KOLONIALIZM
Polityka podboju i przejmowania obcych terytoriów, podporządkowywania sobie zamieszkującej tam ludności. Korzenie kolonializmu mimo, że znany był już od starożytności sięgają przełomu XV i XVI wieku. Rozkwit kolonializmu ma związek z odkryciami geograficznymi oraz globu ziemskiego między mocarstwa kolonialne.
Celem kolonizacji było;
zdobycie nowych terytoriów zamorskich,
wzbogacenie się,
poszerzenie wpływów na świecie
wzmocnienie siły państwa kolonizacyjnego
Były to cele ekonomiczne, polityczne i strategiczne. Uzależnienie terenów podbitych uzasadniano wyższością kultury rasy białej i misją cywilizacyjną wśród „ludów kolorowych”.
W rezultacie kolonizacji na początku XX wieku obszary Afryki i Azji oraz prawie cała Ameryka zostały podzielone i podporządkowane kilku państwom europejskim.
Status tych terenów był zróżnicowany. Używano nazw: kolonia, protektorat, kondominum czy też prowincje zamorskie, terytoria zamorskie czy powiernicze. Zarządzano nimi za pomocą administracji kolonialnej np. w koloniach francuskich w Afryce (Senegal, Togo, Madagaskar, Algieria, Gwinea) lub pośrednio przez wykorzystanie lokalnych struktur plemiennych lub państwowych jak w koloniach brytyjskich w Afryce (Kenia, Uganda, Nigeria, Sierra Leone, Rodezja). Aż do zakończenia II wojny światowej kolonie zajmowały 38 mln. km kw. i były to tereny podporządkowane 12 państwom kolonialnym. Po II wojnie nadal istniały imperia kolonialne: brytyjskie, francuskie, belgijskie, holenderskie i portugalskie. Kolonie stanowiły zaplecze surowcowe i rynki zbytu dla państw europejskich.
Kolonializm przyczyniał się do utrzymywania zacofania gospodarczego krajów uzależnionych. W wielu krajach utrzymywały się struktury feudalne lub półfeudalne gospodarki krajowej , a import produktów europejskich przyczyniał się do upadku rodzimego rzemiosła. Polityka metropolii polegała na eksploatacji surowców, grabieży ziemi, tworzeniu gospodarki plantacyjnej, mającej na celu zaspokojenie potrzeb metropolii, co doprowadzało do klęsk głodu i masowego wymierania miejscowej ludności. Ludność miejscowa nie godząc się ze statusem kolonialnej zależności wielokrotnie wzniecała powstania zbrojne np. powstanie Sipejów W Indiach, Mahdiego w Sudanie, Hererów przeciw Niemcom, Zulusów przeciw Brytyjczykom czy tez powstanie Berberó.
Po 1945 w wielu regionach wybuchały walki narodowowyzwoleńcze (np. Indochiny wyzwoliły się spod panowania Francji). Niepodległość wywalczyła tez po 8 latach powstania Algieria.
System kolonialny powoli ulegał załamaniu poprzez narastanie różnych procesów. Najpierw była to Azja , potem Afryka. Niepodległość państwa te wywalczyły w sposób zbrojny , przez powstania antykolonialne, albo w drodze porozumienia pokojowego. W ciągu 45 lat powstało ponad 130 nowych, niepodległych państw.
O dekolonizacji zadecydowało kilka czynników zewnętrznych i wewnętrznych:
wzrost świadomości społecznej i narodowej ludności w koloniach po II wojnie światowej (państwa kolonialne biorące udział w wojnie korzystały z środków masowego przekazu jakim było radio i prowadziły kampanie wśród ludności),
poprzez udział w wojnach i zetknięciem się z nowoczesnym światem nastąpił wzrost wiedzy o nowych technologiach, o nieznanych wytworach techniki europejskiej. Zdobytą wiedzę oraz doświadczenie organizacyjne wykorzystywano w działalności niepodległościowej.
wojna przyczyniła się także do rozwoju ekonomicznego krajów kolonialnych, bo wiązało się to ze zwiększonym zapotrzebowaniem na surowce oraz żywność. Budowano więc trasy kolejowe, przenoszono część zaplecza logistycznego.
powojenna rywalizacja mocarstw zachodnich;
współzawodnictwo między Wschodem a Zachodem
działalność ONZ
W czasie wojny już niektóre kraje uzyskały niepodległość, co zapoczątkowało rozpad imperiów kolonialnych.
Etapy dekolonizacji:
1. 1945-1955 niepodległość uzyskuje 11 państw azjatyckich i 1 afrykańskie,
niektóre w wyniku walki zbrojnej np. Wietnam, Indochiny.
