Ukraińcy to naród słowiański zaliczający się do Słowian wschodnich. Obok Rosjan i Białorusinów, Ukraińcy są potomkami Rusinów zamieszkujących Ruś Kijowską. Nazwa Ukraina oznaczała „ziemię pograniczną”- stanowiła w przeszłości pogranicze między imperium osmańskim na południu, Rosją na północnym wschodzie i Polską na zachodzie. Proces kształtowania się narodu ukraińskiego rozpoczął się w XV-XVI wieku wraz z powstaniem kozaczyzny, nasilił się w XVII w. (powstania kozackie i ruch hajdamaków). Nazwa Ukraińców jako narodu pojawiła się jednak dopiero w XIX wieku, kiedy to proces samookreślenia się Ukraińców jako grupy etnicznej przybrał najgłębszą formę.
Język ukraiński, zwany dawniej językiem małoruskim- język należący do wschodniej grupy języków słowiańskich. Wyróżnia się 3 zespoły dialektów ukraińskich: północny (gwary poleskie i podlaskie), pd.-wsch. (naddnieprzańskie, słobodziańskie, stepowe) oraz pd.-zach. (wołyńskie, nadsańskie, bojkowskie, łemkowskie, huculskie, bukowińsko-pokuckie i zakarpackie). Rozwinął się na podstawie języka staroruskiego. Jego początki sięgają XIV w. Podwaliną współczesnego języka ukraińskiego literackiego, który ukształtował się na przeł. XVIII i XIX w. były jego dawne dialekty pd.-wsch. (gwary naddnieprzańskie). Podstawę zasobu leksykalnego w języku ukraińskim stanowi słownictwo ogólnosłowiańskie. Spośród języków słowiańskich największy wpływ na leksykę ukraińską miał język rosyjski i polski. Rozwój języka ukraińskiego literackiego i jego normalizacja pozostawały w bezpośrednim związku z rozwojem literatury narodowej: Iwan Kotlarewski (Eneida 1798), Taras Szewczenko (Kobziarz 1840), Iwan Franko, Mychajło Kociubynski, Łesia Ukrainka, Malsym Rylski, Pawło Tyczyna, Ołeś Honczar.
Ukraińska muzyka ludowa wyraźnie różni się od muzyki innych ludów środkowoeuropejskich, a nawet wschodniosłowiańskich. Mimo późniejszych wpływów profesjonalnej muzyki europejskiej, zachowała archaizmy pochodzące prawdopodobnie sprzed wędrówki Słowian na wschód. Ujawniają się też w niej wpływy orientalne i południowosłowiańskie, np. w postaci niektórych manier wykonawczych (pokrzykiwania zwane hukaniem) oraz przejawów urdonu i heterofonii. Wpływy bałkańskie zdradza muzyka Hucułów, zwłaszcza w instrumentarium muzycznym i tańcach. Z południa oddziaływała też muzyka rumuńska, mołdawska oraz żydowska, zarówno tradycyjna, jak i klezmerska. Archaiczne melodie regionów zachodniej Ukrainy charakteryzują się prostą, krótką formą odpowiadającą dwuwierszowej zwrotce, pierwotną wielogłosowością oraz manierami sygnałowymi. Dla muzyki wschodnioukraińskiej charakterystyczne jest rozśpiewanie, dominujący repertuar liryczny wykonują kobiety, często w niższym rejestrze. Występuje wielka różnorodoność gatunków: pieśni doroczne, weselne zwane ładkankami, żniwne, lamenty pogrzebowe (zwłaszcza u Hucułów), a także pieśni liryczne, historyczne, ballady, pieśni kozackie oraz tzw. czumackie (wozaków transportujących sól z Morza Czarnego). Gatunek osobny i półprofesjonalny stanowią, znane od XVII w., dumy opiewające wojny i narodowe nieszczęścia. Były one wykonywane przez śpiewaków towarzyszących sobie na lirze korbowej lub bandurze.
Współczesne ziemie ukraińskie w przeszłości wchodziły w skład kolejno: księstw Rusi Kijowskiej, Litwy i Polski. Z tych obszarów w wyniku rozbiorów Rosja zajęła ziemie na zachód od Dniepru, część Podola i Wołyń, zaś Austria - pozostałą cześć wojewodztwa podolskiego i województwo ruskie (weszły one w skład Galicji). W warunkach obcego panowania zaczęła się kształtować ukraińska świadomość narodowa mas chłopskich, rozpoczęło się tworzenie ukraińskiej klasy robotniczej oraz inteligencji.
