WIELKIE TEORIE SOCJOLOGII OKRESU POMARKSISTOWSKIEGO

1. Darwinizm społeczny i teorie podboju.

Wielu myślicieli okresu przedmarksistowskiego tacy jak: Chaldun, Bodin, Hobbes, Ferguson, dowodzili, iż u podstaw państwa leży podbój słabszych przez silniejszych.

Teoria konfliktu zyskała ogromne powodzenie pod koniec XIX wieku.

• Stanowiła ona polemiczną odpowiedź na marksistowską teorię pochodzenia i charakteru władzy państwowej.

• Powodzenie teorii konfliktu i darwinizmu społecznego wiązało się także z bujnym rozkwitem ruchów nacjonalistycznych w Europie.

Wielki autorytet odkryć przyrodniczych, szczególnie stworzonej przez Karola Darwina (1809- 1882). Jego teoria ewolucji i walki o byt stała się argumentem na rzecz przyjmowania i propagowania na terenie nauk społecznych koncepcji teoretycznych stanowiących adaptację cieszących się popularnością twierdzeń przyrodniczych.

Pierwszym darwinistą społecznym był Walter Bagehot (1826- 1887), uczony angielski, który w wydanej w 1873 roku w książce Pt” Fizyka i polityka” rozważał zastosowanie założeń biologicznej walki o byt do polityki.

Uważał, że historia tworzenia ludzkości - przechodzą przez trzy stadia:

• Stadium tworzenia się zwyczajów

• Stadium podbojów tworzących narody i państwa

• Stadium cywilizacji : historia eliminacji grup o gorszych zwyczajach przez grupy o zwyczajach lepszych, co dzieje się w drodze walki o byt i urzeczywistnienia podboju słabszych przez silniejszych.

Przywiązywał dużą wagę do konfliktów zewnętrznych i podbojów w okresie formowania się państw i narodów , to jednak nie czyniło z walki o byt uniwersalnej zasady historii politycznej ludzkości..

Kolejnym myślicielem okresu promarksistowskiego wybitny polski socjolog Ludwik Gumplowicz (1838-1909) w swoim dziele Pt” Der Rassenkampf - Walka ras” sadził iż:

• Ludziom wrodzona jest wzajemna nienawiść określająca stosunki istniejące między grupami.

Sądził, że termin „rasa” oznaczał i był używany w znaczeniu szczególnym dla oznaczenia narodów czy ludów, a nie grup o określonych cechach antropologicznych. Był zdecydowanym przeciwnikiem biologicznego rasizmu.

• Jego drugim założeniem, z którego się wycofał pod koniec swojego życia pod wpływem krytyki amerykańskiego uczonego Lestera Warda było twierdzenie iż poszczególne plemiona wyłaniały się w toku rozwoju ewolucyjnego niezależnie od siebie jest to tzw. poligenetyczna teoria pochodzenia ludzkości.

Według Gumplowicza kontakty odrębnych grup prowadziły do nieuchronnych konfliktów i walk, których rezultatem musiał być podbój słabszych przez silniejszych.

Konflikt plemienny u Gumplowicza przybierał dwie postacie:

• Postać konfliktu klasowego polegającego na tym, że klasa panująca oraz klasa podporządkowana są potomkami zdobywców i podbitych.

• Postać konfliktu między państwami polegający na tym, iż rozwój terytorialny doprowadza do konfliktu z innymi państwami i do walki, z której zwycięsko wychodzi lepszy i silniejszy.

Austryjacki generał Gustaw Ratzenhofer wychodził inaczej niż Gumplowicz z monogenetycznej teorii ludzkości.

Tłumaczył on powstanie różnych plemion procesem rozdzielania się ludzi w wyniku walki o byt. Podział na plemiona i rasy jest jego konsekwencją.

Kolejnym myślicielem jest Franz Oppenheimer kontynuator teorii podboju.( Jego głośne dzieło to praca Pt” Der Staad”).

Mówił on, iż nie każdy podbój lecz tylko ten dokonany przez ludy pasterskie, a nie myśliwskie miały cechy państwowotwórcze.

Jacques Novikov był zapewne pierwszym myślicielem we Francji, który całkowicie poświęcił się walce z darwinizmem społecznym.

Odrzucał również socjaldarwinowską tezę o wrodzonej wrogości ludzi i nieuchronnej walce o byt, postulując harmonię i współpracę.

Większe znaczenie dla krytyki tego kierunku miały prace angielskiego uczonego Thomasa Henry'ego Huxleya (1825-1895) położył nacisk na rozróżnienie między procesami ewolucji biologicznej, a ewolucją społeczną, kierowaną innymi biologicznymi prawami.

