Temperament, jako źródło różnic indywidualnych
Zgodnie z definicją, przytoczoną przez J. Strelaua „przez temperament rozumiemy zespół formalnych i względnie stałych cech zachowania, przejawiających się w sile lub wielkości (szybkość) reagowania oraz w czasowych parametrach reakcji” (J. Strelau w: T. Tomaszewski, 1979, s. 713).
Po raz pierwszy w literaturze koncepcja temperamentu pojawia się w V w. p.n.e. u Hipokratesa. Wg niego, za temperament odpowiadają 4 zasadnicze soki, zawarte w organizmie. Są to: krew, flegma, czarna żółć i żółta żółć. Odpowiednie proporcje, między tymi sokami determinują zdrowie, bądź wywołują choroby - w przypadku złego stosunku soków do siebie. Koncepcja ta, była jednak niepełna, ponieważ nie uwzględniała związku proporcji soków w organizmie z przejawianiem określonych cech osobowości.
W II wieku p.n.e. koncepcję tę rozwinął Galen, który w pracy „De temperamentis” opisał dziewięć typów temperamentów, z czego wskazał cztery, bezpośrednio zależne od przewagi jednego z soków w organizmie. Typologia temperamentów bezpośrednio zależnych od proporcji soków wg Galena:
- sangwinik (sanguis - krew),
- choleryk (cholé - żółć),
- melancholik (melas cholé - czarna żółć),
- flegmatyk (phlegma - flegma).
Koncepcja, przedstawiona przez Galena zyskała wielu zwolenników, w tym m.in. Pawłowa, Kanta, Wundta itd. Badania endokrynologiczne prowadzone współcześnie, częściowo potwierdzają zależność niektórych cech temperamentu od działania układu hormonalnego. Warto podkreślić, iż koncepcja Hipokratesa - Galena w ogólnych zarysach obowiązuje do czasów współczesnych.
Inną drogę badań nad temperamentem wybrał I. Pawłow. Był on zwolennikiem poglądu, że zachowanie człowieka jest uwarunkowane przede wszystkim czynnościami układu nerwowego. „Uznał on, że cechy temperamentalne są uwarunkowane właściwościami układu nerwowego. Niektóre z jego wypowiedzi świadczą, że nawet utożsamiał typ układu nerwowego z temperamentem. Dlatego też tę teorię temperamentu określa się mianem nerwizmu.
Zgodnie z pawłowskim wyobrażeniem w układzie nerwowym występują dwa przeciwstawne procesy: pobudzanie i hamowanie. Pierwszy jest zdolnością przewodzenia impulsów nerwowych, niezbędnych do realizacji funkcji określonych biologiczną strukturą organizmu. Bez możliwości pobudzenia układu nerwowego zwierzęta i ludzie nie mogliby doznawać wrażeń, odbierać sygnałów emocjonalnych itp. Siła pobudzenia nerwowego bywa bardzo zróżnicowana. Bodziec tej samej intensywności wywołuje w silnym układzie nerwowym słabe pobudzenie, a w słabym silne. Hamowanie z kolei jest zdolnością wygaszania pobudzenia. W warunkach naturalnych zwierzę musi niekiedy wyhamować zaistniałe pobudzenie i zareagować na inny bodziec. Np. pobudzony seksualnie samiec, zaatakowany przez drapieżnika, musi, niekiedy błyskawicznie, wygasić pobudzenie i przestawić się na ucieczkę. Im łatwiej tego dokona, tym większa będzie siła procesu hamowania. Obu procesom przypisano s i ł ę, czyli odporność na działanie bodźców o dużej intensywności w przypadku pobudzania i zdolność utrzymania stanu wyhamowania przez dłuższy czas w procesie hamowania. Poza siłą każdemu z tych procesów przypisał Pawłow r u c h l i w o ś ć, czyli zdolność do szybkiego przechodzenia z pobudzania do hamowania i odwrotnie.
