Pyt. 78
GNIAZDA PTAKÓW
Rodzaje gniazd:
- Gniazda ukryte:
Podziemne - nory
Nadziemne - dziuple
- Gniazda półodkryte
- Gniazda odkryte:
Zamknięte - kuliste
Otwarte - w kształcie czarki
Większość ptaków buduje gniazda otwarte; można je również pogrupować w kilka rodzajów zależnie od tego, gdzie są umieszczone:
- Gniazda nadziemne - na drzewach, w krzewach, na budynkach itp.
- Gniazda pływające
- Gniazda naziemne
Typowe gniazdo otwarte - w kształcie czarki - składa się z 3 warstw:
zewnętrznej (grube patyki, trawy, kłącza)
środkowej (zbite pióra, puch roślinny)
wyściółki (delikatne trawki, korzonki)
Z wychowaniem piskląt i opieką nad nimi wiąże się budowa gniazd. Większość ptaków buduje gniazd, które służą im do wysiadywania jaj, a następnie do opieki i wychowu młodych. Tylko niewiele ptaków nie buduje gniazd i nie opiekuje się młodymi. Do takich ptaków należą nogale (ptaki należące do kuraków). Składają one jaja do gorącego piasku, bądź tez w gnijące szczątki roślinne. Ptakami nie budującymi gniazd są ponadto liczne kukułki, tzw. pasożyty lęgowe, podrzucające swojej jaja do gniazd innych ptaków.
Budowa i wygląd gniazd ptasich mogą być rozmaite. Istnieją gatunki składające jaja wprost na ziemi lub skale( np. niektóre alki). Jaja tych ptaków mają specyficzny kształt utrudniający zepchnięcie ich z półki skalnej. Inne ptaki składają jaja w dołek, który samica wyciska swoim ciężarem. Dołek taki może być wyścielany niewielka ilością listków lub piórek. Takie gniazda budują np. niektóre siewkowate. Gniazda naziemne mogą jednak być bardziej skomplikowane: wiele ptaków układa je na ziemi z patyków, bądź wije z włókien roślinnych. Mogą też być budowane jako ziemne kopce ( np. gniazda flamingów).
Wiele ptaków lęgnie się w szczelinach skał lub w budowanych przez siebie lub inne zwierzęta norach ziemnych. Liczne ptaki zajmują dziuple drzewne. Niektóre z nich jak na przykład dzięcioły wykuwają dziuple własnym dziobem. Ogromna liczba ptaków wróblowatych lęgnie się na drzewach lub krzewach budując misternie głębokie koszyczki otwarte z wierzchu, bądź też gniazda wiszące na gałęziach zamknięte zupełnie. Nie wszystkie ptaki budują gniazda - niektóre wykorzystują konstrukcje stworzone przez inne gatunki (np. uszatki zasiedlają gniazda po ptakach krukowatych).
Dzięki gniazdom ptaki mogą dobrze ogrzewać swojej jaja, które nie wysuwają się spod siedzącego na nich zwierzęcia. Misterne koszyczki utrzymują mniej więcej stałą temperaturę w swym wnętrzu mimo iż wysiadujący ptak często schodzi z gniazda w poszukiwaniu pokarmu. Gniazda można uważać za tzw. termostaty, gdyż utrzymuje się w nich stała temperatura mimo tego, że wahania temperatury na zewnątrz dochodzą do kilkunastu stopni.
79. Wędrówki ptaków:
Wędrówki ptaków (migracje) - zjawisko przemieszczania się ptaków między dwoma obszarami (lęgowisko i zimowisko) spowodowane zmianami warunków atmosferycznych i co za tym idzie niedostępnością pokarmu. W klimacie tropikalnym wędrówka jest spowodowana zmianami pór: suchej i deszczowej. Poza wyjątkowymi przypadkami na zimowiskach ptaki nie przystępują do lęgów. Wędrówki mogą mieć także charakter lokalnych, określamy je wtedy jako żerowiskowe (przemieszczanie się ptaków w miejsca obfitego występowania pokarmu), pionowe (np. pomurnik w Tatrach) lub pogodowe (np. u jerzyków). Takie wędrówki określamy jako koczowanie.
