RODZAJE I UKŁAD RYMÓW

Rodzaje rymów
W poezji polskiej rym jest ściśle związany z akcentem, a zatem wyróżniamy przede wszystkim:
- rymy żeńskie (najczęstsze): posługujące się akcentem paroksytonicznym (czyli na przedostatnią sylabę),
np. moda - uroda, występują w wierszu sylabicznym,
- rymy męskie: posługujące się akcentem oksytonicznym,
np. sąd - błąd, dłoń - skroń, występują w wierszu sylabotonicznym,
- rymy daktyliczne (bardzo rzadko występujące), posługujące się akcentem proparoksytonicznym (na trzecią sylabę od końca),
np. chodziłbyś - zrobiłbyś, przezroczysta - ognista,
zakochać - rozszlochać.

W zależności od umiejscowienia wyróżniamy:
- rymy końcowe - występują najczęściej, umieszczane są na końcu wersu,
- rymy wewnętrzne - występują w środku wersu (np. w "Bogurodzicy"), najczęściej są to rymy średniówkowe,
- rymy inicjalne - występują bardzo rzadko, jest to rym na początku wersu.

Inne:
- rymy dokładne, np. wodzie - lodzie, boju - pokoju,
- rymy niedokładne (wśród nich wyróżniamy np. asonans - rym oparty na identyczności samogłoskowej, np. woda - droga, i konsonans - rym oparty na identyczności spółgłoskowej, np. warg - dróg). Rozwinęły się w poezji dwudziestolecia międzywojennego, obecnie występuje powszechnie w wierszu wolnym,
- rymy gramatyczne - utworzone z wyrazów, których współbrzmienie wynika z identyczności końcówek gramatycznych (np. dwa czasowniki: myślimy - robimy, chodzi - rodzi, lub dwa rzeczowniki: półmiskami - gromadami, gromady - osady),
- rymy niegramatyczne - utworzone z wyrazów należących do różnych kategorii gramatycznych lub różniących się formą gramatyczną (np. liczbą, osobą, przypadkiem, czasem itp.), np. kwili - chwili, ginę - przyczynę,
- rymy bogate - obejmujące wiele głosek (męczeństwa - społeczeństwa),
- rymy składane - bab ryk - fabryk, panie - na nie,
- rymy banalne (częstochowskie) - blizna - ojczyzna, kocham - szlocham,
- rymy wyszukane, egzotyczne - powstałe przez niezwykły dobór wyrazów: kształcie - miał cię, farby - znał by, trytonów - pantalonów.

Monorym - ten sam rym występujący we wszystkich wersach danego wiersza Pantorym - utwór wierszowy lub jego fragment, w którym wszystkie lub niemal wszystkie wyrazy rymują się z innymi, np.
Szedł śnieg. Brał mróz.
Biegł zbieg. W mróz wrósł.
Z ust krew - as kier.
Znad drzew mgła skier.
Bruno Jasieński, "Słowo o Jakubie Szeli"

Wiersz biały jest pozbawiony rymów, po raz pierwszy zastosował go Jan Kochanowski w "Odprawie posłów greckich". Najczęściej występuje w poezji współczesnej.

Układ rymów:
rymy parzyste (aabb)//rymy nieparzyste (abab)// rymy okalające (abba).

RODZAJE STROF

a) dystych (dwuwiersz) - strofa dwuwersowa (w poezji polskiej pojawia się w XVI w.; potem często odnajdujemy ją w poezji Bolesława Leśmiana, zob. np. wiersze "Zmory wiosenne", "Ballada o dumnym rycerzu").

b) tercyna - strofa trójwersowa z rymem okalającym. Środkowy wers pierwszej strofy rymuje się z pierwszym i trzecim wersem strofy następnej (wykształciła się w poezji włoskiej, użył jej np. Dante w "Boskiej Komedii", występuje też u Kochanowskiego, Słowackiego, Asnyka, Tetmajera, Staffa).