Zabór rosyjski
W Rosji obowiązywała doktryna jedności narodowej Wielkorusów i Małorusów, jak określano Ukraińców. Język ukraiński traktowano jako lokalny dialekt języka rosyjskiego, zakazywano drukowania w nim książek i czasopism, samych zaś Ukraińców traktowano jako regionalny gatunek Rosjan. Pod względem religijnym nie było różnic między Ukraińcami a Rosjanami, a wspólny Kościół prawosławny podkreślał ich jedność. Równocześnie władze tłumiły wszelkie przejawy samodzielności i rzeczywiste dążenia narodowe. Świadomość ukraińska zawdzięczała swój rozwój działaniom znikomych ilościowo środowisk inteligenckich, koncentrujących się na rozwoju języka, literatury i konstruowaniu wizji osobnej historii narodowej. Wieszczem literackim Ukraińcow rosyjskich stał się Taras Szewczenko, syn chłopski, autor poezji w języku wytworzonym z dialektu ludowego. Epoka carskiego samowładztwa na Ukrainie pozostawiła fatalny spadek w postaci ostrych konfliktów narodowych, często połączonych z antagonizmami społecznymi. Uciśniony chłop ukraiński odnosił się z nienawiścią do obcych - Rosjan, Żydów i Polaków. Analfabetyzm, spowodowany niskim poziomem oświaty ludowej w carskiej Rosji, uniemożliwiał rozwój kultury politycznej. W 1897 r. na Wołyniu 17,2 % ludności umiało czytać i pisać; wśród Ukraińców odsetek ten wynosił zaledwie 9,3%. W Kijowie działało Bractwo Cyryla i Metodego- organizacja założona na przełomie grudnia 1845 i stycznia 1846 w Kijowie przez studentów, z inicjatywy Mykoły Kostomarowa. Głosiła hasła przebudowy społeczeństwa na zasadach nauki chrześcijańskiej i reform, oraz zjednoczenia wszystkich Słowian w jednym, demokratycznym, federacyjnym państwie. W 1859 r. w Petersburgu powstała pierwsza ukraińska Hromada- -organizacja kulturalno-oświatowa, stawiająca sobie za cel upowszechnienie idei narodowej poprzez wydawanie książek i czasopism. W latach 1861-1862 była wydawana przez Kostomarowa i Szewczenkę „Osnowa” miesięcznik literacko-naukowy. W 1861 r. w Kijowie powstała druga Hromada. Organizowała szkoły niedzielne dla dorosłych. Reżim rosyjski odnosił się do ich działalności tolerancyjnie.
Po polskim powstaniu styczniowym zmieniło się stosunek caratu do ukraińskich organizacji narodowościowych. W 1863 r. został wydany ukaz, że język małorosyjski nie istnieje. Miało to przeszkodzić ruchowi ukraińskiemu w przeistoczeniu się z działalności wąskiego kręgu intelektualistów w zjawisko masowe. W 1910 r. premier rosyjski Stołypin wydał okólnik, w którym zaliczył naród ukraiński do „obcoplemieńców” i zakazał istnienia wszelkich organizacji ukraińskich. Dopiero przed I wojną światową Mykoła Michnowski, jako pierwszy, sformułował w Rosji program budowy osobnego narodowego ukraińskiego. Wiekszość ukraińskich aktywistów w Rosji należała do ugrupowań lewicowych, nielegalnych, rewolucyjnych. Probę stworzenia konserwatywnej wersji ukraińskości podjął w Rosji polski ziemianin, Wacław Lipiński, nazywany przez Ukraińców Wiaczesławem Łypynskim. Uważal on, że polskie ziemiaństwo i inteligencja na Ukrainie powinny poprzeć ruch ukraiński.
Zabór austriacki
We wschodniej Galicji, pod panowaniem austriackim, gdzie uzywano etnonimu Rusini, warunki okazały się bardziej sprzyjające. Rozwinęło się środowisko inteligencji rusińskiej, początkowo składające się głównie z prowincjonalnego duchowieństwa greckokatolickiego. Kościół greckokatolicki był początkowo jedyną instytucją, wokół której skupiali się Rusini, choć byli też Polacy-grekokatolicy (świeccy, księża i niektórzy biskupi). W latach 30. XIX wieku powstała pierwsza grupa literacka, zwana Ruską Trójcą, bo kierowana przez trzech młodych literatów romantycznych: Jana (Iwana) Wagilewicza, Jakuba (Jakowa) Hołowackiego i Marcjana (Markijana) Szaszkiewicza. Działały rozmaite organizacje gospodarcze, społeczne, oświatowe i naukowe. Jednak ich orientacja narodowa nie była w większości ukraińska. Do ostatniej ćwieci XIX wieku część inteligencji rusińskiej była polonofilska, a większość orientowała się na Rosję i wyznawała program jedności narodowej Rusi, czyli całej Słowiańszczyzny Wschodniej (rusofilizm). Spośród Ruskiej Trójcy Wagilewicz podjął współpracę z Polakami, Hołowacki - z Rosjnami, a o kierunku ewolucji narodowej ich trzeciego przyjaciela trudno wyrokować, gdyż zmarł młodo. Dopiero stopniowo upowszechniał się konkurencyjny program narodowy - ukraiński, w dużej mierze pod wpływem ruchu ukraińskiego w Rosji i poezji Tarasa Szewczenki. Upowszechniany przez czasopisma (największe: „Diło”, 1880), organizacje kulturalne (Naukowe Towarzystwo im. Tarasa Szewczenki, 1873) i oświatowe (Proswita, 1868, Ridna Szkoła). W 1873 r. powstało we Lwowie Towarzystwo Naukowe im. Szewczenki. Na lwowskim uniwersytecie uczeni mogli wykładać w języku ruskim, w 1897 r. katedrę historii Europy Wschodniej objął Mychajło Hruszewski, zaproszony z Kijowa zwolennik ukraińskiego programu narodowego. Ukraińska świadomość narodowa trwale zakorzeniała się w masach plebejskich.