Skłonność ptaków do wędrówki jest utrwalona dziedzicznie. Krótko przed okresem wędrówki ptaki osiągają dojrzałość wędrówkową.
Wędrówka ptaków jest możliwa dzięki ich wrodzonym umiejętnościom do orientacji i zdolnością do osiągania wspomnianej już dojrzałości wędrówkowej.
Wiele gatunków ptaków migruje, aby wykorzystać optymalnie podaż pokarmu, jak i dogodne warunki rozrodcze. Oba aspekty związane są z różnicami temperatur w poszczególnych porach roku na różnych szerokościach geograficznych. Istnieje kilka typów wędrówek charakterystycznych dla różnych grup ptaków. Wiele ptaków lądowych, siewkowych czy wodnych podejmuje roczne, dalekodystansowe migracje, wywoływane najczęściej przez zmiany długości światła dziennego, jak również i warunki pogodowe. Te grupy spędzają sezon rozrodczy w regionach umiarkowanego lub subpolarnego klimatu, podczas gdy pozostały okres życia spędzają w regionach tropikalnych lub na przeciwległej półkuli. Przed migracją ptaki zwiększają wyraźnie zapasy tłuszczu w organizmie oraz zmniejszają niektóre ze swoich organów wewnętrznych. Wędrówki są bardzo wymagające jeśli chodzi o zapotrzebowanie na energię, w szczególności jeśli ptaki muszą przelatywać nad obszarami pustynnymi albo oceanami bez możliwości uzupełnienia rezerw i regeneracji sił. Lecąc, ptaki lądowe potrafią pokonywać dystanse ok. 2 500 km, a siewkowe pokonują najczęściej odległości do 4 000 km. Również ptaki morskie udają się w dalekie wędrówki. Wiele gatunków odbywa dalekodystansowe wędrówki tworząc formacje zwane kluczami, które pomagają ptakom w oszczędzaniu energii potrzebnej do lotu.
Część gatunków podejmuje krótsze wędrówki, migrując jedynie, aby uniknąć złych warunków pogodowych i niedostatecznej podaży pokarmu. Istnieją gatunki, których osobniki z regionów bardziej wyeksponowanych na niskie temperatury wędrują na krótkie dystanse, dołączając do osobników tego samego gatunku, które pozostają w bardziej dogodnych klimatycznie regionach. Poza tym są też gatunki, których jedynie część populacji migruje - najczęściej są to samice i niedominujące samce. Innym rodzajem krótkich wędrówek są migracje wysokościowe, podejmowane przez pewne gatunki, jak np. pomurnik - gatunki takie spędzają okres rozrodczy na położonych wyżej terenach górskich, zlatując na niższe poziomy podczas niedogodnych warunków zimowych ograniczających podaż pokarmu.
Niektóre gatunki są nomadyczne, nie przywiązują się do określonego terytorium i dopasowują swoje wędrówki do warunków pogodowych i żywnościowych. Przykładem może być rodzina papugowatych, z której gatunki przeważnie nieregularnie wędrują na krótkie dystanse koczując, zalatując albo rozpraszając się.
Podczas migracji ptaki posługują się rożnymi metodami orientacji. Słońce jest punktem orientacyjnym dla gatunków migrujących dniem, gwiazdy są kompasem dla nocnych wędrowców. Ptaki orientujące się za pomocą słońca, rekompensują zmiany jego pozycji na niebie wewnętrznym wyczuciem czasu. Natomiast w nocnej orientacji ptaki kierują się położeniem gwiazd wokół Gwiazdy Polarnej. Dodatkowo zdolności czytania gwiazd wspierane są u niektórych gatunków przez zmysł wyczuwania geomagnetyzmu za pomocą specjalnych magnetoreceptorów.
