DZIEDZINY WYCHOWANIA
Opracowane na podstawie: Mieczysław Łobocki (2003). Teoria wychowania w zarysie. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”
Pojęcie wychowania w znaczeniu szerokim oznacza kształtowanie osobowości pod względem wszystkich jej cech. Zatem przedmiotem wychowania będzie w tym przypadku całość psychiki ludzkiej, a jako takie ma wpływ na wszystkie sfery życia jednostki. Poszczególne sfery, zależnie od przedmiotu zainteresowania nazywa się dziedzinami wychowania. Jedną z nich jest wychowanie moralne, inaczej nazywane etycznym, bądź wychowaniem do wartości.
Wychowanie moralne ma za zadanie zapoznać wychowanków (dzieci i młodzież) z normami, określającymi prawidłowe zachowanie, jak i wartościami moralnymi, obowiązującymi w danym społeczeństwie, stanowiącymi przesłanki do wyrażania własnych sądów. Wychowanie moralne ma przygotować wychowanków do przyjęcia norm moralnych za własne, a co za tym idzie uargumentować dostatecznie przesłanki przyjęcia tych wartości, co umożliwi wychowankom obronę tychże wartości w razie potrzeby. Ma również za zadanie wykształcić nawyki moralnego zachowania. Właściwie trudno byłoby doszukiwać się wychowania, które nie byłoby oparte na wartościach moralnych. Aktualnie przyjmuje się podział na wychowanie moralne w znaczeniu opisowym i oceniającym. Wersja neutralna (opisowa) wychowania moralnego zakłada przedstawienie wychowankom różnych sposoby postępowania moralnego, bez zabarwienia emocjonalnego ze strony rodziców, czy wychowawców. W tym zakresie wymaga się nie ujawniania własnych poglądów, ponieważ głównym celem jest w tym wypadku rozwinięcie świadomości moralnej, która pozwoli na skuteczny dobór argumentów dla uzasadnienia dyskutowanych problemów etycznych, a co za tym idzie - swobodnego posługiwania się językiem etyki, czy psychologii. W znaczeniu normatywnym (oceniającym) ma za zadanie wykształcić w wychowankach przeświadczenie, że wpajane im normy i wartości są jedynie słuszne. Przestrzeganie tych norm ma zapewnić im bycie moralnie dobrymi. Funkcjonuje tu przeświadczenie, że wartości przekazywane dzieciom przez dorosłych są najlepsze, przydatne i konieczne w życiu codziennym. Wychowanie moralne jest czymś niezwykle istotnym w życiu, zwłaszcza w dobie postępującej globalizacji, gdzie każdy z nas ma do czynienia z przedstawicielami różnych kultur. To, co dla nas jest nie do przyjęcia w sensie moralnym, dla innych osób może być zjawiskiem zwyczajnym. W imię źle pojętej wolności, człowiek może dojść do konkluzji, że nie wolno mu robić tylko tego, co zostało wyraźnie zakazane. Wychowanie moralne w tym kontekście pełni rolę swoistych granic, czy drogowskazów, poza normami przyjętymi choćby przez poszczególne gałęzie prawa. Wychowanie moralne nakłada również na jednostkę swego rodzaju odpowiedzialność także za czyny cudze. I tak np. dobrze byłoby, gdyby wyborca znał poglądy etyczne, czy moralne swojego przedstawiciela. Może się, bowiem okazać, że poglądy te nie są zbieżne, a przepisy, za którymi lobbował nasz kandydat - skrajnie przeciwstawne do poglądów prezentowanych przez nas. Moim zdaniem wychowanie moralne jest szczególną dziedziną wychowania, w której jak nigdzie istotną rolę pełni wiarygodność. Dlatego oprócz logicznej argumentacji, przede wszystkim konieczne jest zachowanie nauczyciela, czy rodzica, adekwatnie do głoszonych przez nich poglądów.
