Zagadnienie 36.
Fredro w swoich utworach, opartych na komizmie sytuacyjnym i językowym wysokiej próby, przedstawił współczesny mu świat z wytworzonymi przez niego wzorami zachowań i wartościami. Jego komedie, stale aktualne co do swojej wymowy, wciąż bawią i śmieszą kolejne pokolenia Polaków.
Polski Molier
Swoje pierwsze utwory pisał Fredro jeszcze w wojsku. Publikował w "Pamiętniku Lwowskim" i "Pszczole Polskiej". Na scenie debiutował w 1821 roku komedią "Pan Geldhab". Kazimierz Brodziński pisał wówczas o Fredrze: "Nowym zjawieniem i jedynym dziś bogactwem sceny polskiej są komedie Aleksandra Fredro, którego kilka sztuk publiczność sprawiedliwymi oklaskami uwieńcza. Umie on władać językiem i pojmuje budowę wiersza, jaka niezbędną jest do naturalnej deklamacji, ma wiele siły komicznej, a szczególniej trafności w zapatrywaniu się na wady, naszym czasom i narodowi właściwe". Następnymi wystawionymi przez niego w teatrze lwowskim sztukami były: "Mąż i żona" (1822), "Cudzoziemszczyzna", "Damy i huzary" (1825), "Pan Jowialski" (1832), "Śluby panieńskie" (1833), "Zemsta" (1835), "Dożywocie" (1835) i wiele innych.
Każda z nich okazywała się wielkim sukcesem. Za kunszt komediopisarski bardzo cenił Fredrę ówczesny dyrektor teatru lwowskiego Jan Nepomucen Kamiński. Zaatakowany jednak przez Seweryna Goszczyńskiego i Aleksandra Dunin-Borkowskiego o kosmopolityzm i czerpanie z literatury obcej, a także brak ducha narodowego (a przecież Fredro był piewcą tradycji dworu szlacheckiego!) jako pisarz zamilkł aż na osiemnaście lat.
Pod koniec życia pisał dalej, ale już do szuflady. Powstały wtedy następujące komedie: "Wychowanka" (1854-1855) oraz "Wielki człowiek do małych interesów" (1854). Wcześniej powstało jedynie "Trzy po trzy" (1844-1846), dzieło będące spisanymi przez twórcę własnymi wspomnieniami z okresów dzieciństwa i młodości wojskowej, w którym posługuje się językiem swobodnej gawędy. Pamiętnik ten jest nieocenionym źródłem wiedzy o epoce i samym autorze, a zaczyna się w następujący sposób: "Óśmnastego lutego roku 1814 jechał na białym koniu człowiek średniego wzrostu, nieco otyły, w sieroczkowym surducie pod szyją zapiętym, w kapeluszu stosowanym bez żadnego znaku prócz małej trójkolorowej kokardy. Za nim, w niejakiej odległości drugi, znacznie młodszy. [...] Pierwszym z tych jeźdźców był Napoleon, drugim byłem ja". Fredro pisał jednak nie tylko utwory komediowe. Dziewiętnastowieczny pamiętnikarz Władysław Zawadzki pisał o talencie Fredry: "Fredro był geniuszem samorodnym. Nie przygotowywał się do pisania długoletnimi studiami, myśli nasuwały mu się bezwiednie i bez mozołu. Pisał raczej dla zabawy, z humoru; ale humor ten był natchnieniem, potrzebą duszy, objawem talentu tryskającego dowcipem i nacechowanego nieraz namaszczeniem poetycznym". Dodajmy, że Fredrę ceniono zawsze za autentyzm, który stanowi jeden z podstawowych walorów jego warsztatu. Świat zewnętrzny, jak również sfera zachowań obyczajowych wkracza niejako do świata przedstawionego jego komedii. Realizm Fredrowski sprawia, że jego utwory są wciąż aktualne co do swojej wymowy, stanowiąc dla ich współczesnych odbiorców bogate źródło wiadomości o ludzkich wadach, przywarach i zachowaniach. To, co najistotniejsze w