Podział ptaków ze względu na charakter wędrówek
Ze względu na prowadzony tryb życia, mający bezpośredni związek z podejmowanymi przez nie wędrówek, ptaki dzieli się na:
osiadłe — ptaki, które przez cały rok przebywają w swoich terytoriach, gdzie się gnieżdżą, wyprowadzają lęgi i zimują. W związku z koniecznością zdobywania pożywienia niekiedy odbywają w okresie jesienno-zimowym lokalne wędrówki, po czym powracają na swe lęgowiska. Do tej grupy ptaków zaliczamy m.in. dzięcioły, większość sów, trznadla, dzwońca, srokę, kuropatwę, cietrzewia, głuszca, jarząbka.
wędrowne — ptaki, które wiosną i jesienią odbywają wędrówki pomiędzy lęgowiskami a zimowiskami. Przyczyną migracji jest niedostępność pokarmu w okresie zimowym. Ptaki mogą wędrować na krótkich dystansach, np. z północnej do zachodniej Europy (m.in. skowronek, czajka, rudzik) lub na długich dystansach, np. z Europy do Afryki (m.in. bocian biały, jaskółki, jerzyk, wilga).
koczujące — ptaki, które w okresie zimowym przemieszczają się do obszarów z większą ilością pokarmu, koczując w danym miejscu do czasu wyczerpania zasobów pokarmowych, a potem lecąc dalej. Wędrówki takie często odbywane są w stadach i nie mają określonego kierunku. Gatunkami koczującymi są np. jemiołuszka, sikora sosnówka.
Ze względu na charakter występowania ptaków na danym obszarze, można je podzielić następująco:
lęgowe - ptaki, które przylatują na wiosnę w celu odbycia lęgów, a jesienią odlatują na zimowiska. W Polsce są to np. kos, kowalik, derkacz, myszołów.
przelotne - ptaki, które przez dany obszar przelatują podczas wiosennych lub jesiennych wędrówek, niekiedy zatrzymując się na krótko by żerować. W Polsce są to np. gęś białoczelna, górniczek, siewnica.
zimujące - ptaki, które na dany obszar przylatują jesienią, a wiosną odlatują z powrotem na lęgowiska. Dla Polski są to np. myszołów włochaty, gęś zbożowa, jer, czeczotka. Wiele gatunków ptaków w okresie zimowym może występować bardziej licznie, jak np. gawron, czyżyk, gil - są to ptaki lęgowe w Polsce, ale zimą przylatują dodatkowo liczne osobniki z północy czy wschodu Europy.
zalatujące - ptaki, które pojawiają się na danym obszarze sporadycznie. Dla Polski są to np. warzęcha, mewa blada.
przypadkowo zalatujące - należą do nich gatunki ptaków, które zalatują na dany obszar wyjątkowo i nielicznie, zagnane burzami, wiatrami lub zabłąkane. Dla Polski są to np. żuraw stepowy, nurzyk polarny, jerzyk alpejski.
80. Pochodzenie ssaków - gady ssakokształtne:
Pierwsze ssaki pojawiły się pod koniec okresu triasowego, około 200 mln lat temu. Rozwinęły się z gadów ssakokształtnych, dziś wymarłych. Tendencją charakteryzującą ewolucje wczesnych ssaków było zwiększenie się ich ruchliwości i ściśle z nią związanego tempa przemiany materii, a także stopniowy rozwój zdolności psychicznych i uniezależnienia się od czynników otoczenia.
Kończyny pierwotnych kręgowców lądowych, a także większości gadów, są szeroko rozstawione po bokach ciała; u ssaków nastąpiło przesunięcie ich pod tułów i obrót o 900 w stawie biodrowym ku przodowi, w stawie łokciowym natomiast ku tyłowi oraz znaczne ich wydłużenie. Utrzymanie równowagi stało się trudniejsze, ale zwiększyły się możliwości szybszego przemieszczania się.