c) czterowiersz - strofa czterowersowa, występuje w różnych odmianach. Na przykład tzw. strofa saficka składa się z trzech wersów 11-zgłoskowych i jednego 5-zgłoskowego. Jej nazwa pochodzi od imienia poetki greckiej Safony, która podobno użyła jej jako pierwsza w utworze "Hymn o Afrodycie" (później posługiwał się nią również Horacy; w poezji polskiej pojawiła się w XVI w.). Z kolei tzw. strofa alcejska złożona jest z dwóch wersów 11-zgłoskowych, jednego 9- i jednego 10-zgłoskowego. Wprowadzona została przez greckiego poetę Alkajosa, stosował ją również w swych "Pieśniach" Horacy.

d) sekstyna (sestyna) - strofa sześciowersowa o układzie rymów ababcc, najczęściej jedenastozgłoskowa; wykształciła się w średniowiecznej poezji francuskiej, do poezji polskiej wprowadził ją Kochanowski (np. w "Psałterzu"), upowszechniła się zaś w epoce oświecenia. W romantyzmie stosował ją Słowacki. Występuje przede wszystkim w liryce refleksyjnej, uroczystej.
e) oktawa - strofa ośmiowersowa (układ rymów: abababcc), przeważnie jedenastozgłoskowa. Użył jej Słowacki w "Beniowskim". Występuje głównie w wierszowanych gatunkach epickich. Jej odmianą jest oktostych - od oktawy różni się układem rymów (aabbccdd).

Uwaga! By można było mówić o wierszu o budowie stroficznej, musi on składać się przynajmniej z dwóch strof.
Najczęściej spotykane strofy w poezji polskiej to: tercyna, czterowiersz, sekstyna i oktawa. Niektóre gatunki charakteryzują się stałym układem strof, np. klasyczny sonet włoski ma czternaście wersów i jest zbudowany z dwóch zwrotek czterowersowych oraz dwóch tercyn. Sonet francuski zaś składa się z czterech strof czterowersowych i zakończony jest dystychem.

Strofoid - strofa nieregularna

RODZAJE LIRYKI

Rodzaje liryki: liryka bezpośrednia, liryka pośrednia (przedstawiająca), liryka podmiotu zbiorowego, liryka inwokacyjna, liryka maski, liryka roli. Niektóre rodzaje mogą się łączyć (np. liryka podmiotu zbiorowego z liryką inwokacyjną).

liryka bezpośrednia - określana też mianem liryki osobistej; podmiot występuje w pierwszej osobie, przekazuje wprost swoje uczucia i doznania; rozpoznajemy ją po tym, że używane są zaimki rzeczowne ("ja"), czasowniki w pierwszej osobie ("[ja] czuję", "[ja] czekałam"); w tym rodzaju liryki często możemy utożsamić podmiot liryczny z autorem, zwłaszcza w utworach z epoki romantyzmu, kiedy istniało silne przekonanie o tożsamości "ja" lirycznego i poety.
Przykład:"Żyłem z wami, cierpiałem i płakałem z wami,/ Nigdy mi, kto szlachetny, nie był obojętny,/ Dziś was rzucam i dalej idę w cień - z duchami" (J. Słowacki, "Testament mój")

liryka pośrednia - "ja" liryczne jest mniej lub bardziej ukryte; odmiany liryki pośredniej to: liryka opisowa (np. opis krajobrazu)
i liryka sytuacyjna (występują tu elementy narracji, partie dialogowe, a zatem liryka sytuacyjna mieści się na pograniczu liryki i epiki). Przykładem liryki sytuacyjnej jest np. ballada "Romantyczność" Adama Mickiewicza.

liryka inwokacyjna - oprócz jawnego podmiotu lirycznego wyróżniamy wyraźnego adresata lirycznego ("ty" liryczne), którym może być osoba/grupa osób, pewna zbiorowość, ale także zjawisko, pojęcie abstrakcyjne (miłość, śmierć).
Przykład: Szukajcie prawdy jasnego płomienia,/ Szukajce nowych, nieodkrytych dróg" (A. Asnyk, "Do młodych")

liryka podmiotu zbiorowego - podmiot występuje jako "my", grupa społeczna, pokolenie połączona wspólnymi przekonaniami, przeżyciami. Często występuje w utworach o charakterze modlitewnym (np. w "Bogurodzicy").

