55. Systematyka gadów - kryteria podziału systematycznego
Podział systematyczny gadów został oparty przede wszystkim na budowie czaszki , w tym na liczbie i położeniu dołów skroniowych i łuków skroniowych.
Współcześnie żyjące gady zalicza się do 2 podgromad i 4 rzędów:
Gromada : Gady - Reptilia
Podgromada : Anapsida
Czaszka jest utworzona z masywnych kości, brak jest dołów skroniowych związanych z mięśniami poruszającymi żuchwą. Do tej podgromady należą 2 rzędy:
Rząd : Cotylosauria - wymarłe
Rząd : Żółwie - Testudines
Podgromada : Synapsida - wymarłe
Obejmuje wyłącznie gady kopalne. Pojawiły się w górnym karbonie, rozkwit - perm, dolny trias. Występowanie w czaszce łuków skroniowych i jednej pary dołów skroniowych. Zęby typu tekodontycznego na brzegu szczęk. Kręgi amficeliczne. Należą tu 3 rzędy:
Rząd : Pelycosauria .
Rząd : Therapsida
Rząd : Ictidosauria
Podgromada : Diapsida
Posiadają 2 doły skroniowe w czaszce. Do tej podgromady należą 2 nadrzędy:
Nadrząd : Archosauria tzw. Gady naczelne
Posiadają 2 kłykcie potyliczne, czaszka typu diapsydalnego, brak otworu ciemieniowego, zęby typu tekodontycznego, występują trzony kręgów dwu-, przodo-, tyło- wklęsłych i płaskich, istnieją żebra brzuszne. Nadrząd ten dzieli się na następujące rzędy:
Rząd : Thecodontia, Saurischia, Ornithischia, Pterosauria, Saurorterygia, Ichthyosauria - wymarłe
Rząd : Crocodilia - Krokodyle
Nadrząd : Lepidosauria
Rząd : Eosuchia - wymarłe
Rząd : Hatterie - Rhynchocephalia
Rząd : Łuskoskóre - Squamata
Podrząd : jaszczurki ( kameleony, gekony, jaszczurki właściwe, padalcowate); węże (żmije)
56. Charakterystyczne cechy gadów.
- pierwsze kręgowce lądowe
- grupa zwierząt która całkowicie uniezależniła się od środowiska wodnego
- skóra sucha, szorstka, silnie zrogowaciała
- ciało pokryte łuskami i tarczkami rogowymi
- naskórek ulega złuszczeniu (krokodyle) lub zrzucany jest z całego ciała w postaci tzw. wylinki (jaszczurki, węże)
- w skórze występują komórki pigmentowe (melanofory, lipofory, allofory i guanofory)
- u niektórych gadów wykształcają się zęby jadowe
- w zależności od sposobu przytwierdzenia i położenia wyróżniamy kilka typów uzębienia:
- akrodontyczne - zęby przyrośnięte do brzegów szczęk
- pleurodontyczne - zęby przyrośnięte do wewnętrznej strony szczęk
- tekodontyczne - zęby są osadzone w dołach zębowych (zębodołach) szczęk
- występuje polyfyodontyzm - zęby gadów podlegają wymianie w ciągu całego życia
- czaszka połączona z kręgosłupem za pomocą 1 kłykcia potylicznego - głowa ruchoma
- 4 typy czaszek:
- anapsydalny - brak dołów skroniowych
- synapsydalny- 1 dół skroniowy tzw. dolny
- parapsydalny - 1 wysoko położony dół skroniowy
- diapsydalny - 2 doły skroniowe, górny i dolny
- kręgosłup składa się z 5 odcinków:
- szyjny (1-atlas. 2-obrotowy),
- piersiowy - kręgi mające powierzchnie stawowe
- lędźwiowy - kręgi nie mające powierzchni stawowych
- krzyżowy - 2 kręgi
- ogonowy - u jaszczurek kręgi, których trzony podzielone są cienką nieskostnianą warstwą tkanki łącznej - w tym miejscu następuje pękanie trzonu w czasie odrzucania ogonu; u innych kręgowców kręgi ogonowe są całkowicie skostniałe
- kręgi są przeważnie przodowklęsłe - proceliczne
- kończyny i szkielet pasów są silniej i lepiej rozwinięte niż u płazów
