System prawa (język prawniczy) - termin używany w różnych znaczeniach np.: system prawa danego państwa, system prawa określonej gałęzi prawa czy system źródeł prawa.
System prawa danego państwa oznacza całokształt obowiązujących w określonym czasie przepisów prawnych tego państwa, uporządkowanych wg przyjętych kryteriów. Bardziej ogólnie można system prawny określić też jako uporządkowany zbiór norm prawnych.
Obowiązujący w Rzeczypospolitej Polskiej system prawny dzieli się na gałęzie, które obejmują kompleksy norm regulujących określone kategorie stosunków społecznych. Podział systemu prawa na poszczególne gałęzie nie dokonuje się z mocy jednorazowej i świadomej decyzji prawodawcy lecz jest rezultatem procesu historycznego oraz ewolucji prawa.Ogół norm należących do danej gałęzi prawa np. prawa cywilnego nazywany jest systemem określonej gałęzi prawa, np. system prawa cywilnego.
Systemem źródeł prawa nazywane są charakterystyczne formy działalności prawotwórczej w systemie prawnym danego państwa. W zależności od tego jakiego rodzaju fakty prawotwórcze tworzy się głównie w danym systemie prawnym, wyróżnia się systemy prawa stanowionego, zwane inaczej także systemami prawa ustawowego ( statute law ), powstające w głównej mierze w drodze stanowienia norm przez ustawodawcę, oraz systemy prawa ( common law ), powstające głównie w drodze precedensów prawotwórczych.
System i zasady prawa
Przepisy zawarte w aktach normatywnych, będących źródłami prawa tworzą system prawa Rzeczypospolitej Polskiej.
Charakteryzuje się on przede wszystkim trzema cechami:
- hierarchiczną strukturą norm prawnych
- niesprzecznością tych norm
- zupełnością systemu.
Hierarchiczna budowa systemu prawa jest niewątpliwie podstawową jego cechą. Oznacza ona istnienie w nim norm niższych i wyższych. Miejsce normy w tym systemie zależy od miejsca w nim aktu normatywnego, w którym ta norma się znajduje. Hierarchia norm prawnych jest konsekwencją założenia, że jedynym źródłem prawa w znaczeniu generalnym jest wola Narodu Polskiego wyrażona w Konstytucji RP. Wszystkie inne źródła prawa bezpośrednio lub pośrednio od niej pochodzą, służą jej urzeczywistnieniu, w niej mają swoje oparcie i tylko z niej czerpią moc prawną. Normy niższe nie pełnią więc żadnej samoistnej roli, ale służą jedynie jak najwierniejszemu wykonaniu norm wyższych, a ostatecznie - wykonaniu Konstytucji. To prawda, że normy niższe są niezbędne. Nawet coraz bardziej jest to widoczne wobec komplikujących się stosunków społecznych, które wymagają uregulowania prawnego; nie ma jednak dla nich innej podstawy niż norma wyższa, a wreszcie Konstytucja.
Zasada, że norma niższa jest pochodną normy wyższej powoduje, iż w razie sprzeczności między tymi normami norma niższa traci swoją moc - lex superior derogat legi inferiori. Niesprzeczność systemu prawa nie jest oczywiście faktem, lecz postulatem. Ze względu bowiem na jego rozmiary i wielkie zróżnicowanie wielu poszczególnych aktów normatywnych prawdopodobieństwo występowania w nim sprzeczności jest spore. Cecha ta wymaga bezwzględnie usuwania tych sprzeczności za pomocą reguł kolizyjnych, akcentowania zasad prawa, wykładni prawa, a wreszcie ingerencji prawotwórczej właściwych organów.
Zupełność systemu prawa oznacza obowiązywanie w RP tylko i wyłącznie tego systemu. Pozwala to rozstrzygnąć wszelkie wątpliwości, czy jakaś norma ma charakter obowiązujący, bo mieści się w tym systemie, czy też nie. Zapewnia obywatelom wolność działania, jeżeli w tym systemie nie ma jego ograniczeń. Zapewnia określoną prawem działalność organów publicznych, państwowych i innych na rzecz obywateli oraz na rzecz interesu wspólnego, prowadzoną wyłącznie w zakresie i formach przewidzianych w tym systemie
Tak rozumiany system prawa jest możliwy tylko w państwie demokratycznym. Jest on dobrodziejstwem jego obywateli, stanowi bowiem jedną z niezbędnych gwarancji urzeczywistnienia korzystnych dla obywateli zapisów zawartych w Konstytucji.
W doktrynie narosło wiele sporów na temat pojęcia zasad prawa. Są one niewątpliwie odbiciem prawno-naturalnego i pozytywistycznego stosunku do prawa. Prawno-naturalne traktowanie prawa prowadzi do poszukiwania zasad prawa przede wszystkim w założeniach i regułach prawa natury, według których prawo ma być przede wszystkim sprawiedliwe i słuszne.
Zasady te mają obowiązywać w prawie pozytywnym, tzn. w prawie ustanowionym jako obowiązujące niezależnie od tego czy są w nim wyraźnie sformułowane.
Pozytywistyczne widzenie prawa ogranicza pojęcie zasad prawa tylko do norm prawa obowiązującego i ich logicznych konsekwencji
Współcześnie coraz szerszą aprobatę zyskuje tzw. trzecia droga między doktrynami prawa natury a pozytywizmem prawniczym, według której za zasady prawa uznaje się przyjęte w danej kulturze prawnej i powszechnie stosowane w argumentacji prawniczej zasady. Mają one najczęściej oparcie także w Konstytucji lub w innych ustawach. W nielicznych więc wypadkach zachodzi potrzeba sięgnięcia po zasady tkwiące w naszej kulturze prawniczej, które nie znalazły wyrazu w prawie pozytywnym. Nie można ich nie doceniać, należy bowiem dążyć do tego, by każde rozstrzygnięcie prawne odpowiadało prawu i naszej kulturze prawnej. Największe jednak praktyczne znaczenie mają zasady sformułowane w normach prawnych lub będące ich konsekwencjami logicznymi.
Jak odróżnić zasadę od normy zwykłej?
Trudno tu wskazać regułę, która byłaby receptą usuwającą wszystkie wątpliwości. Za najważniejsze kryterium należy niewątpliwie przyjąć miejsce normy w hierarchicznej strukturze systemu prawa, a więc zasadami są przede wszystkim normy zawarte w Konstytucji, umowach międzynarodowych ratyfikowanych za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie oraz w ustawach.
Drugie kryterium, mniej ostre, dające jednak możliwość zakwalifikowania normy do zasad prawa, to rola tej normy w regulacji danej instytucji prawnej lub gałęzi prawa.
Trzecim kryterium mogącym już budzić pewne spory, jest związek jej z określonymi wartościami uznanymi powszechnie w kulturze prawnej. Kryteria te mogą być wykorzystywane pojedynczo, jak i łącznie.
Ponieważ system prawa jest, a przynajmniej powinien być traktowany jako system logiczny, znaczenie zasad prawa jest takie same, jak zasad w każdym innym systemie logicznym, a zatem wszystkie inne normy winny być tłumaczone i stosowane zgodnie z tymi zasadami