Zasadnicze znaczenie w ewolucji ssaków ma wytworzenie się stałocieplności, która uniezależnia częściowo od otocznia, (podczas gdy zmiennocieplne gady tracą aktywność w niskich temp. poniżej 0). Utrzymaniu stałej temperatury sprzyjają zarówno okrywa włosowa, jak i gruczoły potowe, których wydzielina parując chroni organizm przed przegrzaniem. Istotną role odgrywa usprawnienie w budowie żuchwy i różnicowanie się zębów. Oddychanie zostało udoskonalone przez rozwój umięśnionej przepony, ulepszenie budowy płuc oraz wykształcenie się czterodziałowego serca.
Doskonaleniu uległy również narządy zmysłów, np. obecność trzech kostek słuchowych usprawnia słuch. Dzięki rozwojowi czynności psychicznych zwierzęta te często zmniejszają w pewnym stopniu swą zależność od otoczenia przez odpowiednie kształtowanie środowiska np. gromadzenie zapasów, budowę schronień.
Wśród najstarszych gadów, w okresie węglowym (ok. 300 mln lat temu) wyodrębniła się grupa zwana Synapsida , od której wywodzą się ssaki. Synapsida pierwsze wśród gadów przeszły okres wielkiego rozkwitu, który trwał prawie 100 mln lat. Najstarsi ich przedstawiciele maja jeszcze zęby nie tylko na brzegu szczeki i żuchw, ale i na podniebieniu, jednakże zaznacza się już pewne zróżnicowanie, wyodrębnia się odpowiednik kła. Dominująca grupą Synapsida były gady ssakokształtne (Therapsida), które pojawiły się we wczesnym permie. Do rzędu należą zarówno formy roślinożerne jak i drapieżne w wielkiej różnorodności form i przystosowań. W ich czaszce nastąpiła zmiana układu kości szczęki gdzie rozrastająca się kość żuchwy przesunęła trzy kości szczęki w górę, które tam zmalały i przekształciły się w kostki słuchowe w uchu wewnętrznym co zdecydowanie wyostrzyło słuch. Kończyny były w różnym stopniu wyprostowane i ustawione pod ciałem zwierzęcia. Podejrzewa się, że niektóre z nich osiągnęły stałocieplność i pokryte były sierścią. Drapieżne teriodonty, u których nastąpiło zróżnicowanie uzębienia dały początek prymitywnym ssakom.
Gady ssakokształtne miały wiele cech zbliżających je do ssaków. Liczba kości palców uległa zmniejszeniu, w żuchwie zaś zbudowanej z wielu kości, najsilniejsza była kość zębowa. Wśród zębów wyróżniały się siekacze, kły i leżące za nimi zęby policzkowe. Ewolucja postępowała nadal i z biegiem lat nastąpiło zróżnicowanie grupy ssaków na owadożerne, pradrapieżne, prakopytne i naczelne.
81. Charakterystyczne cechy ssaków:
Ssaki, podobnie jak ptaki pochodzą od pewnej grupy wymarłych gadów. Bezpośrednimi przodkami ssaków były gady ssakokształtne z całkowicie wymarłej gromady Synapsida. Pierwsze ssaki pojawiły się w triasie - wyodrębniły się więc z gadów wcześniej niż ptaki(które powstały w jurze). Obecnie stanowią grupę najwyżej zorganizowanych kręgowców. Ciało ssaków składa się z głowy, szyi, tułowia, ogona i dwóch par kończyn, przeważnie pięciopalczastych. U większości form wszystkie kończyny zachowały czynności kroczne - przypadki radykalnych modyfikacji są rzadkie. U ssaków latających (nietoperze) kończyny piersiowe (przednie) mają błonę lotną i pełnią rolę skrzydeł. U form morskich (foki, wieloryby ...) występują płetwy. W pewnych przypadkach kończyny przednie stały się wyspecjalizowanymi narządami chwytnymi (małpy, człowiek).