twórczości Fredry, to wyjątkowa umiejętność dostrzegania cech ogólnoludzkich. W jego utworach w parze z autentyzmem idzie wyśmienity humor, sprawiający, że jego dzieła wciąż bawią i śmieszą publiczność. Komizm sytuacji osiąga on przez najrozmaitsze nieporozumienia, granie nie swoich ról, udawanie kogoś innego. Pozwala bowiem, by otoczenie głównego bohatera akceptowało całą tę mistyfikację i jednocześnie utrudniało mu powrót do dawnego autentycznego wcielenia. Śmieszność zachowań postaci ma także swoje źródło w ich specyficznym sposobie wypowiedzi. Ten zaś Fredro najczęściej osadza w sposobie myślenia i osobowości bohatera, odsłaniając dzięki temu komiczne wnętrze człowieka. Fredro dostrzega w ukazywanym przez siebie społeczeństwie szlacheckim czynniki harmonii i dysharmonii. Wyraźnie jednak opowiada się po stronie szlacheckiej tradycji i staropolskiego obyczaju, czego przykład znajdujemy chociażby w "Zemście". Twórca jasno widzi błędy i wady ludzkie, czego nie waha się podkreślać w zachowaniu swoich bohaterów. W jego komediach widać znajomość polskiej i europejskiej tradycji gatunku. Jest tu obecna oświeceniowa wierszowana komedia Franciszka Zabłockiego czy Wojciecha Bogusławskiego, ale i znacznie starsza jarmarczna komedia rybałtowska. Jest Alfred de Musset (manewry miłosne) i Molier (postaci skąpca i obłudnika). Świat teatralny Fredry wypełnia plejada postaci oryginalnych, pochodzących z polskiego dworku szlacheckiego, a także z domu mieszczańskiego. Jest tutaj zaprezentowana barwna galeria typów, tj. Sarmaci, lichwiarze, wojskowi, hulaszczy młodzieńcy, sentymentalne panienki i wyrachowane damy oraz najrozmaitsi słudzy. Jego postaci bardzo często noszą nazwiska określające charakter, tj. Milczek, Raptusiewicz, Birbancki, Jowialski. Nasz polski Molier w swych niezapomnianych dziełach ukazał mistrzostwo w charakterystyce bohaterów, kształtowaniu akcji i giętkości języka. Zawadzki pisze, że "przedstawienie każdej sztuki Fredry na lwowskiej scenie tworzyło harmonijną całość, w której każdy szczegół był wedle myśli autora uwydatniony i wszystkie postacie jakby żywcem w świat rzeczywisty z wyobraźni jego przeniesione". W niemal wszystkich komediach Fredry zwycięża miłość. Szczere, prawdziwe uczucie pokonuje wszystkie przeciwności, które stają na jego drodze, a są nimi często: opór rodziny, intrygi czy komplikacje finansowe. Bardzo często podkreśla on w sztukach wartość życia rodzinnego i cnót domowych. Ta szczęśliwa miłość i związki rodzinne, które okazały się jego uprzywilejowanym tematem, stały wówczas w ostrym kontraście do współczesnej mu romantycznej koncepcji miłości: tragicznej i niemożliwej do spełnienia.
*Warto przypomnieć, że role w jego komediach grali wszyscy wybitni aktorzy XIX i XX wieku. Wymienić tu należy takie postaci, jak: Antoni Benza, Jan Nowakowski, Apolonia Kamińska, Adam Żółtowski, Józef Rychter, Bolesław i Jerzy Leszczyńscy, Antoni Hoffman, Stefan Jaracz, Józef Węgrzyn, Mieczysława Ćwiklińska. Do historii teatru przeszła także rola Anieli w wykonaniu Heleny Modrzejewskiej i Łatki kreowana przez Ludwika Solskiego. Jego dzieła tłumaczone były na wiele języków, w tym m.in. na angielski, francuski, niemiecki, rosyjski, czeski, rumuński, węgierski i słowacki.
