4. PRZESTRZEGANIE PRAWA
Z przedstawionych dotychczas rozważań wynika, iż prawo tworzone jest na gruncie pewnych (pożądanych przez państwo) wartości w celu ich realizacji i ochrony. Prawo jest jednym z podstawowych regulatorów zachowań podmiotów prawa. Jest tworzone i istnieje po to, aby te podmioty postępowały zgodnie z jego wskazaniami. Przez to postępowanie prawo realizowane jest w życiu, przy czym nie ma znaczenia, czy podmioty prawa (adresaci norm prawnych) czynią to świadomie, czy też takiej świadomości nie mają.7
Natomiast przestrzeganie prawa polega na tym, że adresat norm prawnych „świadomie postępuje zgodnie z ich treścią".8 Postępowanie to wyraża się w zachowaniu zewnętrznym zgodnym z treścią dyspozycji norm prawnych w warunkach wskazanych w ich hipotezach. Powody (motywy, pobudki) tego zachowania nie rzutują na sam fakt przestrzegania prawa, chociaż odgrywają na ogół istotną rolę przy ustalaniu skutków prawnych nieprzestrzegania prawa (np. decydując stopniu zawinienia lub o stopniu społecznego niebezpieczeństwa), ale już w toku procesu stosowania prawa. Ważne jest, że adresat norm prawnych będąc świadomy tego co wymagają od niego te normy, świadomie zachowuje się zgodnie z ich wskazaniami. Zatem można określić, iż przestrzeganie prawa to świadome zachowania zewnętrzne wszystkich adresatów norm prawnych zgodne z dyspozycją tych norm w warunkach wskazanych w ich hipotezach.
Przestrzeganie prawa jest obowiązkiem wszystkich podmiotów prawa będących adresatami norm prawnych niezależnie od tego czy są nimi organy państwa, osoby fizyczne, czy też osoby prawne. Jest to zgodne z istotą prawa i prezentowaną wyżej koncepcją formalnego obowiązywania prawa.
Jeśli adresat normy prawnej mając świadomość, że prawo wymaga od niego określonego zachowania postępuje inaczej, to prawa tego nie przestrzega. Nieprzestrzeganie prawa może polegać zarówno na zachowaniach wyraźnie niezgodnych z treścią norm prawnych (naruszenie prawa), jak i zachowaniach pozornie zgodnych z prawem, np. z inną normą, ale mających na celu obejście obowiązującej adresata normy prawnej, np. w sprawach podatkowych (obchodzenie prawa). Obchodzenie prawa, aczkolwiek naganne moralnie, nie zawsze musi być formalnie sprzeczne z prawem. Obchodzeniu prawa sprzyja brak precyzji w sformułowaniu przepisów prawnych, luzy decyzyjne pozostawione organom stosującym prawo, brak możliwości kontroli postępowania wszystkich adresatów norm prawnych (np. podatników) itp. Istotną cechą obchodzenia prawa jest ukrywanie zachowań niezgodnych z prawem głównie w celu osiągnięcia korzyści osobistych.
Odmienną cechą charakteryzuj e się wspomniane już tzw. obywatelskie nieposłuszeństwo związane z aksjologicznym ujmowaniem obowiązywania prawa. Tu adresat nie tylko nie ukrywa, ale najczęściej manifestuje zachowania niezgodne z prawem ocenianym przez siebie negatywnie i w ten sposób wyraża swój sprzeciw. Rzadko też działa ze względu na zamiar osiągnięcia korzyści osobistych.