Ssaki są stałocieplne. Do utrzymania stałej temperatury ciała przyczynia się budowa skóry. Przed utratą ciepła zabezpiecza zwierze pokrywa włosowa (sierść), przed przegrzaniem chroni je obecność w skórze gruczołów potowych, pozwalających na obniżenie temperatury w skutek wzmożonego parowania wody z powierzchni skóry. Włosy są swoistymi tworami naskórka ssaków homologicznymi łuskom gadów i piórom ptaków. Należy zaznaczyć, że łuski i pióra są w całości pochodzenia naskórkowego, natomiast w procesie formowania się włosa uczestniczy zarówno naskórek jak i skóra właściwa. Rogowe łuski, jakie zachowały się u pewnych ssaków, są pozostałością po ich gadzich przodkach. U łuskowców łuski pokrywają nawet całe ciało, a u niektórych gryzoni i owadożernych występują na łapach i ogonie.
Charakterystyczną cechą ssaków jest uzębienie. Zęby są osadzone w zębodołach (zagłębieniach w kościach szczęk) i u większości form są one zróżnicowane na kilka grup morfologicznie funkcjonalnych(uzębienie gadów jest jednolite, a zęby osadzone są na płaskich powierzchniach kości - wyjątek stanowią krokodyle, które mają zębodoły). Czaszka łączy się z kręgosłupem dwoma kłykciami potylicznymi - ruchliwość głowy zapewnia budowa i układ dwóch pierwszych kręgów szyjnych - szczytowego i obrotowego.
Serce złożone jest z dwóch przedsionków i dwóch komór.
Wszystkie ssaki oddychają płucami. Jama ciała przedzielona jest mięśniową przegrodą - przeponą - na część piersiową ( z płucami i sercem) i brzuszną (mieszczącą pozostałe narządy wewnętrzne).
Podstawę układu wydalniczego stanowi para nerek ostatecznych. Prawie wszystkie ssaki są żyworodne; nieliczne jajożyworodne. U łożyskowców rozwijający się zarodek połączony jest z organizmem matki za pośrednictwem tzw. łożyska. Poprzez łożysko odbywa się wymiana gazowa i odżywianie płodu. Specyficzną cechą, związaną z rozrodem ssaków jest karmienie nowo narodzonych młodych mlekiem - wydzieliną gruczołów mlekowych matki.
Wysoki poziom organizacji ssaków wynika z najwyższego w świecie zwierząt stopnia rozwoju uch poszczególnych układów. Ogromne znaczenie ma doskonale rozwinięty i niezwykle sprawnie działający układ nerwowy. Organizacji centralnych części układu nerwowego ssaki zawdzięczają najwyższy wśród zwierząt poziom rozwoju psychicznego co w powiązaniu ze sprawnymi narządami zmysłów pozwoliło im osiągnąć wielką plastyczność zachowań i łatwość dostosowywania się do różnych warunków środowiskowych.
Ssaki zasiedlają wszelkie środowiska - występują na ziemi i pod ziemią, w morzach i wodach słodkich, wśród wiecznych lodów, opanowały też powietrze. Różnorodność środowisk zajmowanych przez te zwierzęta związana jest z wielką rozmaitością ich typów budowy, wytworzonych w toku ewolucji. Pod tym względem ssaki przewyższają nawet ptaki, których budowa, zewnętrznie różnorodna, wyznaczona jest przez jednolity plan określany przystosowaniem do lotu.
Pyt. 82
PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE W BUDOWIE ANATOMICZNEJ I MORFOLOGICZNEJ SSAKÓW.
