TEORIA WARSTWICOWA, DYNAMIZMY WYCHOWANIA
Opracowana na podstawie: Stefan Kunowski (2001). „Podstawy współczesnej pedagogiki”. Warszawa: Wydawnictwo Salezjańskie
Zjawisko wychowania jest procesem na tyle złożonym, że trudno o jednoznaczną definicję. W zależności od skutków, jakie zamierzamy osiągnąć, można przytoczyć wiele definicji tego pojęcia. Pierwotnie wychowanie znaczyło tyle, co utrzymanie, czy też żywienie. Aktualnie, te określenia pasują lepiej do procesu hodowli zwierząt. Jednostka ludzka potrzebuje natomiast daleko większej troski, by rozwijać się w sposób harmonijny i w stopniu zadowalającym stać się pełnoprawnym członkiem danej społeczności. Stefan Kunowski,w książce „Podstawy współczesnej pedagogiki”, podaje cztery elementy, wchodzące w skład wychowania. Wg niego, kiedy mówimy o wychowaniu, myślimy o:
„1. działaniu wychowawczym, czyli czynnościach wychowawców,
2. o warunkach, okolicznościach i bodźcach, czyli sytuacjach wychowawczych,
3. o wyniku, czyli wytworze wszystkich działań i warunków,
4. o zachodzących zmianach, a więc o całkowitym procesie wychowawczego rozwoju człowieka” (S. Kunowski, 2001, s. 166).
Ze względu choćby na bogactwo treści w przytoczonym podziale, brak wciąż jednolitej, obowiązującej definicji wychowania. Jednocześnie, w spółcześni badacze mniej lub bardziej dążą do syntetyzowania poglądów na proces wychowania, ponieważ skupianie się wyłącznie na jednym z elementów uniemożliwia badanie całości zjawiska. Próby syntezy powyższych określeń prowadzą wg Kunowskiego do wyodrębnienia podstawowych składników wychowania (sił dynamicznych), które uczestniczą we wszechstronnym rozwoju człowieka. Do tychże dynamizmów wychowania należą wg Kunowskiego „społeczne działanie wychowawcze, które stara się pokierować naturalnym rozwojem wychowanka, a to przez wychowawcze zbliżenie wychowanka do ideału nowego człowieka oraz przez ukształtowanie jego postawy wobec przyszłego, nieznanego jeszcze dokładnie życia” (S. Kunowski, 2001, s. 171 -172).
Jedną z opisanych przez Kunowskiego sił (dynamizmów) jest pęd życiowy do naturalnego psychologicznego rozwoju organizmu. Ta siła, nazywana biosem określa jego tzw. rozmach życiowy. Na tę siłę składają się uwarunkowania genetyczne, jak również odziedziczone predyspozycje psychiczne w zakresie talentów i zdolności, ale również upośledzeń i zwyrodnień moralnych. A zatem istotne jest w tym przypadku utrzymywanie zdrowia fizjologicznego i psychicznego. To, na co zwraca uwagę Kunowski, to fakt, że ta siła, jako wynikająca z instynktów i popędów - jest ślepa (por. S. Kunowski, 2001, s. 172). Współcześnie badaniem mierzenia siły biosu zajmuje się biometria.
Kolejnym dynamizmem, przywoływanym przez Kunowskiego, jest społeczne działanie wychowawców. Oddziaływanie to jest skierowane na ukierunkowanie ślepej siły, jaką jest bios. Nazywa się go etosem. Jest to próba wtłoczenia biosu w działania w ramach zwyczajów i norm danego społeczeństwa. Etos może oddziaływać na bios m. in. przy pomocy nacisku, przymusu, presji opinii publicznej. Jest to działanie w ramach stwarzanych sytuacji wychowawczych w różnych środowiskach: rodzinie, grupie rówieśniczej, zawodowej itd. Pod wpływem tych sytuacji następuje tzw. dziedziczenie społeczne, lub kulturalne - kształtuje się etos pracy, nauki, zabawy. Etos jednakże jest normą grupową, która zależnie od środowiska wychowawczego, może mieć wpływ także demoralizujący. Stąd konieczność oddziaływania wychowawczego, kierującego rozwój jednostki, w stronę ideału, który jest kolejnym dynamizmem - agosem. Zadaniem wychowawcy jest prowadzenie wychowanka w stronę wyższej kultury, doskonalenia we wszechstronnym rozwoju. Im większa siła agosu, tym większe prawdopodobieństwo, że wychowanek wzniesie się ponad popędy i przeciętność. Czwartą siłą, mającą wpływ na wychowanie jest los. Jest to najmniej przewidywalna siła, wpływająca na kształt przyszłego życia. W procesie wychowania jednak nie sposób nie uwzględniać zdarzeń nieprzewidzianych, które mogą na niego wpływać. Zależnie od poglądów, badacze mogą się skłaniać do postrzegania losu fatalistycznie, jako czynnik, na który jednostka nie ma wpływu, deterministycznie, gdy dzięki podporządkowaniu „porządkowi świata człowiek ma wpływ na własny los, lub indeterministycznie, gdy jest on postrzegany, jako zupełny przypadek - ślepy traf.