Hasła narodowe określały też działalność polityczną Rusinów galicyjskich w Sejmie Krajowym galicyjskim i w austriackim parlamencie w Wiedniu. Do środowisk inteligenckich przenikał marksizm. Wybitnymi postaciami radykalnego i socjaldemokratycznego ruchu wśród Rusinow galicyjskich byli: literat i historyk kultury, Iwan Franko, oraz Mychajło Pawłyk.
Różnice narodowe między Polakami a Rusinami wykorzystywały umiejętnie władze austriackie dla podsycania antagonizmów. Wielka własność ziemska w Galicji znajdowała się na ogół w rękach polskich, w miastach i miasteczkach przeważali Polacy i Żydzi. Mimo pewnych przejawów współpracy między polskim i rusińskim (ukrainskim) ruchem socjalistycznym, narastał konflikt. Po obu stronach coraz większą popularnością zaczynały sie cieszyć ugrupowania narodowe, polscy narodowi demokraci głosili program obrony polskiego stanu posiadania we wschodniej części zaboru austriackiego. We Lwowie, który spełniał rolę ośrodka religijnego, naukowego i kulturalnego dla Rusinów (Ukraińców), przeważali Polacy. Miasto miło charakter polski. W całej Galicji władzę posiadały polskie elity. To właśnie z nich wywodział się Andrzej Szeptycki (wnuk polskiego komediopisarza Aleksandra Fredry), który zmienił obrządek z rzymsko- na greckokatolicki i w 1900, poparty przez polskich konserwatystów rządzących Galicją, objął archidiecezję lwowską. Metropolita wspierał porozumienie polsko-ukraińskie w Galicji, którego konsekwencją miała stać się przygotowywana demokratyzacja ordynacji wyborczej do Sejmu Krajowego. Na przeszkodzie realizacji tych zamierzeń stanął wybuch I wojny światowej. Ukraińcy zmuszeni byli o wszystkie swoje osiągnięcia toczyć upartą walkę z polską administracją i elitą polityczną. Stosunki ukraińsko-polskie nabrały na początku XX wieku charakteru ostrego konfliktu. Pojawił się terroryzm: w 1908 roku ukraiński student zamordował we lwowie polskiego namiestnika Galicji, Andrzeja Potockiego.
O ile w Galicji w przededniu wojny nowoczesny naród ukraiński praktycznie już istniał, o tyle w Rosji musiał się on formować w ogniu wojny i rewolucji lat 1917-1920.
Wojna polsko-ukraińska 1918-1919
Pod koniec pierwszej wojny światowej, po rewolucji w Rosji, a następnie rozpadzie Austro-Wegier pojawiły się różne koncepcje rozwiązania ukraińskiej kwestii narodowej:
utworzenie samodzielnej Ukrainy; 9 lutego 1918 w Brześciu nad Bugiem delegacje niemiecka i austro-węgierska podpisały układ z powstałą w kwietniu 1917 r. w Kijowie Centralną Radą Ukraińską, na mocy którego ustalono zachodnią granicę Ukrainy tak, że objęła niektóre obszary Królestwa Polskiego. Państwo to nosiło nazwę Ukraińska Republika Ludowa (lub Państwo Ukraińskie przejściowo w 1918 roku, pod rządzami proniemieckiego hetmana Pawła Skoropadskiego). Wśród organizatorów URL byli Hruszewski i Symon Petlura, który dla obrony przed inwazją bolszewicką zawarł w 1920 roku sojusz z Józefem Piłsudskim i uczestniczył w wojnie Polski z Rosją sowiecką.
Druga koncepcja wiązała Ukrainę z rewolucją socjalistyczną. Z tego nurtu politycznego wyrosła na początku lat dwudziestych świadoma polityka wprowadzenia języka ukraińskiego do urzędów i szkół sowieckiej Ukrainy (Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka), popierania rozwoju ukraińskiej kultury socjalistycznej.