Państwo oraz instytucje polityczne interpretował Huxley jako metody kontroli społecznej ograniczające działanie naturalnych, biologicznych praw ewolucji organicznej.

2. Teoria elit:

Korzeni teorii elit szukać można w dawniejszych koncepcjach politycznych, które przeciwstawiały wodzów masom.

Thomas Carlyle (1795- 1881)zasłynął głośną pracą Pt” O bohaterach czci dla bohaterów i bohaterstwie w historii” (1814), w której tłumaczył iż wszystko co stało się w historii było dziełem wielkich wyjątkowych jednostek

Gustaw Le Bon w swoim dziele pt” Psychologia tłumu” głosił, że psychika tłumu różni się od psychiki wchodzących w skład jego jednostek. Tłum jest irracjonalny kieruje się emocjami jest dogmatyczny, nietolerancyjny. Zachowania tłumu przybierają brutalne formy.

Właściwymi twórcami teorii elit byli Vilfredo Pareto oraz Gaetano Mosca. Toczył się między nimi spór dotyczący teorii elit.

Władza znajdowała się i musi się znajdować w reku mniejszości. Gdy przechodzi ona z jednych rąk w drugie, przechodzi od jednej mniejszości do innej.

Tę rządzącą mniejszość Mosca nazywa „ klasą panującą „ czyli elitą. Mosca dowodził nawet, iż prawidłowe funkcjonowanie demokracji wymaga istnienia dobrze zorganizowanej warstwy kierowniczej.

Vilfredo Pareto w swym dziele Pt” Wykład socjologii ogólnej”. Sformułował dwie teorie:

• Teoria nieracjonalnego działania

• Teoria elit

Uczonym natomiast , który był pomiędzy paretowską teorią nieracjonalnego zachowania był Karl Mannheim. Był twórcą socjologii wiedzy. Wrócił on do tezy Marksa, iż pozycja społeczna określa perspektywę ideologiczną, choć uwypukla nieracjonalne cechy ludzkiej świadomości i działania, a także doprowadził koncepcje socjologii wiedzy do daleko idących wniosków relatywistycznych.

W ocenie teorii elit tak jak ją sformułowali Mosca i Pareto, wyróżnić trzeba trzy warstwy:

• Warstwa ideologiczna: teoria mówiąca, że światem powinny rządzić zawsze elity.

• Warstwa psychologiczno- socjologiczne: tłumaczenie zjawisk podziału władzy w społeczeństwie

• Warstwa empiryczna: analiza ekip kierowniczych w różnych systemach politycznych

Z teoriami elit wiążą się też początki socjologii partii politycznych, u podstaw której leżały pesymistyczne wnioski dwóch uczonych: Niemca Roberta Michelsa i Rosjanina Moiseia Ostrogowskiego.

Ten drugi był przedstawicielem liberalno - burżuazyjnych prądów politycznych na przełomie XIX i XX wieku.

• Podał on działalność partii jako wielkiej organizacji

-utożsamiał demokrację z bezpośrednimi rządami mas.

-partie niezależnie od głoszonej ideologii muszą mieć niedemokratyczny charakter

Pod wpływem Ostrogowskiego był Michels , który uważał, że każda organizacja nieuchronnie podlega ologarchizacji.

Oligarchizacja nie jest konsekwencją cech psychicznych lecz wymogów organizacyjnych.

• Wyróżnił on dziesięć pojęć terminu oligarchizacji:

-pojawienie się kierownictwa

-pojawienie się kierownictwa zawodowego i jego stabilizacji

-ukształtowanie się biurokracji

-centralizacja władzy

-zmiana celów z ostatecznych na instrumentalne

-różnica między poglądami, a interesami członków partii

-malejąca rola członków partii w podejmowaniu decyzji

-kooptacja wysuwających się przywódców partii opozycyjnej

-orientowanie się partii na poparcie ze strony ogółu wyborców, a nie tylko własnej klasy

Michels mówiąc o „ spiżowym prawie oligarchii” ma na myśli to, że władza w partii skupia się w ręku przywódców wspartych przez zawodowy płatny aparat.

3.Max Weber jako socjolog polityki(1864-1920)

Jego myśli docierała nie tylko do kręgów niemieckich, ale także odniosła ogromny sukces w kulturze amerykańskiej. Weber w socjologii władzy poszukuje, tak samo jak i w odniesieniu do innych problemów socjologicznych , rozgraniczenia, a zarazem wzajemnych związków między trzema podstawowymi sferami życia społecznego: sferą władzy, sferą gospodarki i sferą wartości.

Centralnym pojęciem weberowskiej socjologii stosunków politycznych jest „ panowanie”, które odróżnia on od władzy w sensie ogólniejszym, wynikającej z siły ekonomicznej.