Pierwszy etap zakończył się konferencją solidarnościową 29 państw azjatyckich i afrykańskich w Indonezji w 1955 roku, na której opowiedziano się za likwidacją kolonializmu i poparto walkę wyzwoleńczą.
2. 1956-1965 największe natężenie wyzwalania się narodów kolonialnych, 42 państwa
(30 w Afryce), rok 1960- nazwano rokiem Afryki- najwięcej państw uzyskało niepodległość , większość w wyniku rozwiązań politycznych, Algieria po 8 latach powstania, istotna rola ONZ-deklaracja przyznająca niepodległość narodom kolonialnym
3. 1966- 1975 rozpadły się pozostałości imperium brytyjskiego na Bliskim Wschodzie z
oraz portugalskie w Afryce
4.od 1976 roku wyzwolenie Namibii, wyzwolenie oceanicznych wysp i archipelagów.
Ostatnim państwem , które uzyskało niepodległość była Afryka Płd-Zach.
W drugiej poł. Lat 90-tych pozostawały już niewielkie terytorialne enklawy kolonialne.
Wielka Brytania- wyspa Św. Heleny, Gibraltar, Bermudy, Falklandy, Kajmany
Hiszpania - Ceuta i Malila, Kadyks, Malaga
Francja - Reunion, Majotta, Gwadalupa, Martynika
Holandia- Antyle Holenderskie, Aruba
ROLA ONZ W LIKWIDACJI KOLONIALIZMU
W Karcie NZ wprowadzono system powiernictwa z założeniem, że społeczność międzynarodowa będzie popierać postęp ludności obszarów powierniczych.
Powiernictwem objęto 3 kategorie:
obszary mandatowe
obszary odłączone od państw nieprzyjacielskich pokonanych w II wojnie światowej
obszary dobrowolnie przekazane do systemu powiernictwa
Wszystkie obszary powiernicze uzyskały niepodległość. Największym problemem ONZ była sprawa dawnego terytorium mandatowego Ligi Narodów, a mianowicie Afryki PŁd.-Zach. (Namibii), przekazanej pod zarząd Unii Południowej Afryki (UPA), która odmówiła włączenia tego terytorium do systemu powierniczego ONZ, a 3 lata później zaanektowała Namibię jako swoja piąta prowincję. W 1966 ONZ unieważniło mandat Republiki Płd Afryki na zarządzanie Namibią, a rok później utworzono radę ONZ ds. Namibii jako organu najwyższego do czasu ogłoszenia niepodległości. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości uznał zarząd RPA jako bezprawny. RPA jednak stawiała opór i przez wiele lat nie udawało się rozwiązać tego problemu. Dopiero po zakończeniu zimnej wojny pojawiły się przesłanki pozwalające Namibii uzyskać niepodległość.
Istotna rolę ONZ odegrało w procesie dekolonizacji obszarów niesamodzielnych, które nie wchodziły w skład systemu powierniczego.
3 etapy likwidowania kolonializmu:
1. 1946-1955 - ONZ ustala zakres i procedurę przekazywania informacji o obszarach niesamodzielnych przez państwa kolonialne. Od 1949 Zgromadzeni Ogólne miało prawo do badania tych informacji , oceniało sytuację w koloniach i miało możliwość sprawowania kontroli międzynarodowej nad tymi terenami.
Działalności ONZ nie sprzyjała postawa państw zachodnich, które obstawały przy „planie pokoju”, który przewidywał te obszary do niepodległości dopiero po 1972 roku.
2. 1956-1959- drugi etap aktywności ONZ. Ustalono, że naruszeniem obowiązków członka ONZ jest odmowa udzielenia informacji przez państwa kolonialne o obszarach niesamodzielnych. Chodziło o ustalenie czy dany obszar uzyskał rzeczywiście niepodległość.
3.od 1960 trzeci etap. Celem ONZ była całkowita likwidacja systemu kolonialnego jako sprzecznego z zasadami Karty NZ. Przyjęto dokładna listę kolonii Hiszpanii i Portugalii i zobowiązano do składania rocznych sprawozdań. Uchwalono także deklarację o przyznaniu niepodległości krajom i narodom kolonialnym- najw. dokument w stosunkach międzynarodowych. Potwierdziła ona prawo do stanowienia wg własnego uznania statusu politycznego oraz prawo do swobodnego rozwoju gospodarczego, społecznego, kulturalnego. Wzywała także do zakończenia kolonializmu , gdyż jest to sprzeczne podstawowymi prawami człowieka oraz sprzeczne z Kartą NZ.