Fredro napisał kilkadziesiąt utworów scenicznych: jednoaktówek i komedii wieloaktowych, fars, grotesek i wodewilów. Przed jego zamilknięciem szybko trafiały na sceny teatru lwowskiego, warszawskiego i krakowskiego. Po przerwie utworów nie publikował ani nie udostępniał teatrom. Ujrzały światło dzienne dopiero po jego śmierci. Najlepsze i najbardziej do dziś znane sztuki powstały w pierwszym okresie twórczości. Debiutem była niezbyt udana komedia Intryga na prędce (premiera: Lwów 1817), przerobiona później na sztukę Nowy Don Kichot czyli sto szaleństw, do której muzykę napisał Stanisław Moniuszko. W 1818 z gotowym rękopisem Pana Geldhaba udał się do Warszawy, ale początkowo nie zdołał zainteresować nim dyrektorów teatrów. Sztukę wystawiono jednak w Warszawie w 1821, a po niej, obok utworów słabszych, miały premiery we Lwowie najwybitniejsze jego komedie: Mąż i żona (1822), Cudzoziemszczyzna (1824), Damy i huzary (1825), Pan Jowialski (1832), Zemsta (1833), Śluby panieńskie czyli magnetyzm serca (1833), Dożywocie (1835).
Osią intrygi tych komedii są zazwyczaj pieniądze, miłość i małżeństwo, a głównie dylemat: czy zawrzeć małżeństwo dla pieniędzy (czego na ogół chcą rodzice bądź opiekunowie), czy wziąć ślub z miłości. Akcja większości komedii granych za życia autora toczy się w szlacheckich dworkach, idyllicznych mimo intryg i sporów, hołdujących tradycji i pielęgnujących cnoty rodzinne.
W niemal wszystkich komediach Fredry właśnie miłość zwycięża: szczere uczucie pokonuje wszystkie przeciwności - opór rodziny, intrygi i komplikacje finansowe. I właśnie to uznanie wartości miłości, życia rodzinnego i cnót domowych jest wyznaniem wiary autora pomawianego o niemoralność.
Po powrocie z Paryża Fredro wrócił do pisania, ale nie powrócił już do idyllicznego dworku szlacheckiego. Miał poczucie, że ten świat należy już do przeszłości. Jego miejsce zajęła współczesna Galicja z całą jej mizerią i pretensjonalnością. Akcja toczy się teraz w małym miasteczku (Z jakim się wdajesz takim się stajesz, Jestem zabójcą), w domu miejskim i hotelu (Ożenić się nie mogę), na dworcu kolejowym i w restauracji (Z Przemyśla do Przyszowa). Jeśli w dworze wiejskim - to takim z wekslami i kredytami, z urzędnikami galicyjskimi, towarzystwami ziemskimi i niezadowolonymi chłopami (Wielki człowiek do małych interesów, Wychowanka). Jeśli wiejska chata - to jako przystanek w podróży dyliżansem. Pieniądze, interesy, urzędnicze ambicje i zdobywające samodzielność kobiety zajęły miejsce miłosnych intryg.
"Wielki człowiek do małych interesów" (premiery sztuki: Lwów, Kraków, Warszawa 1877) - to Ambroży Jenialkiewicz, właściciel ziemski. Głowa mu pęka od świetnych pomysłów, które zapisuje, a potem nie może odczytać. Inwestuje, zarządza majątkami młodych krewnych, planuje ich małżeństwa. Knuje intrygi, aby jego przyjaciel "podał się na dyrektora" w Towarzystwie Kredytowym. Nic z jego planów nie wychodzi, lecz on - zadowolony - twierdzi, że wszystko poszło po jego myśli, z nieznacznymi tylko modyfikacjami, i nie zaprzestaje pozornych działań i pustej aktywności.
Wyjątkowym utworem tego okresu jest Rewolwer, groteska z rekwizytem w roli głównej. Po pierwsze - rzecz dzieje się w latach 50. XIX wieku w Parmie. Po drugie - do sztuki wkracza polityka. Za rządów Karola III atmosfera jest duszna od spisków, inwigilacji i policyjnej przemocy. W tym świecie prowadzi nieczyste interesy Baron Mortaro, bankier, spekulant, gotów oszukać kochankę i przyjaciela. Do jego rąk trafia paczka z rewolwerem, przedmiotem niebezpiecznym w tej sytuacji politycznej. Dość dziwacznym pomysłem autora jest Paolo, "niemy komisjoner", który przemawia na migi, a Mortaro na użytek sceny powtarza jego tekst głośno. To Paolo sprawia, że rewolwer, którego Mortar usiłuje się pozbyć, ciągle trafia do niego z powrotem. Ostatecznie fatalny przedmiot okazuje się maszynką do przycinania cygar.
A. Jaworska
4