- silny zanik metamerii mięśni
- oddychają wyłącznie przy pomocy parzystych, gąbczastych płuc, które są osłonięte żebrami i mostkiem
- serce zbudowane z 2 przedsionków całkowicie oddzielonych od siebie i komory z zaczątkową przegrodą dzielącą ją częściowo na część prawą i lewą (całkowitą przegrodę mają krokodyle)
- ukł. wydalniczy - para nerek ostatecznych czyli zanercza
- zapłodnienie wewnętrzne
- jaja składane są na lądzie a nie w wodzie, brak stadium larwalnego, po opuszczeniu osłon młody osobnik jest podobny do dorosłego
- w czasie rozwoju jaja powstają błony płodowe - owodnia, omocznia i kosmówka
- owodnia - powstaje jako fałd rozwijający się z ektodermy i mezodermy ściennej, który unosząc się dookoła zarodka zamyka go w powstałej jamie. Funkcja - amortyzuje zarodek, zapewnia mu środowisko wodne, zabezpiecza przed wyschnięciem oraz przed działaniem szkodliwych czynników środowiska
- omocznia - powstaje jako wypuklina kloaki, która rozwija się i wnika między owodnię i kosmówkę. Funkcja - jest zbiornikiem, w którym gromadzą się wydaliny zarodka
- kosmówka - zewnętrzna błona otaczająca zarodek. Funkcja - chroni przed czynnikami zewnętrznymi, bierze udział w wymianie gazowej
- gady są jajorodne, jajożyworodne i żyworodne
- oczy gadów zaopatrzone w powieki: górną i dolną oraz tzw. migawkową
- narządy zmysłów są lepiej rozwinięte niż u płazów, wynika to z lądowego trybu życia
- w naskórku występują komórki zmysłowe odbierające bodźce mechaniczne
- brak narządu linii nabocznej
- wrażenia węchowe odbierane są przez zakończenia nerwowe znajdujące się w części węchowej jamy nosowo-gardzielowej a także przez narząd Jacobsona - zwinięta, ślepo kończąca się jamka odchodząca od górnej części jamy gębowej
57. Czaszki gadów
Czaszka gadów jest silnie skostniała i wydłużona, podstawa czaszki jest wąska, łączy się z kręgosłupem za pośrednictwem 1 kłykcia potylicznego. U osobników młodocianych czaszka w znacznym stopniu zbudowana jest z elementów chrzęstnych, natomiast w miarę wzrostu ulega kostnieniu i tworzą się kości pochodzenia skórnego.
Na podstawie rozmieszczenia dołów skroniowych wyróżniamy kilka typów czaszki:
Typ anapsydalny - charakteryzuje się brakiem dołów skroniowych. Występuje u żółwi i najstarszych filogenetycznie gadów z grupy Cotylosauria
Typ synapsydalny - występuje 1 dół skroniowy tzw. dolny. Występuje u gadów spokrewnionych z ssakami tj. u Synapsida
Typ parapsydalny - występuje 1 wysoko położony dół skroniowy, leży on bliżej grzbietowej części czaszki niż w czaszce synapsydalnej. Występuje u wymarłych gadów z grupy Ichthyopterygia i Sauropterygia. (głównie wymarłe gady morskie)
Typ diapsydalny - obecność 2 dołów skroniowych, dolnego i górnego oddzielonych od siebie łukiem. Występuje u większości współcześnie żyjących gadów i wielu grup gadów kopalnych.
U obecnie żyjących gadów występują 2 typy czaszki: anapsydalny i diapsydalny.
U gadów wyróżniamy także:
Czaszka akinetyczna - kości szczęki ulegają zrośnięciu z puszką mózgową, żuchwa łączy się stawowo z czaszką. Występuje u żółwi i krokodyli.
Czaszka kinetyczna - kości szczęki połączone są z czaszką ruchomo więzozrostami. Jest to przystosowanie do połykania zdobyczy znacznych rozmiarów i w całości. Występuje u węży.