R ó w n o w a g a, trzecia cecha układu nerwowego, określa relację pomiędzy procesami pobudzania i hamowania. Może wystąpić układ 1) zrównoważony, 2) niezrównoważony z przewagą pobudzania, 3) niezrównoważony z przewagą hamowania. Kombinacja wymienionych cech stała się podstawą wyróżnienia czterech typów temperamentu, dla których nazwy zapożyczył Pawłow z typologii Hipokratesa-Galena. I tak:
choleryk- typ silny, niezrównoważony, pobudliwy, ruchliwy,
sangwinik- typ silny, zrównoważony, ruchliwy
flegmatyk- typ silny, zrównoważony, nieruchliwy, powolny,
melancholik- typ słaby, o zróżnicowanym układzie pozostałych cech (Cz. Matusewicz, 2006, s. 166 -167).
Regulacyjna teoria temperamentu (RTT) została opracowana przez J. Strelau'a. Wskazał on, że temperament jest jedną z cech regulacyjnych czynności. Główną myślą tej teorii jest założenie, że cechy temperamentu „odnoszą się przede wszystkim do formalnych cech zachowania”.
Wg Strelau'a temperament - jego cechy, ujawniają się w każdej czynności, podejmowanej przez jednostkę. Nie tylko w odniesieniu do emocji, czy też czynności motorycznych, ale także w aktywności intelektualnej. Strelau w swojej koncepcji uwzględnia dwa wymiary: energetyczne: reaktywność i aktywność; czasowe: żywość i perseweratywność.
Wymiar energetyczny opisuje reaktywność oraz aktywność. Reaktywność możemy obserwować w sytuacjach reagowania na określone bodźce. U jednostek silnie reaktywnych dochodzi do wzmocnienia stymulacji, zatem ich reakcje są silniejsze, niż u osób nisko reaktywnych. U tych ostatnich działa w tym przypadku mechanizm tłumiący stymulację.
„Reaktywność jest wysoka, gdy próg wrażliwości jest niski. Wskaźnik ten określa górny próg reaktywności. Natomiast dolny jej próg stanowi czułość układu nerwowego. Wielkość pomiędzy dolnym i górnym progiem stanowi siłę reakcji. Reaktywność w rozumieniu Strelau'a wyraża się zatem siłą reakcji” (Cz. Matusewicz, 2006, s. 167).
Aktywność wiąże się z intensywnością pobudzenia. Jej miarą jest ilość i zakres podejmowanych działań. Zgodnie z koncepcją C. Leuba i D. Hebba jednostka dostarcza sobie tylu bodźców, aby sprawność działania była optymalna. W przypadku pobudzenia na zbyt wysokim poziomie, jednostka działa w celu jego zredukowania. Aktywność, zatem pełni funkcję regulacyjną w stosunku do poziomu pobudzenia. Wysoki poziom aktywności jest właściwy dla osób nisko reaktywnych. W przypadku osób wysoko reaktywnych, posiadających mechanizm wzmacniający stymulację znacznie niższe jest zapotrzebowanie na bodźce, w celu osiągnięcia optymalnego poziomu pobudzenia.
Badania prowadzone na podstawie tej teorii, dotyczą form zachowania według kryterium zróżnicowania typów temperamentu. Kwestionariusz Temperamentu Strelau'a zawiera określenia, charakteryzujące zachowanie ludzi danego typu temperamentu.
„Np. odpowiedź „Tak” na pytanie „Czy lubisz zajęcia, które wymagają energicznych czy sprężystych ruchów?” świadczy o preferowanym sposobie zachowania osoby odpowiadającej i o tym, że udzielił jej choleryk lub sangwinik. Zestaw wielu odpowiedzi na zróżnicowane pytania pozwala dość dokładnie określać temperament badanej osoby oraz reaktywności, ruchliwości i innych cech temperamentu. Po rozpoznaniu wielu formalnych cech temperamentu autorzy poddali je analizie czynnikowej, w wyniku, czego wyodrębniono sześć zbiorczych cech (wiązek) temperamentu. Są to:
Żwawość: tendencja do szybkiego reagowania, wysokiego tempa aktywności, ruchliwość.