Kolejną dziedziną wychowania jest wychowanie estetyczne. Ma ono za zadanie uwrażliwić dzieci i młodzież na kulturę i sztukę, zapewnić wysoki poziom kultury estetycznej, czyli umożliwić przyswojenie wiedzy o rzeczach pięknych. Powinno również umożliwić branie udziału w tworzeniu, wyrażaniu siebie poprzez sztukę. Ta dziedzina wychowania sprzyja również rozwojowi intelektu, poprzez przekazywanie informacji na temat dziedzictwa kulturowego, oraz społeczno - moralnemu, dzięki przyswajaniu wiedzy na temat treści, zawartych w wytworach sztuki. Wychowanie estetyczne, czy też zamiennie stosowane - wychowanie przez sztukę obejmuje różne dziedziny, w zależności od formy ekspresji. I tak mówi się o: wychowaniu plastycznym, muzycznym, literackim, teatralnym i filmowym. Bezsprzecznie sztuka odgrywa duży wpływ na rozwój każdego człowieka, być może nie stanowi warunku niezbędnego dla zaspokojenia potrzeb bytowych, ale jej obecność ma wiele funkcji, w tym: „poznawcza, kształcąca, ludyczna, katartyczna, terapeutyczna, kompensacyjna, moralna, estetyczna, społeczna i afirmatywna” (M. Łobocki, 2003, s. 276).
Wychowanie estetyczne, poza walorami poznawczymi, powinno stanowić inspirację do tworzenia własnych „dzieł”. Nie znaczy to, że powinno się przykładać dużą wagę do poziomu artystycznego tych kreacji, ile, większą wagę powinno się zwracać na rozwijaniu w dziecku kreatywności, wyobraźni, czy ciekawości twórczej. Na skuteczność tego rodzaju wychowania ma również wpływ nauczyciel, ponieważ w tym wypadku nie powinien być on dostarczycielem „suchych” informacji, ale przede wszystkim partnerem i inspiratorem rozmaitych dokonań twórczych.
Kolejną dziedziną wychowania jest wychowanie seksualne. Najczęściej przez wychowanie seksualne rozumie się „kształtowanie pożądanych społecznie i moralnie postaw wobec seksualności człowieka” (M. Łobocki, 2003, s. 281). Wychowanie seksualne występuje w szkole, jako „wychowanie do życia w rodzinie”. Są to zajęcia fakultatywne, a zatem nie ma obowiązku uczestniczenia w nich, natomiast organizowane są za zgodą rodziców. Podobnie, jak autor, uważam, że „wychowanie seksualne”, pojmowane, jako rozumienie płci własnej i odmiennej, okazywanie szacunku i kształtowanie właściwych relacji między przedstawicielami obu płci, nie powinno być przedmiotem odrębnych zajęć edukacyjnych. W moim przekonaniu zagadnienia te powinny znaleźć swoje - należyte miejsce w innych blokach programowych. Nie rozpatrując wychowania seksualnego, w kategoriach czysto biologicznych, jako nauki o bezpiecznym i satysfakcjonującym seksie, uważam, że ta dziedzina wychowania stanowi integralną część wychowania moralnego. Może być to przedmiotem zarówno lekcji religii, czy etyki, a w zakresie zmian w kształtowaniu się wzajemnego traktowania i pozycji płci - również historii. Biorąc pod uwagę rosnącą liczbę nastolatek w ciąży, należałoby się raczej zastanowić, czy tego rodzaju wiedza jest przekazywana w satysfakcjonujący sposób. Być może właśnie informacje, przekazywane nt. seksualności człowieka w oderwaniu od wartości, powoduje, że coraz więcej młodzieży ma na swoim koncie coraz wcześniejszą inicjację seksualną. Niezaprzeczalnie wychowanie seksualne zorientowane etycznie ma większą wartość. Nie tylko ze względu na kształtowanie odpowiedzialności moralnej za życie seksualne, ale również, dlatego, że wiedza o różnicach dzielących płcie, czy nabywanie umiejętności tworzenia i rozwijania więzi między partnerami ma znaczący wpływ na późniejsze prawidłowe relacje w rodzinie i społeczeństwie. Jakkolwiek głos decydujący na temat inicjacji seksualnej mają sami zainteresowani, to rolą wychowawcy powinno być tutaj zachęcenie do podjęcia decyzji o zachowaniu abstynencji seksualnej i dostarczenie argumentów na temat słuszności takiej postawy.