Porównywana cecha |
|
|
Gady |
|
Ssaki |
Podział |
|
|
Jaszczurki, węże, żółwie i krokodyle. |
|
Stekowce, Torbacze, Łożyskowce |
Pokrycie ciała |
|
|
Gruby naskórek, którego górna warstwa zrogowaciała stając się powłoką nieprzepuszczalną. Brak gruczołów w skórze. Ciało pokryte wytworami naskórka: łuski, blaszki, tarczki, zmiennociepłe. |
|
Skóra zróżnicowana na naskórek, skórę właściwą i tkankę tłuszczową. W skórze znajdują się gruczoły: potowe, łojowe, zapachowe, mlekowe. Ciało pokryte włosami: dłuższymi i grubszymi- włosy przewodnie, oraz cienkimi i kędzierzawymi- włosy wełniste. Są stałocieplne. |
Szkielet |
|
|
W czaszce obecne doły skroniowe, czaszka połączona za pomocą jednego kłykcia potylicznego z kręgosłupem, w którym wyróżnia się 5 odcinków: szyjny, piersiowy, lędźwiowy, krzyżowy i ogonowy. |
|
Czaszka połączona dwoma kłykciami potylicznymi z kręgosłupem. W odcinku szyjnym 7 kręgów. Pozostałe odcinki to: piersiowy, lędźwiowy, krzyżowy, ogonowy. |
Układ pokarmowy |
|
|
Zęby homodontyczne, żołądek rozwinięty dobrze, przewód uchodzi do kloaki |
|
Zęby zróżnicowane na: siekacze, kły, przedtrzonowe i trzonowe, gruczoły ślinowe w jamie gębowej.. |
Wymiana gazowa |
|
|
Płuca gąbczaste, podzielone na komory pęcherzykowe. Oddychanie zachodzi dzięki ruchom klatki piersiowej |
|
Płuca o budowie pęcherzykowatej. Tłoczenie powietrza odbywa się dzięki ruchom klatki piersiowej, mięśniom międzyżebrowym i przeponie. |
Narządy zmysłu |
|
|
Najlepiej rozwinięty mają wzrok Silny rozwój narządu Jacobsona Funkcjonuje kolumienka w uchu środkowym
|
|
Narząd słuchu: 3 kosteczki i małżowina uszna Narząd węchu: nabłonek węchowy Narząd smaku: kubki smakowe na języku Narząd wzroku: akomodacja przez zmianę kształtu soczewki
|
Układ krwionośny i budowa serca |
|
|
Układ zamknięty, dwuobiegowy. Serce zbudowane z 2 przedsionków i komory. W komorze występuje niepełna przegroda. (Wyjątkiem są krokodyle mające serce 4działowe.) |
|
Układ zamknięty, dwuobiegowy. Serce złożone z 2 przedsionków i 2 komór. |
Układ nerwowy |
|
|
Silny rozwój kresomózgowia i móżdżku, pojawia się kora mózgowa Mózgowie opuszcza 12 par nerwów
|
|
Mózgowie składa się ze znacznie rozwiniętego kresomózgowia i móżdżku. Najlepiej rozwinięty OUN 12 par nerwów czaszkowych
|
Narząd wydalania |
|
|
Nerki ostateczne Jaszczurki, węże i żółwie lądowe wydalają- kwas moczowy, Krokodyle- amoniak, żółwie wodne- mocznik
|
|
NERKI OSTATECZNE Moczowody wtórne uchodzą do pęcherza moczowego. Wydalanie mocznika
|
Układ rozrodczy |
|
|
Są owodniowcami, wykształciły trzy błony: owodnię, omocznię, kosmówkę. Zapłodnienie wewnętrzne. Składają jaja. |
|
Są owodniowcami Zapłodnienie wewnętrzne Rozwój prosty Męskie narządy rozrodcze: 2 jądra, nasieniowody, narząd kopulacyjny Żeńskie narządy rozrodcze:2 jajniki, jajowody, macica, pochwa.
|
Ogniwo przejściowe |
|
|
Za organizm przejściowy pomiędzy płazami a gadami uznano sejmurię. |
|
|