• Panowanie zakłada możność wydawania rozkazów. Panowanie jest więc to relacja między władcą i rządzonym, w której ten pierwszy jest w stanie narzucać swą wolę w drodze wiążących rozkazów.

• Panowanie tradycyjne opiera się na wierze poddanych w to, że władza jest prawowita gdyż istniała zawsze.

Władcy maja w stosunku do rządzonych prawa i pozycję panów wobec sług. Ich władza jest jednak ograniczona przez uświęcone tradycją normy, na których opiera się również samo ich panowanie. W tym sensie władca, który naruszałby tradycję, narażałby tym samym prawowitość własnej władzy, która opiera się wyłącznie na sile tradycji.

• Weber prezentuje pięć typów organizacji militarnych:

-wojsko złożone z niewolników, poddanych, kolonów(władca przydziela narzędzia, ziemię za określone usługi)

-wojsko złożone z niewolników tylko do służby wojskowej

-wojsko najemne

-wojsko złożone z osób, które otrzymały ziemie w zamian za służbę wojskową

-wojsko rekrutowane z pośród poddanych dowodzone przez członów klas uprzywilejowanych.

W podobny sposób ujął Weber panowanie charyzmatyczne. Termin grecki „charyzma”

Oznacza u niego jakąś niezwykłą jakość.

• Wódz charyzmatyczny jest to osoba, której panowanie opiera się na wierze innych w jego tajemnicze, magiczne zdolności. Jest to przykład wodza rewolucyjnego.

• Wyróżnia trzy typy przekazywania władzy w systemie panowania charyzmatycznego:

-następca musi spełniać kryteria aby został wodzem

-poprzedni wódz charyzmatyczny wyznacza zastępcę

-uczniowie lub zwolennicy wyznaczają następcę poprzedniego wodza

Weber ujął równie trzeci typ panowania czyli panowanie legalne- widział w nim polityczna osobliwość Zachodu.

• Panowanie legalne jest panowaniem prawa w tym sensie, że zarówno samo istnienie władzy, jak jej zakres zależą od ustanowionych przez ludzi praw pozytywnych. Zasada prawnego racjonalizmu leży u podstaw systemu zasad, które Weber określa panowaniem legalnym.

• Bendix następująco referuje Weberowską koncepcję panowania legalnego:

-w panowaniu tym wszelka norma może być wprowadzana jako prawo i oczekuje się ,że będzie respektowana przez tych, którzy temu prawu podlegają

-prawo stanowi zespół reguł abstrakcyjnych, natomiast jego wymiar polega na stosowaniu abstrakcyjnych reguł do konkretnych wypadków

-ludzie zajmujący pozycje władzy nie są władcami osobistymi, lecz przełożonymi pełniącymi obowiązki w określonym czasie

-rządzeni są wolnymi obywatelami winnymi posłuszeństwo prawu, a nie poddanymi winnymi posłuszeństwo władcy, który prawo stosuje

• Weber chciał poświęcić wiele aparatowi państwowemu czyli biurokracji.

• Biurokrację wg. Webera cechują następujące właściwości:

-sprawy oficjalne kierowane są w sposób ciągł

-spr.ofic są kierowane za pomocą pewnego zespołu ustalonych norm i zasad, które określają obowiązki każdego funkcjonariusza związane z jego stanowiskiem

-władza i odpowiedzialność każdego funkcjonariusza stanowią jedynie część całej hierarchii władzy i są pochodne w stosunku do tej hierarchii

-środki służące wykonywaniu władzy stanowią własność organizacji,a nie prywatną własność poszczególnych funkcjonariuszy

-stanowiska i urzędy nie stanowią prywatnej własności tych, którzy je zajmująa więc nie mogą być przekazywane , odsprzedawane, ani przekazywane w spadku

-cały proces funkcjonowania biurokracji opiera się na obiegu dokumentów

• Weber następująco charakteryzuje funkcjonariusza biurokratycznego w sensie panowania legalnego:

-człowiek osobiście wolny i wyznaczony na to stanowisko na zasadzie umowy

-człowiek sprawujący władzę na podtswie bezosobowych reguł, którego lojalność dotyczy wiernego wykonywania oficjalnych obowiązków

-człowiek mianowany na stanowisko ze względu na kwalifikacje

-człowiek zatrudniony całkowicie, a nie ubocznie na zajmowanym stanowisku

-funkcjonariusz regularnie opłacany, o perspektywach kariery zawodowej zagwarantowanych bezosobowymi prawami

• Wyróżnia on również trzy warstwy analizy:

-analiza biurokracji jako technicznie skuteczny aparat sprawowania władzy

-krytyka biurokracji w związku z naturalna dla niej tendencja do wykraczania poza jej właściwe funkcje

- interesująca analiza biurokracji jako odzwierciedlenie struktury klasowej

---