Inne:

liryka maski - podmiot liryczny przyjmuje postać zwierzęcia, przedmiotu, osoby, rośliny i przypisuje im swoje uczucia (np. cykl tworów o Panu Cogito Zbigniewa Herberta)

liryka roli - w tym przypadku podmiotu lirycznego nie możemy identyfikować z autorem (np. w wierszu poety-mężczyzny podmiotem lirycznym jest kobieta lub podmiotem lirycznym jest jakaś postać historyczna czy bohater literacki, np. wiersz Wisławy Szymborskiej "Monolog do Kasandry").

Odmiany liryki ze względu na typ wyrażanych przez nią przeżyć:
- liryka miłosna (np. "Między nami nic nie było" Asnyka)
- liryka krajobrazowa (np. "Stepy akermańskie" Mickiewicza)
- liryka refleksyjno-filozoficzna (np. "W rzece Heraklita" Szymborskiej)
- liryka religijna (np. "Bogurodzica")
- liryka patriotyczno-obywatelska (np. "Pieśń V. O spustoszeniu Podola" Kochanowskiego)
- liryka agitacyjno-polityczna (np. wiersze z nurtu socrealistycznego)

PRACA ZALICZENIOWA: Analiza i interpretacja wiersza
Wymaga umiejętności napisania eseju interpretacyjnego, znajomości teorii liryki. Podjęcie się tego zadania wymaga wyobraźni, oczytania, swego rodzaju wrażliwości na język poetycki. Autorzy utworów lirycznych opisują przecież przede wszystkim własne przeżycia, emocje, doznania. Ważna jest zatem zdolność interpretującego wiersz do empatii, a zatem do wczucia się w to, co przeżywa podmiot liryczny (czyli "ja" liryczne). Z drugiej strony prawidłowe rozwinięcie tematu wymaga też swego rodzaju "wiedzy technicznej", a zatem umiejętności zidentyfikowania typu opisywanego wiersza, środków stylistycznych, jakich użył autor itp.

I. Analiza
Pierwszy etap pracy nad wierszem to analiza. Polega ona na opisie budowy i kompozycji wiersza. Na tym etapie najważniejsze jest udzielenie odpowiedzi na następujące pytania:

1) Czy wiersz ma tytuł - jeśli tak, zastanów się, jakiego rodzaju informacji on dostarcza (możemy w nim odnaleźć informację
o gatunku wiersza, jego adresacie, temacie). Zwróć uwagę na to, jaką formę ma tytuł (zdania orzekającego, pytającego, rozkazującego?)

2) Czy wiersz posiada motto (jak np. w balladzie Adama Mickiewicza "Romantyczność"), jaka jest jego rola?

3) Jakiego gatunku lirycznego użył autor? (np. hymn, fraszka, bajka, elegia, sonet, pieśń, psalm, oda, tren, limeryk itp.); może jest to gatunek synkretyczny? (np. ballada, powieść poetycka, sielanka)
- Informację o gatunku wiersza często możemy odnaleźć już w jego tytule, np. "Elegia o ... [chłopcu polskim]", "Oda do młodości", "Pieśń o spustoszeniu Podola", "Psalmy przyszłości".
- W niektórych epokach poeci preferowali określone gatunki - jeśli masz do zinterpretowania wiersz poety antycznego, może to być np. oda, tren, elegia, anakreontyk. Twórcy barokowi zaś upodobali sobie sonet, romantyczni - gatunki synkretyczne.

4) Jaki to rodzaj liryki?

5) Kto jest podmiotem lirycznym w wierszu? Trzeba być ostrożnym w utożsamianiu go z autorem, nawet jeśli wszystko wskazuje na to, że faktycznie opisuje on swoje osobiste przeżycia (bardzo częsty błąd popełniany jest przy interpretacji "Trenów" - tam podmiotem lirycznym jest Jan - takie imię pojawia się w utworze, a nie Jan Kochanowski, jak to się zwykle przyjmuje).