Prawo do niepodległości narodów kolonialnych potwierdziła wielostronna konwencja ONZ, która w 1966 stwierdziła że „ wszystkie narody maja prawo do samostanowienia”
Od lat sześćdziesiątych kraje nowo wyzwolone stały się najliczniejszą grupą państw ONZ, wywierającą znaczny wpływ na działalność tej organizacji.
W tej grupie ZSRR zyskiwał potencjalnych sojuszników, budując swój prestiż międzynarodowy przez forsowanie procesów dekolonizacji. Zachód miał podstawy obawiać się, ze kolejne państwa trafia w strefę wpływu komunizmu.
Dekolonizacja doprowadziła do zmiany układu sił w ONZ. Wspólny głos ZSRR, jego europejskich ,azjatyckich i afrykańskich sprzymierzeńców osłabiał pozycję USA, co uwydatniało się w głosowaniach w Zgromadzeniu Ogólnym.
ONZ dążąc do dekolonizacji uchwalała wielokrotnie rezolucje wzywające do
przyznania niepodległości krajom zależnym. W 1972 roku uchwalono rezolucję, że kolonializm zagraża pokojowi. Przeciwko tej rezolucji głosowały: Francja, Portugalia, RPA, Wielka Brytania, USA.
W ciągu 50 lat swojej działalności ONZ odegrała istotną rolę w procesie demontażu kolonializmu. Mobilizowała społeczność międzynarodową i opinię publiczną. Wywierała nacisk na rządu państw posiadających kolonie. Jej decyzje przyspieszyły likwidacje kolonializmu.
TRZECI ŚWIAT
W rezultacie dekolonizacji powstało ponad 130 państw o zróżnicowanym poziomie rozwoju cywilizacyjnego, ekonomicznego i społeczno-politycznego. W odniesieniu do tych państw używano różnych nazw: kraje gospodarczo zacofane, kraje mniej rozwinięte czy tez kraje rozwijające się. Ostatecznie przyjęto kraje rozwijające się lub zamiennie Trzeci Świat. Problem z określeniem nowo powstałych państw wiązał się z brakiem obiektywnych kryteriów pozwalających na jednoznaczna identyfikację. Najczęściej brano pod uwagę wskaźniki niedorozwoju, wysoka śmiertelność, niedożywienie, małą konsumpcję energii, wysoki odsetek analfabetów, przewaga ludności wiejskiej, niższą pozycje kobiety, rozpowszechniona pracę dzieci. Wskazuje się także na brak dostatecznie silnych bodźców rozwojowych wynikających z braku odpowiednich cech psychologicznych i umiejętności ludzi. Państwa rozwijające się charakteryzują się brakiem społecznej dyscypliny, słabością ustawodawstwa, uchybieniami w przestrzeganiu i egzekwowaniu prawa, niedbalstwem, samowola urzędników i korupcją.
Kraj Trzeciego Świat łączą dwa elementy: przeszłość kolonialna i zacofanie gospodarcze.
Większość państw to kraje rozwijające się . Zacofanie i niedorozwój jest wynikiem kolonialnej eksploatacji oraz błędów popełnionych w rozwoju gospodarczym już po uzyskaniu niepodległości. Zróżnicowanie gospodarcze stanowi podstawę do podziału świata na bogatą Północ i biedne Południe. Południe to prawie cały Trzeci Świat.
Zacofanie gospodarcze ma uwarunkowanie historyczne. Znaczna część tych zasobnych w kopaliny państw ma rozwinięty tylko przemysł wydobywczy. Są to zazwyczaj kraje monokulturowe, uzależnione w poważnym stopniu od wahań koniunktury międzynarodowej i pogłębiających się różnic cenowych między surowcami a żywnością i produktami przemysłowymi.
Poważnym obciążeniem krajów Trzeciego Świata jest ich zadłużenie.
W specjalnym raporcie opracowanym przez Niezależną Komisję ds. Rozwoju Międzynarodowego tzw. Komisję Brandta: „Pónoc_Południe: zapewnić przeżycie” wskazano na duży przyrost naturalny, rosnące zadłużenie, deficyty bilansów płatniczych, wzrost bezrobocia, pustynnienie gleby wycinanie lasów i zanieczyszczenie środowiska. W związku z tym raportem zwrócono uwagę, że pomoc udzielana krajom Trzeciego Świata wynosi mniej niż 5% rocznych wydatków na zbrojenia.