Perseweratywność, tendencja do kontynuowania i powtarzania zachowań po ustaniu działania bodźca.
Wrażliwość sensoryczna, zdolność do reagowania na słabe bodźce sensoryczne.
Reaktywność emocjonalna, tendencja do silnego reagowania na bodźce emocjogenne.
Wytrzymałość, zdolność utrzymania optymalnego poziomu reagowania w sytuacji silnej stymulacji.
Aktywność, skłonność do podejmowania wielorakich, pobudzających działań” (Cz. Matusewicz, 2006, s. 168).
W codziennej aktywności jednostki temperament odgrywa niebagatelną rolę. Wpływ temperamentu na zachowanie człowieka szczególnie mocno można dostrzec w sytuacjach trudnych, jak choćby odporności na stres. W przypadku długotrwałego przebywania w środowisku niekorzystnym, albo sytuacji zakłócającej w sposób stały stymulację optymalnego poziomu pobudzenia może dochodzić do kształtowania się niepożądanych cech osobowości. W przypadku stałego i silnego stymulowania jednostek reaktywnych lub braku stymulacji osób niereaktywnych może rozwinąć się lękliwość, czy neurotyzm. Badania, prowadzone na uczniach nad odpornością na stres, w zależności od temperamentu dowiodły, że negatywna ocena pedagogiczna wpływa ujemnie na sposób ich reagowania, w zależności od cech temperamentu. W przypadku choleryka, czyli typu silnego - reakcja wzmożonego pobudzenia, skutkuje mobilizacją do poprawy wyniku, w przypadku melancholika, reakcja na ocenę negatywną jest odmienna, skutkuje wycofaniem i rezygnacją z działań mogących doprowadzić do poprawy oceny.
A zatem można przyjąć, iż w sytuacjach stresowych znacznie lepiej radzą sobie silne typy, cechujące się lepszymi zdolnościami przystosowawczymi, niż jednostki o typie temperamentu słabym, reaktywnym.
W teorii Strelau'a znaczącą rolę odgrywa pojęcie i problem stylu działania. Wyróżnił styl prostolinijny, o przewadze czynności zasadniczych, dominujący u osób nisko reaktywnych wspomagający, o przewadze czynności pomocniczych, charakterystyczny dla osób wysoko reaktywnych. Zgodnie z badaniami, prowadzonymi w środowisku tkaczek w czasie pracy, osoby reaktywne poświęcają więcej czasu na czynności zasadnicze, mniej na pomocnicze. Jednostki niereaktywne nierównomierność tempa pracy niwelują dzięki czasowi, poświęconemu na wykonywanie czynności pomocniczych.
W zakresie pracy umysłowej odmienne typu temperamentu prezentują następujące cechy:
„silni”
„- większa integracja czynności przygotowawczych i sprawdzających, krótszy czas trwania czynności przygotowawczych
- dokonywanie zmian i poprawek w zadaniu w czasie wykonywania czynności zasadniczej
- sprawne działanie bez konieczności uprzedniego sporządzania planu pracy
- przedkładanie mowy ustnej nad pisaną
2. „słabi”
- dużo miejsca zajmują czynności przygotowawcze i sprawdzające
- dokonywanie poprawek i zmian w zadaniu dopiero w trakcie wykonywania czynności kontrolnej
- tendencja do układania planów dnia, tygodnia itp.
- preferowanie wypowiedzi pisemnych” (J. Strelau w: T. Tomaszewski, 1979, s. 730).
Konieczność wykonywania zróżnicowanych czynności w czasie pracy, jak i zależność stylu działania od swobody wyboru powoduje, że tylko w takich warunkach można mówić o wystąpieniu określonego stylu działania. Wartość teorii temperamentu, jako źródła różnic indywidualnych jest nie do przecenienia, jednak nie można zapominać o czynniku wtórnym w stosunku do temperamentu - o doświadczeniu, które także determinuje zachowanie człowieka.
Biografia
Tomaszewski T., 1979. Psychologia. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe
Matusewicz Cz. 2006. Wprowadzenie do psychologii
6