6) Kto jest adresatem lirycznym w wierszu - może to być jedna, konkretna osoba (jak w utworze C.K. Norwida "Do obywatela Johna Brown"), tzw. adresat uogólniony (np. strudzony gość we fraszce Jana Kochanowskiego "Na lipę"), grupa osób (np. krytycy literaccy
w wierszu Juliana Tuwima "Do krytyków"), a nawet pokolenie
(np. w wierszu Adama Asnyka "Do młodych"). Adresatem wiersza może być również przedmiot czy pojęcie abstrakcyjne (miłość, śmierć itp.). Zauważ, że w każdej strofie wiersza adresatem może być ktoś inny. Tak jest np. w wierszu pt. "Lament Świętokrzyski". Tam cierpiąca Matka Boska zwraca się m.in. do anioła Gabriela, innych matek, Jezusa.

7) Jaka jest budowa wiersza, a zatem:
- Czy jest stychiczny (ciągły) czy składa się ze zwrotek, jeśli tak, to ilu?
- Jaka jest liczba wersów w strofie (zob. rodzaje zwrotek)?
- Jaki jest system wersyfikacji w wierszu?
- Z ilu sylab składa się każdy wers, czy występuje średniówka?
- Czy występują rymy (zob. rodzaje rymów)? Jakie? Jaki jest ich układ?
- Jaka jest struktura wiersza - regularna, nieregularna? Czy utwór dzieli się na wyraźne części? Zwróć uwagę na zupełnie nowatorskie formy wiersza, jakie pojawiają się np. u futurystów.
- Czy występuje refren?

8) Jakich środków stylistycznych użył autor? Co chciał podkreślić przez użycie takich, a nie innych środków?

9) Jakiego sposobu obrazowania użył autor?
Istnieje tu kilka możliwości. Po pierwsze, autor może opisywać rzeczywistość w sposób realistyczny (będziemy tu mieli zatem do czynienia ze stosowaniem antycznej zasady mimesis, czyli naśladowania rzeczywistości w sztuce), czy fantastyczny (autor wprowadza do świata przedstawionego elementy, których nie odnajdziemy w realnym świecie, np. postacie - krasnale, wróżki itp. Oryginalne formy obrazowania wykształciły takie kierunki poetyckie jak symbolizm, ekspresjonizm, impresjonizm itp.

II. Interpretacja

Po opisaniu "warstwy technicznej" wiersza można przystąpić do interpretacji, a zatem odkrycia jego warstwy znaczeniowej. Pamiętajmy jednak, że analizy i interpretacji nie należy sztucznie oddzielać, nie są to dwie niezależne od siebie części pracy. Jeśli np. dokonując analizy ustalimy, iż autor nie nadał swojemu utworowi tytułu, w interpretacji jest miejsce na to, by zastanowić się, dlaczego autor dokonał takiego wyboru.

Do interpretacji wiersza przydadzą się następujące informacje:

 biografia autora - najczęściej ważne wydarzenia z życia danego poety mają wpływ na całą jego twórczość (np. doświadczenia wojny i okupacji na twórczość poetów należących do tzw. pokolenia Kolumbów)

 czy autor należał do określonej grupy poetyckiej (znane grupy poetyckie to: Skamander, Żagary, futuryści, dadaiści, Awangarda Krakowska); jeśli tak - tematyka utworu i jego kompozycja będzie zazwyczaj odpowiadała założeniom programowym grupy. Na przykład we wczesnych wierszach Skamandrytów (choć nie mieli oni wspólnego programu poetyckiego) podmiotem lirycznym jest najczęściej tzw. zwykły człowiek, mieszkaniec miasta ("poetyka codzienności"); Skamandryci wprowadzali też do języka swych wierszy elementy mowy potocznej (np. gwary ulicznej); w swej poezji głosili pochwałę życia (tzw. witalizm i aktywizm). Takie informacje będą np. przydatne do odpowiedzi na pytanie, jak dany utwór plasuje się na tle znanego ci dorobku tego autora. Czy podejmuje tematykę charakterystyczną dla tego twórcy, czy wręcz przeciwnie, jest w jego twórczości zupełną nowością?