Wychowanie jest procesem długoletnim i wielofazowym. Zgodnie z tym, że życie ludzkie również podlega podziałowi na okresy. Periodyzacja ta może mieć jednak wyłącznie potoczny podział, ze względu na indywidualne różnice w rozwoju. Na tej podstawie psychologia rozwojowa przyjęła podział na okresy, odpowiadające przemianom psychicznym:
- okres niemowlęcy (do 1 roku życia),
- okres poniemowlęcy (do 4 roku życia),
- okres przedszkolny (do 7 roku życia),
- wiek szkolny dorastania i młodzieńczy, prowadzący do dorosłości (zob. S. Kunowski, 2001, s. 194).
Podział ten jednak nie obejmuje rozwoju fizycznego, czy społecznego, zatem pedagogika musiała wypracować teorię, określającą wszechstronny rozwój człowieka. Potrzebom tym, wyszła naprzeciw tzw. warstwicowa teoria rozwoju, zapoczątkowana przez Wilhelma Flitnera. Wskazywał on cztery sytuacje, czy też linie rozwoju:
„a) naturalny wzrost,
b) społeczne przekazywanie kultury,
c) historyczny proces wprowadzenia wychowanka do świata wartości,
d) duchowy proces powstawania w nim moralno - religijnego życia” (S. Kunowski, 2001, s. 194).
Teorię tę rozbudował prof. Sergiusz Hessen. Podzielił proces wychowania na cztery, odrębne warstwy: psychologiczną, społeczną, kulturalną i moralną. Warstwicowa teoria rozwoju człowieka wskazuje, że na każdym etapie jego rozwoju, dochodzi do głosu inny zestaw potrzeb, tworzący różne podłoża wychowania. Ich zaspokojenie, umiejętnie kierowane przez wychowawców - za równo, co do ilości, jak i jakości, stanowi tzw. wpływy wychowawcze. Poszczególne warstwy, kształtując się, implikują powstawanie nowych potrzeb, aż do osiągnięcia maksymalnego poziomu, będącego indywidualnym maksimum dla każdej jednostki. Wszechstronny rozwój człowieka polega więc na tym, aby w każdej warstwie osiągnąć zamierzone maksimum, a następnie podtrzymywać ich żywotność. Rozwój człowieka powinien następować harmonijnie, kształtując nową warstwę na już ustalonej. Dzieląc rozwój człowieka na siedmioletnie etapy, można ocenić, czy rozwija się w sposób normalny, czy też - brak objawów wystąpienia wyższej warstwy - wskazuje na wystąpienie zahamowania rozwojowego, czy wręcz niedorozwoju. Porządek kształtowania, nakładających się na siebie warstwic ustalony jest przez naturalny rozwój człowieka:
„a) warstwa biologiczna, tworząca nasz organizm,
b) warstwa psychologiczna, rozwijająca całokształt psychiki,
c) warstwa socjologiczna, formująca osobę społeczną wychowanka,
d) warstwa kulturologiczna, która wyrabia twórcę kulturalnego w człowieku,
e) warstwa czysto duchowa lub światopoglądowa, kształtująca w pełni duchowość i jej stronę religijno - moralną” (S. Kunowski, 2001, s. 197).
Teoria warstwicowa uwzględnia, zatem zarówno występujące losowo zmienne wychowawcze, jak i zamierzone działania wychowawców, w ramach istniejących systemów wychowawczych.
4