58. Uzębienie gadów - sposoby osadzenia zębów, typy zębów jadowych.
Zęby gadów ulegają wymianie w ciągu całego życia. Charakteryzują się więc polyfyodontyzmem. Niektóre gatunki nie mają zębów np. żółwie.
Sposoby osadzenia:
akrodontyczne - zęby przyrośnięte do brzegów szczęk
pleurodontyczne - zęby przyrośnięte do wewnętrznej strony szczęk
tekodontyczne - zęby osadzone w zębodołach szczęk. Najbardziej ewolucyjnie zaawansowane uzębienie ( występuje u krokodyli).
Część gadów, głównie węży, dysponuje bronią w postaci jadu. Jest on produkowany w gruczołach jadowych, będących ewolucyjnie przekształconymi śliniankami.
Wśród pozostałych gadów jadowite są tylko jaszczurki Helodermy.
Zęby jadowe:
aglypha - brak zębów jadowych, ale gruczoły jadowe występują np. zaskroniec (u niektórych jad występuje w ślinie).
opisthoglypha - zęby jadowe o prawie tej samej wielkości lub nieco większe od zębów chwytnych, z rynienką z przodu, leżące z tyłu jamy gębowej (blisko stawu żuchwowego). Wąż, by wprowadzić jad do rany zadanej ofierze musi te zęby wcisnąć głęboko do jamy gębowej i silnie ucisnąć.
Proteroglypha - zęby jadowe opatrzone głębokimi rowkami leżące na przodzie szczęk; jad wstrzykiwany nawet przy uderzeniu końcem paszczy
Solenoglypha - zęby jadowe z kanalikami ruchomo zestawione ze szczęką, z reguły zęby takie są duże. Przy otwarciu paszczy zęby te ustawiają się, a przy zamykaniu układają się w fałdach śluzówki.
59. Żółwie - charakterystyka, systematyka, znaczenie.
Gromada: Gady Reptilia
Podgromada: Anapsida
Rząd: Żółwie Testudines
Podrząd: Bokoszyjne Pleurodira
Rodzina: Chelidae
Rodzina: Pelomedusidae
Podrząd: Skrytoszyjne Cryptodira
Rodzina: Skorpuchowate Chelydridae
Rodzina: Żółwie morskie Cheloniidae
Rodzina: Żółwie skórzaste Dermochelyidae
Rodzina: Żółwiaki Trionychidae
Rodzina: Żółwie mułowe Kinosternidae
Rodzina: Dermatemydidae
Rodzina: Żółwie błotne Emydidae
Rodzina: Testudinidae
Rodzina: Batagury Bataguridae
Rodzina: Platysternidae
Charakterystyka:
ciało w pancerzu utworzonym z płyt kostnych i tarcz rogowych
pancerz: tarcza górna - puklerz (carapax), tarcza brzuszna - plastron.
Z puklerzem łączą się i zrastają żebra i odcinek tułowiowy kręgosłupa, z plastronem - mostek i obojczyki
Tylko nieliczne nie mają tarcz rogowych ( żółwiaki, żółwie skórzaste, żółwie miękkoskóre)
Szczęka i żuchwa pokryte rogowymi listwami - brak zębów
Obecność wtórnego kostnego podniebienia
Pas barkowy pod żebrami, wewnątrz klatki piersiowej
Brak mięśni międzyżebrowych - jako mięsień oddechowy funkcjonuje mięsień poprzeczny brzucha działający jak przepona ssaków
Dobrze rozwiniete kończyny - u lądowych są słupowate z dobrze wykształconymi pazurami, u wodno - lądowych palce połączone błoną międzypalcową
Jajorodne - jaja otoczone osłonkami wapiennymi, rzadziej pergaminowymi, składane na lądzie
Z jaj wylęgają się żółwie podobne do dorosłych mające pancerz ( brak stadium larwy). Samice składają jaja do wygrzebanych w piasku lub glebie komór, które następnie zasypują. Czas wylęgu od 1 do kilku miesięcy
Czaszka anapsydalna - brak dołów skroniowych
Roślinożerne i drapieżne, wytrzymałe na głód, żyją do 100 lat
W Polsce 1 gatunek - żółw błotny Emys orbicularis
Puklerz u gatunków ziemno - wodnych spłaszczony, u gatunków typowo lądowych - wypukły
Puklerz z plastronem połączony z boków więzozrostami, chrząstkozrostami (połączenia luźne) oraz szwami kostnymi (połączenia stałe). Połączenie to most.