Kolejną dziedziną wychowania, jest wychowanie patriotyczne. To wychowanie ma współcześnie bardzo duże znaczenie. W obliczu przynależności Polski do Unii Europejskiej, otwartych granic, wychowanie to powinno mieć na celu umożliwienie zachowania tożsamości narodowej, państwowej. Przy szacunku dla innych nacji, zapoznawanie wychowanków z dorobkiem własnego kraju. Wychowanie patriotyczne ma na celu również wytworzenie poczucia obowiązku wobec własnego kraju, odpowiedzialności za jego rozwój, solidarności z narodem i więzi do niego. Odnosi się to zarówno do przeszłości, jak i teraźniejszości. Najprostszym przykładem mogłaby być w tym miejscu troska o zachowanie czystości języka, na tle coraz bardziej postępującego „anglicyzowania”. Wychowanie patriotyczne powinno również obejmować działania, kierujące aktywność wychowanków do kształcenia i pracy na rzecz podnoszenia dobrobytu w kraju, rozwoju intelektualnego młodego pokolenia, rozumianego, jako wypełnianie swojej powinności na rzecz rozwoju społeczeństwa. Patriotyzmu, rozumianego nie tylko, jako miłość i przywiązanie do ojczyzny, ale także wypełnianie obowiązków wobec niej. Ta dziedzina wychowania obejmuje również gotowość do obrony państwa, szeroko pojętą świadomość ekologiczną, czy przyrodniczą. Wszystkie te działania nie mogłyby mieć miejsca bez dogłębnego poznania historii, czy geografii własnego kraju. Znajomość własnej historii, dorobku kultury, czy walorów krajobrazowych powinno stanowić przyczynek, w kontekście wychowania patriotycznego, do bycia najlepszym ambasadorem własnego kraju poza jego granicami. Wychowanie patriotyczne obejmuje jednak nie tylko właściwe postawy wobec kraju, ale także tzw. małych ojczyzn. W tym miejscu należy wspomnieć o postulowanym i popularnym aktualnie pojęciu społeczeństwa obywatelskiego. Udział w życiu społeczności lokalnej, odpowiedzialność za dokonywanie wyborów przedstawicieli władz lokalnych również stanowi o patriotyzmie jednostki.
Wśród pozostałych dziedzin wychowania możemy wyróżnić np. wychowanie umysłowe, które zgodnie z założeniami zwolenników „szkoły tradycyjnej” kładzie główny nacisk na przyswajanie wiadomości, przekazywanych przez nauczyciela, który jest wyrocznią dla uczniów, natomiast wg przedstawicieli „szkoły aktywnej” wychowanie umysłowe powinno być ukierunkowane na aktywność własną uczniów. Wypośrodkowanie metod, przyjętych dla obu szkół, powinno nie tylko umożliwić wychowankom przyswoić wiedzę, ale rozwijając własną aktywność, stanowić bodziec do stawiania wymagań, wobec poziomu nauczania.
Kolejną z dziedzin wychowania, jest wychowanie religijne. Ma ono dostarczać uzasadnienia podejmowanych działań, nie tylko z punktu widzenia logicznych przesłanek, ale dostarczać również argumentów natury religijnej. Abstrahując od samego wyznania, wychowanie religijne w sposób zdecydowany wspiera kształtowanie się prospołecznych postaw - przynajmniej w zakresie określonej wspólnoty religijnej.
Oprócz wychowania, zajmującego się stricte umysłem, należy również wspomnieć o wychowaniu zdrowotnym, którego głównym źródłem zainteresowania jest nabycie wiedzy o zdrowiu i wykształcenie prozdrowotnego stylu życia. Wiedza o zdrowiu obejmuje tutaj nie tylko brak chorób, ale także prowadzenie higienicznego trybu życia, utrzymywanie czystości we własnym otoczeniu, higienę osobistą, profilaktykę uzależnień. Wychowanie zdrowotne, częstokroć utożsamiane z wychowaniem fizycznym ma również zapewnić efektywne sposoby spędzania wolnego czasu, pozwalające na jak najdłuższe utrzymanie dobrej kondycji. Powinno ono także uwrażliwiać na ewentualne zagrożenia drogowe, pożarowe, czy wodne.
Jak wspomniałam wychowanie jest procesem, który wkracza właściwie w każdą sferę życia, trudno byłoby wyczerpująco opisać każdą z dziedzin, którą zajmuje się wychowanie.
5