Raport ONZ o stanie gospodarczym wykazał wzrost gospodarczy tych państw na poziomie 4,7% i był wyższy niż W Unii Europejskiej (1.7%). Pozwala to przewidzieć wzrost udziału tych państw w światowej gospodarce, ale nie wykorzystuje się tutaj wszystkich możliwości rozwoju. Przeszkodą jest także brak politycznej woli rządów, konflikty zbrojne, zbyt wysokie wydatki na obronę i degradacja środowiska naturalnego. To z kolei przyczynia się do bezrobocia, niskiego stanu edukacji, niedożywienia, brak opieki medycznej. Warunkiem wyjścia z sytuacji patowej może być pomoc finansowa oraz fachowa z zagranicy, ale kraje wysoko rozwinięte ograniczyły pomoc dla państw najsłabiej rozwijających się.
Znaczący wpływ na sytuację gospodarczą mają także skutki degradacji środowiska naturalnego. Niewłaściwe użytkowanie sprzyja pustynnieniu gleby, co powoduje zmniejszanie terenów uprawnych.
Inna przyczyną jest wysokie tempo rozwoju państw zachodnich, rewolucja przemysłowa, która sprawiła automatyzację w wielu dziedzinach przemysłowych, a tym samym mniejsze zapotrzebowanie na robotników, co w krajach Trzeciego Świata spowodowało zwiększenie bezrobocia. Do tej pory produkcja w krajach Trzeciego Świata była konkurencyjna ze względu na tanią siłę roboczą, po rewolucji przemysłowej przestała być konkurencyjna.
Pozytywnym jednak aspektem rewolucji przemysłowej jest fakt, że zapewnia ona możliwośc rozwiązania technicznego podstawowych plag Trzeciego Świata , jakimi są głód, brak wody, desertyfikacja.
Świat trzeci to heterogeniczna społeczność międzynarodowa, zróżnicowana pod względem rozwoju i trudno powiedzieć czy będzie odgrywać znaczącą i dynamiczną rolę w stosunkach międzynarodowych.
NEOKOLONIALIZM
Układ zależności krajów gospodarczo słabo rozwiniętych od krajów uprzemysłowionych, co utrudnia im pełny i wszechstronny rozwój gospodarczy. Państwa zachodnie kontrolują państwa Trzeciego Świata poprzez Międzynarodowy Fundusz Walutowy czy też Bank Światowy. Dokonuje się modernizacja zacofanej struktury gospodarki, ale nie we wszystkich dziedzinach produkcji przemysłowej. Kontrolując i stymulując rozwój gospodarczy swoich słabszych partnerów, państwa zachodnie preferują niektóre dziedziny produkcji. Najważniejszą dziedziną inwestycji kapitału zachodniego jest przemysł wytwórczy. Strategia neokolonializmu sprowadza się do intensyfikowania współpracy z państwami rozwijającymi się przez inwestycje kapitałów, wykorzystanie taniej siły roboczej oraz poszerzającego się rynku zbytu w tych krajach. Pozwala to utrzymać rozwój państw Trzeciego Świata w takim kierunku, który umożliwia osiąganie maksymalnych zysków i utrzymanie ich w zależności.
Skutkiem tej strategii nie jest tylko zastój gospodarczy. W niektórych krajach następuje szybkie tempo rozwoju ekonomicznego, a niektóre jak np. azjatyckie tygrysy imponującą dynamikę.. W wielu krajach Trzeciego Świata funkcjonują różne systemy gospodarcze, niekiedy o feudalnym rodowodzie. Obok funkcjonującej nowoczesnej gospodarki funkcjonuje także tradycyjna i przejściowa.
Neokolonializm przyczynia się do deformacji struktury produkcji w krajach Trzeciego Świata, sprzyja natomiast rozwojowi rolnictwa (plantacje) i przemysłu wydobywczego, ale hamuje rozwój przemysłu przetwórczego i produkcję towarów na rynek wewn.
Rozwijane są pracochłonne gałęzie przemysłu, zwłaszcza lekkiego i przetwórczego. Zajmują się produkcją mniej rentowną i mniej nowoczesną, zazwyczaj przyczyniając się do degradacji środowiska naturalnego. Zachód wykorzystuje tania siłę roboczą w byłych koloniach i przerzuca często tam produkcję, buduje liczne fabryki.
Prowadzona polityka przez państwa wysoko uprzemysłowione przyczynia się do utrzymywania i utrwalania zależności ekonomicznej, naukowo-technologicznej państw Trzeciego Świata od państw Zachodu. Stan ten powoduje utrwalenie się systemu nierównoprawnych stosunków i powiązań między peryferiami (Trzecim Światem) a centrum ( Światem Zachodu).