Cryptodira- chowają głowę pod pancerz przez esowate zgięcie szyi w płaszczyźnie pionowej, tu należy większość współcześnie żyjących i wiele kopalnych, pas miednicowy niezrośnięty z pancerzem
Pleurodira - chowają głowę przez zgięcie szyi w płaszczyźnie poziomej na prawy lub lewy bok, pas miednicowy zrośnięty z pancerzem.
Znaczenie:
ognisko w łańcuchu pokarmowym (są zjadane i same zjadają)
Mięso żółwi wykorzystywane jest do celów konsumpcyjnych. Również do celów konsumpcyjnych wykorzystywane są jaja żółwi.
60. Krokodyle - charakterystyka, systematyka, znaczenie.
Gromada: Gady Reptilia
Podgromada: Diapsida
Nadrząd: Archosauria
Rząd: Krokodyle Crocodilia
Rodzina: Krokodyle właściwe Crocodylidae
Rodzina: Aligatory Alligatoridae
Rodzina: Gawiale Gavialidae
Charakterystyka:
Żyją w środowisku wodnym, na lądzie poruszają się ociężale
Typ jaszczurkokształtny, Ciało: głowa, szyja, tułów, ogon
Serce podzielone na 2 przedsionki i 2 komory, Przegroda całkowita
Mają mięsień o charakterze przepony
Zęby w zębodołach = typ tekodontyczny, przystosowane do wyrywania kęsów pokarmu, Heterodontyzm
Ciało pokryte tarczami rogowymi, pod nimi płytki kostne
Kostne podniebienie wtórne
W pasie barkowym brak obojczyka
Silne odnóża, przednie mają palce wolne, tylne spięte błoną pływną
Oczy osłonięte migotką - przezroczystą powieką
Nozdrza na wzgórku kostnym wystają nad powierzchnię wody, gdy zwierzę jest całkowicie zanurzone- umożliwia to pobieranie powietrza
Bocznie spłaszczony, silnie umięśniony ogon
Nie mogą szczelnie zamknąć paszczy, ale to im nie przeszkadza w oddychaniu, gdyż jama nosowa otwiera się do gardzieli bezpośrednio przed krtanią
Drapieżniki, Złapaną zdobycz wciągają do wody i topią
Jajorodne, jaja składane na lądzie do kopców utworzonych z liści
Wylęgła młode samica przenosi do wody biorąc je delikatnie do paszczy
Do aligatorów zaliczamy aligatory i kajmany
Gawiale cechuje wąski, silnie wydłużony pysk
Znaczenie:
ognisko w łańcuchu pokarmowym
Skóra jest również bardzo cennym produktem wykorzystywanym w przemyśle, z którego wytwarza się torebki, buty, paski.
61. Łóskoskóre - charakterystyka, systematyka, znaczenie.
