14. Omówić źródła informacji o zdrowiu; wyjaśnić związek między wiedzą a zachowaniami zdrowotnymi i działaniami na rzecz zdrowia.
Zachowania zdrowotne (ang. health behaviour) dotyczą różnych zachowań związanych ze sferą zdrowia, czyli zachowań, które „w świetle współczesnej wiedzy medycznej zwykle wywołują określone ( pozytywne lub negatywne) skutki zdrowotne” (Zachowania….,1990, s. 1-2). Określa się je różnymi terminami „zachowania związana ze zdrowiem”, „zachowania w zdrowiu”, „zachowania medyczne”.
Styl życia człowieka, w tym jego zachowania zdrowotne, zmieniają się w okresie całego życia. Zmiany te są zależne od wielu różnorodnych czynników, w tym: właściwości jednostki (wiek, płeć, cechy osobowości, stan zdrowia, pełnione role społeczne) oraz różnorodnych czynników środowiskowych. Można przyjąć, ze wszystkie czynniki, które uznaje się za determinanty zdrowia, mają także pośredni lub bezpośredni wpływ na zachowania zdrowotne i styl życia ludzi. Trzy główne grupy czynników wpływających na kształtowanie zachowań zdrowotnych wyróżnili: L.W. Greek i M.W. Reuter (1991).
- czynniki predysponujące- wiedza, przekonania, postawy, wartości
- czynniki umożliwiające- umiejętności ważne dla zdrowia, przepisy prawne, priorytety i polityka zdrowotna na poziomie lokalnym/krajowym, dostępność i jakość opieki zdrowotnej
- czynniki wzmacniające- normy obyczajowe- społeczna akceptacja lub jej brak w stosunku do danego zachowania w rodzinie, w grupie rówieśniczej, w szkole/miejscu pracy, ze strony pracowników służby zdrowia itd.; ta grupa czynników powiązana jest z warunkami w jakich żyje jednostka.
Związek pomiędzy wiedzą na temat zdrowia a zachowaniami zdrowotnymi i zachowaniami na rzecz zdrowia.
Wiedza jest czynnikiem predysponującym (podobnie jak przekonania, wartości, postawy). Wpływa na kształtowanie się zachowań zdrowotnych.
Zachowania zdrowotne- działania intencjonalne (celowe), świadomie podjęte przez człowieka w celu umocnienia lub zwiększenia potencjału swojego zdrowia, niezależnie od ich skuteczności.
Zachowania związane ze zdrowiem, którym nie towarzyszy uświadomiony cel, czyli działania (czynności), które ludzie podejmują w swym codziennym życiu, a ich skutki mogą być pozytywne lub negatywne dla zdrowia; tę grupę zachowań określa się też jako nawyki lub reakcje na daną sytuację.
Omów źródła informacji o zdrowiu
Mass media są obecnie jednym z głównych informacji o zdrowiu i chorobach. Na przykład od wielu lat są podstawowym źródłem wiedzy młodzieży o HIV/AIDS i seksualności. Informacje o zdrowiu (pro- i antyzdrowotne) są przekazywane przez media w różny sposób:
- działania zaplanowane- np. cykle programów telewizyjnych, spoty, audycje, audycje radiowe, plakaty, wystawy itd. zainicjowane lub realizowane z udziałem profesjonalistów (np. dni bez papierosa);
- artykuły prasowe dotyczące różnych tematów (np. żywienie, aktywność fizyczna), prezentujące wyniki najnowszych badań, programy zdrowotne, nowe odkrycia. Obecnie niemal we wszystkich, dostępnych na rynku, gazetach codziennych i czasopismach można znaleźć różnorodne informacje i porady dotyczące zdrowia, wydawane są czasopisma wyłącznie poświęcone zdrowiu i chorobie, np. Medycyna dla Ciebie, Samo Zdrowie, Żyj zdrowo i aktywnie.
- reklama zdrowych produktów, np. pasty do zębów, mleka, ciemnego pieczywa…itd.
- informacje i dyskusje na tematy zdrowotne
- przekazywanie informacji w zawoalowany sposób, np. informacja, że jakaś sławna osoba rzuciła palenie
- reklama leków dostępnych bez recepty
- reklama produktów szkodliwych dla zdrowia; papierosów, piwa, słodyczy;
- sponsorowanie imprez, zawodów sportowych przez producentów różnych produktów lub usług, które mają bezpośredni lub pośredni związek ze zdrowiem, i umieszczanie ich nazw w widoczny sposób (np. na stadionach, ubraniach sportowców, sprzęcie sportowym).
Dzięki mass mediom zwiększyła się dostępność do różnorodnych informacji o zdrowiu dla ogółu społeczeństwa. Można nawet mówić o zalewie tymi informacjami. Osoby prowadzące edukację zdrowotną powinny brać pod uwagę fakt, że uczący się posiadają znacznie większą wiedzę niż kiedyś. Warto to sprawdzić przed rozpoczęciem zajęć, aby uniknąć omawiania spraw powszechnie znanych.
Wyniki wielu badań wskazują jednak, że działania mass mediów w zakresie edukacji i promocji zdrowia maja wiele ograniczeń. Oferują one głównie jednostronną komunikację miedzy nadawcą a odbiorcą, przekazu nie można powtórzyć, uzupełnić. Nie można oczekiwać, że same działania mediów spowodują trwałe zmiany w zachowaniach ludzi. Środki, którymi dysponują media są mało skuteczne dla kształtowania nowych umiejętności (np. asertywności, dokonywania wyborów), zmiany postaw i przekonań ludzi. Często podejmuje się w mediach akcje i kampanie na rzecz zdrowia, wychodząc z założenia, że lepiej jest cos zrobić i aby było widać, ze coś się robi, nawet gdy wiadomo, że nie przyniesie to efektów.
Z opisanych wyżej powodów informacje przekazywane przez mass media mogą powodować u ludzi dezorientację, niepewność, niepokój, lęk, a czasem nieuzasadnioną panikę. Jednym z celów edukacji zdrowotnej, zwłaszcza młodych ludzi, powinno być uświadamianie im konieczności krytycznej oceny komunikatów medialnych i wiarygodności źródeł informacji. Szansę taką stwarza m.in. w szkole powiązanie między ścieżkami edukacyjnymi „edukacja prozdrowotna” oraz „edukacja czytelnicza i medialna”.