Kolejne etapy to:

 Ustalenie tematu i sensu utworu, a zatem zadanie sobie pytania, o czym jest wiersz? Jeśli pojawia się pomysł - stawiamy tzw. hipotezę interpretacyjną i staramy się odnaleźć te elementy, które ją potwierdzą. W toku rozważań może się jednak okazać, że temat wiersza jest inny, niż zakładaliśmy na początku.

 Konteksty - utwór poetycki nigdy nie powstaje w próżni; jego autor ma przecież jakiś światopogląd, często wypływający
z dominujących w danej epoce nurtów filozoficznych; niebagatelną rolę pełni tu również historia, zwłaszcza tej jej momenty, które dostarczają wszystkim, a zatem także poetom, wielu silnych przeżyć (wojny, odzyskanie niepodległości itp.). Konteksty filozoficzne
i historyczne mają bardzo często wpływ na wybór tematu,
np. w średniowieczu bardzo popularny był motyw tańca śmierci (danse macabre), w baroku - przemijania (vanitas), w romantyzmie - motyw pielgrzyma, w Młodej Polsce - motyw nieuchronnego upadku cywilizacji (przypomnij sobie poezję dekadencką i wpływ, jaki wywarła na nią filozofia Schopenhauera).

 Intertekstualność. Nawiązania - autor bardzo często świadomie nawiązuje do innych dzieł poprzez mniej lub bardziej czytelne aluzje, cytaty, odwołania. Na przykład w aluzji literackiej poeta
z rozmysłem nawiązuje do innego dzieła. Czyni to w sposób mniej lub bardziej bezpośredni, licząc na spostrzegawczość czytelnika, jego znajomość literatury.

Często swój zamiar autor sygnalizuje już
w tytule utworu, np. wiersz Kaziemiery Iłłakowiczówny "Opowieść małżonki św. Aleksego" to nawiązanie do średniowiecznej "Legendy o św. Aleksym", wiersz Bolesława Leśmiana "Urszula Kochanowska" przywodzi na myśl "Treny" Jana Kochanowskiego, itp. Często aluzja jest ukryta w utworze (np. w motcie), aluzją może być nawet sama forma wiersza.

Kolejny etap to odpowiedź na pytanie, po co autor przywołuje inne utwory - może chce np. ukazać znane już motywy w nowym świetle? Jeśli tak, spróbuj odpowiedzieć na pytanie, jaką oryginalną myśl zawarł poeta w wierszu. Niekiedy nawiązanie do utworu innego poety polega na tym, że autor świadomie i w sposób oczywisty nawiązuje do stylu i poetyki innego utworu. Jego wiersz może być zatem parafrazą, pastiszem, trawestacją (przeróbka powszechnie znanego utworu w celu wywołania efektu komicznego, np. kiedy bardzo poważny i doniosły temat zostaje ujęty w sposób błahy, tak jak dzieje się to w poemacie heroikomicznym), stylizacją.
Utwory niektórych poetów zyskały niezwykłą popularność wśród innych twórców, tak że zjawiskom nawiązywania do nich nadano specyficzne nazwy, np. osjanizm, czyli pośrednie lub bezpośrednie nawiązywanie do tematyki i różnych elementów świata przedstawionego w tzw. pieśniach Osjana, autorstwa Macphersona, w których autor podkreślał przede wszystkim rolę uczuć w życiu człowieka.

 Warto także zastanowić się, czy wiersz niesie ze sobą jakieś przesłanie, czy to, co chciał wyrazić podmiot liryczny ma wartość uniwersalną, czy wręcz przeciwnie. Dajemy tym samym odpowiedź na pytanie, po co właściwie taki wiersz powstał - by uczyć, bawić, wzruszać, nawoływać do walki (np. poezja tyrtejska)?

Analiza dzieła literackiego

6

---