Gromada: Gady
Podgromada: Diapsida
Nadrząd: Lepidosauria
Rząd: Łóskoskóre Squamata
Podrząd: Jaszczurki Sauria
Rodzina: Legwany Iguanidae
Rodzina: Agamy Agamidae
Rodzina: Kameleony Chamaeleonidae
Rodzina: Gekony Gekkonidae
Rodzina: Płatonogi Pygopodidae
Rodzina: Xantusiidae
Rodzina: Jaszczurki właściwe Lacertidae (jaszczurka zwinka, jaszczurka zielona)
Rodzina: Teiidae
Rodzina: Gymnophthalmidae
Rodzina: Scynki Scincidae
Rodzina: Jaszczurki kolczaste Cordylidae
Rodzina: Dibamidae
Rodzina: Padalcowate Anguidae
Rodzina: Xenosauridae
Rodzina: Helodermy Helodermatidae
Rodzina: Santhanoidae
Rodzina: Warany Varanidae
Podrząd: Węże Serpentes
Rodzina: Anomalepidae
Rodzina: Ślepuchowate Typhlopidae
Rodzina: Wężyki Leptotyphlopidae
Rodzina: Xenopeltidae
Rodzina: Aniliidae
Rodzina: Uropeltidae
Rodzina: Dusiciele Boidae (pytony, boa)
Rodzina: Acrochordidae
Rodzina: Węże właściwe Colubridae (zaskroniec zwyczajny, wąż Esculapa)
Rodzina: Zdradnicowate Elapidae(kobra królewska, mamba czarna)
Rodzina: Żmijowate Viperidae (żmije właściwe i grzechotniki)
Podrząd: Obrączkowce Amphisbaenia
Rodzina: Bipedidae
Rodzina: Amphisbaenidae
Rodzina: Trogonophidae
Rodzina: Rhineuridae
Charakterystyka:
najbogatsza w gatunki grupa gadów
obserwuje się tendencję do redukcji dołów skroniowych
uzębienie pleurodontyczne lub akrodontyczne
trzony kręgowe typu amficelicznego lub procelicznego (większość)
pokrycie ciała rogowymi łuskami, a głowy - tarczkami
zrogowaciały naskórek zrzucany w postaci wylinki
u samców parzysty narząd kopulacyjny będący uchyłkiem kloaki
bardzo ruchliwy język ( u kameleonów służy do chwytania zdobyczy)
brak wtórnego podniebienia
gatunki jajorodne, jajożyworodne
w jajach brak osłonki białkowej, a osłona zewnętrzna pergaminowa
zarówno gatunki o dobrze rozwiniętych kończynach jak i ich pozbawione
Obrączkowce - mają cechy jaszczurek i węży ( nie są jednak grupą pośrednią), ciało wydłużone, zwykle brak kończyn, ciało na całej długości ma podobną średnicę, otwór gębowy nieznacznie cofnięty do tyłu ( żuchwa krótsza od szczęki), podziemny tryb życia.
Znaczenie:
Ognisko w łańcuchu pokarmowym
Regulują liczebność owadów, ślimaków, gryzoni będących szkodnikami
Skóra wykorzystywana w przemyśle do produkcji torebek, pasków, butów
W przemyśle farmaceutycznym wykorzystywany jest jad węży, z którego wytwarza się leki na epilepsję, hemofilię i przeciw nowotworom.
62.Różnice między jaszczurkami i wężami.
Jaszczurki Sauria |
Węże Serpentes |
W większości mają dobrze rozwinięte kończyny |
Pozbawione kończyn |
Ciało podzielone na głowę, szyję, tułów, ogon |
Wydłużone ciało, odcinek szyjny słabo wyodrębniony, a tułów przechodzi bez wyraźnej granicy |
Powieki ruchome |
Brak ruchomych powiek, uległy one zrośnięciu tworząc przezroczysty okular |
Ogon cechuje zdolność do autotomii ( wyjątek warany) |
Brak autotomii |
Na brzusznej stronie ciała kilka rzędów tarczek |
Na brzusznej stronie ciała 1 rząd tarczek, a w okolicy podogonowej 2 rzędy tarczek |
Dłuższy ogon |
Krótszy ogon |
Kości szczęki i żuchwy połączone z czaszką nieruchomo - czaszka akinetyczna |
Kości szczęki i żuchwy połączone ruchomo więzozrostami - czaszka kinetyczna |
Obecność pasa barkowego |
Brak pasa barkowego |
2 płuca |
1 płuco ( drugie ulega redukcji, pozostaje prawe zakończone workiem powietrznym) |
Występują otwory uszne |
Brak otworów usznych |
Obecność mostka (brak u padalca) |
Brak mostka |
Kręgosłup podzielony na : Odcinek szyjny, mostkowo - lędźwiowy, krzyżowy, ogonowy |
Kręgosłup podzielony na: odcinek tułowiowy i ogonowy |
Przed odbytem występuje 1 tarczka analna |
Przed szparą kloakalną 1 lub 2 i więcej tarcz analnych ( 1 u żmijowatych, 2 i więcej u węży właściwych) |
Na brzusznej stronie szyi może występować pojedynczy poprzeczny rząd tarczek różniących się od pozostałych wielkością i kształtem - tzw. kołnierzyk |
Brak kołnierzyka |