.
Realizacja polityki ekologicznej
Polska jako pierwszy kraj w europie środkowej i wschodniej rozpoczęła rozwiązywanie trudnych problemów ochrony środowiska od określenia polityki ekologicznej państwa.
W procesie tworzenia dokumentu państwowego w tym względzie okazały się obrady „okrągłego stołu” co pozwoliło sporządzić w 1990 r. dokument rządowy „Polityka ekologiczna rządu”.
W tymże dokumencie jednoznacznie określono że obowiązek ochrony środowiska nie może być sprzeczny z interesami gospodarki, stanowi on element prawidłowego gospodarowania, a wszelka działalność naruszająca jego postanowienia staje się niezgodna z prawem.
W latach 1991-95 w Polsce w istotny sposób zmieniono rolę ochrony środowiska w działalności gospodarczej i w świadomości społeczeństwa.
Z pośród wielu przedsięwzięć mających na celu praktyczne wdrożenie polityki ekologicznej państwa w tym czasie należy traktować jako główne:
organizacje jednolitego państwowego monitoringu środowiska
nadanie uprawnień inspekcyjno-kontrolnych Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska
Umożliwiło to doprowadzenie do liczących się ograniczeń emisji zanieczyszczeń stałych, ciekłych i gazowych przez 80 przedsiębiorstw uznawanych za szczególnie uciążliwe w skali kraju, i 800 przedsiębiorstw uznanych za szczególnie uciążliwe w skali regionalnej
stworzenie skutecznego oryginalnego w skali światowej systemu ochrony środowiska,
dokonano nowelizacji prawa środowiskowego w wyniku którego zlikwidowano ulgowe traktowanie niektórych branż wobec ochrony środowiska,
radykalnie zwiększono (10-krotnie w ujęciu realnym) poziom opłat ekologicznych i kar za nieprzestrzeganie ochrony środowiska.
Problematyka organizacyjna ochrony środowiska
Mówiąc o organizacji ochrony środowiska należy wyróżnić jej organizacje na szczeblu kierowniczym państwa tzw. organów administracyjnych państwa, samorządów terytorialnych oraz w podmiotach gospodarczych.
Najważniejszym dla ochrony środowiska przepis to art. 74 Konstytucji, który głosi:
władze prowadzą politykę zapewniającą bezpieczeństwo ekologiczne współczesnym i przyszłym pokoleniom
ochrona środowiska jest obowiązkiem władz publicznych
każdy ma prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska
władze publiczne wspierają działalność obywateli na rzecz ochrony i poprawy stanu środowiska.
Naczelnym organem administracji państwowej w badanej dziedzinie jest Minister Ochrony Środowiska, w pewnych dziedzinach wykonuje on zadania poprzez agendy wewnątrzresortowe:
- główny geolog kraju
- główny konserwator przyrody.
Przy ministrze działają różne organy opiniodawcze i doradcze, jako najważniejsze traktować należy:
- Państwową Radę Ochrony Środowiska
- Państwową Radę Ochrony Przyrody.
Ponadto funkcjonuje Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska powołana ustawą z 1980 r.
Ustawa ta określa Inspekcję jako organ kontroli przestrzegania przepisów o ochronie środowiska oraz nakłada na nią obowiązek badania stanu środowiska.
Wspomniane czynności PIOŚ realizuje poprzez głównego inspektora, wojewódzkich inspektorów i innych pracowników zwanych inspektorami, a wyposażonych w niezbędne kompetencje. Przykładowo na podstawie ustaleń kontroli wojewódzki inspektor może:
wydać zarządzenie pokontrolne skierowane do skontrolowanego podmiotu,
wydać decyzję administracyjną,
wszcząć egzekucję administracyjną opartą na pokontrolnych ustaleniach.
Inspekcja została również wyposażona w instrumenty represyjne - do niej należy wymierzanie kar pieniężnych za naruszanie obowiązków związanych z ochroną, z zanieczyszczaniem wód i powietrza atmosferycznego, ochrona przed hałasem, odpadami itp.
Najdalej idącym uprawnieniem Inspekcji jest wstrzymanie działalności zagrażającej środowisku w przypadkach prawem określonym.
Te uprawnienia Inspekcji powodują, że można by ja przyrównać do organu o charakterze „policyjnym”.
Zadania administracji rządowej w terenie wykonują wojewodowie i podlegli im kierownicy służb i inspekcji na określonych szczeblach.
Rozporządzenia wojewody są aktami prawa miejscowego, zawierają przepisy powszechnie obowiązujące na terenie województwa lub jego części.
Decyzje wojewody są aktami administracyjnymi które rozstrzygają sprawy indywidualne.
Wojewoda jest zobowiązany ponadto powołać wojewódzkiego konserwatora przyrody i przy jego pomocy wykonywać określone obowiązki.
Ustawa o samorządzie terytorialnym uznała, że mieszkańcy gminy tworzą z mocy prawa wspólnotę samorządową, stąd gmina mająca osobowość prawną wykonuje zadania publiczne w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność. W wyliczeniu zadań własnych gminy ustawodawca na:
pierwszym miejscu postawił sprawy ładu przestrzennego gospodarki terenami i ochronę środowiska
ponadto wskazał na sprawy wodociągów i zaopatrzenia w wodę, kanalizacji, usuwania nieczystości i oczyszczania ścieków komunalnych, organizowanie wysypisk, unieszkodliwianie odpadów komunalnych, zaopatrzenie w energię elektryczną i cieplną, całokształt spraw związanych z rozwojem i konserwację zieleni komunalnej i zadrzewień.
W ten sposób ustawodawca uznał ochronę środowiska w jej szerokim rozumieniu za ważne zadanie samorządów.
Należy jednak zauważyć, że kompetencje organów gminy w ochronie środowiska mimo wszystko nie są zbyt szerokie. Organizacje te bowiem nie mają żadnych kompetencji w tak kluczowych dziedzinach jak ochrona wód i powietrza atmosferycznego, nie mogą też wstrzymywać działalności zagrażających środowisku.
Najistotniejsze uprawnienia gmin obejmują uchwalanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, jak też wydawania decyzji o ustaleniu warunków zabudowy i zagospodarowania terenu.
Większość obowiązków zawartych w przepisach o ochronie środowiska jest adresowane do podmiotów gospodarczych (przedsiębiorstw). Do najważniejszych z nich zaliczamy:
obowiązek racjonalnego gospodarowania zasobami przyrody, do tego obowiązku przypisuje się:
korzystanie z zasobów tylko w zakresie uzasadnionym interesem społecznym,
zapewnienie pierwszeństwa przedsięwzięciom umożliwiającym oszczędne korzystanie z zasobów, zwłaszcza w drodze powtórnego lub wielokrotnego ich użycia,
niepogarszanie stanu środowiska.
obowiązek przestrzegania norm dopuszczalnych obciążeń środowiska indywidualnego, ustalonych dla danego podmiotu
obowiązek prowadzenia pomiarów uciążliwości przenikających do środowiska
obowiązek budowania lub instalowania oraz zapewnienia sprawnego funkcjonowania i ciągłej eksploatacji urządzeń chroniących środowisko
obowiązek stosowania technologii i rozwiązań technicznych stwarzających jak najmniejsze zagrożenie
obowiązek przywracania zdegradowanych elementów środowiska do stanu właściwego
Obowiązek zapewnienia ekologicznego bezpieczeństwa w wyniku działalności produkcyjnej
obowiązek przedstawienia na żądanie właściwego organu oceny oddziaływania na środowisko
obowiązek dbałości o walory przyrodnicze i krajobrazowe środowiska.