Ukraińcy w Galicji proklamowali Zachodnio-Ukraińską Republikę Ludową (główni działacze: Jewhen Petruszewycz i Kost Lewicki) i 1 listopada 1918 roku podjęli próbę opanowania Lwowa, lecz stawiły im opór organizacje polskie. Polacy utworzyli Naczelną Komendę Obrony Lwowa na czele z kpt. Czesławem Mączyńskim. Od 17 listopada 1918 roku na czele dowództwa Wojsk Polskich walczących o Galicję Wschodnią stanął gen. Tadeusz Rozwadowski. Ostatecznie walki we Lwowie zakończyły się zwycięstwem Polaków, a Zachodnio-Ukraińska Republika Ludowa poniosła klęskę. Galicja Wschodnia została włączona do Polski. Granice potwierdził ryski traktat pokojowy w marcu 1921 r. oraz Konferencja Rady Ambasadorów w marcu 1923 r.
Mniejszość ukraińska w Polsce okresu międzywojennego
W II RP znalazło się ok. 5 milionów Ukraińców. Po traktacie ryskim cały teren ogarnęły fale niepokojów. Na Wołyniu grasowały bandy i działała komunizująca partyzantka, wspierana przez sowiecki Zakordot (Wydział Pomocy Zagranicznej WKP(b) Ukrainy). Uchwalona w 1920 roku reforma rolna nie przybrała właściwego kształtu i tempa realizacji, wzmożono akcje pacyfikacyjne i kolonizację wojskową. Ukraińcy w dawnej Galicji wschodniej (Hałyczanie) proklamowali bojkot spisu ludności w 1921 r., wyborów do sejmu w 1922 r., poboru rekruta oraz uniwersytetu we Lwowie. Powołali tajne ukraińskie szkolnictwo wyższe, wszczęli akcję sabotażową w 1922 r., której celem było niszczenie folwarków, linii komunikacyjnych, środków łączności. Przeprowadzali zamachy na polskich urzędników, także na Józefa Piłsudskiego. W tych warunkach propozycje ugodowe rządu polskiego nie spotkały się aż do 1935 roku z pozytywnym odzewem Ukraińców, ale w praktyce otrzymali oni równouprawnienie i możliwości rozwoju kulturalnego i gospodarczego. W ukraińskim życiu politycznym dominującą rolę odegrało powstałe w 1925 r. Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne (UNDO), ponadto działały partie socjalistyczne, katolickie, komunistyczne, konserwatywne, ludowe. Od 1921 r. na terenie Polski działały w konspiracji: Ukraińska Organizacja Wojskowa (od 1929 Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów), która współzawodniczyła z UNDO. Wszystkie, poza komunistycznym, ukraińskie ruchu polityczne za główny cel uznawały utworzenie niepodległego państwa. Od 1922 r. w sejmie i senacie polskim istniał klub parlamentrzystów ukraińskich. W następstwie ustaw z 1922-25 wprowadzono dwujęzyczne szkolnictwo na obszarach mieszanych narodowościowo.
Spory wokół jedności narodowej
Odrzucenie przez polityków ukraińskich z dawnej Galicji wschodniej propozycji ugodowych i ich radykalizacja (terror, sabotaże, negacja państwa) skłaniały wielu polskich polityków do wykorzystania w walce z tym nastawieniem zróżnicowanego poziomu świadomości ludzi mówiących językiem ukraińskim. Stwierdzono, że oprócz Ukraińców istnieje szereg innych grup etnicznych, nie mających wiele wspólnego z antypolskim nastawieniem nacjonalistów. Podtrzymywano regionalną odrębność Hucułów, Łemków, Bojków. Wszelkimi sposobami odcinano wpływy organizacji ukraińskich, natomiast popierano te, które głosiły odrębność etniczną lub wspólnotę narodową z narodem rosyjskim. Także ustawę o parcelacji i osadnictwie z 1925 r. Ukraińcy uznali za niekorzystną, domagali się przydzielania ziemi wyłącznie chłopom ukraińskim, ostro sprzeciwiali się parcelowani jej między Polaków, nazywając to polską kolonizacją. Utrudniało to porozumienie polsko-ukraińskie i potęgowało antagonizmy. Narastający kryzys, wzrost nastrojów nacjonalistycznych (1928-29) sprzyjała wzrostowi autorytetu OUN, która latem 1930 podjęła akcje terrorystyczne przeciwko ludności polskiej, na co rząd odpowiedział pacyfikacją. Po obu stronach były ofiary śmiertelne, pobicia, niszczenie dobytku. Skargi ukraińskie w Lidze Narodów nie odniosły skutków. OUN stosowała też terror indywidualny wobec polityków polskich i tych dzialaczy ukraińskich, ktorzy chcieli ugody z Polakami. UNDO oraz metropolita Szeptycki i jego duchowieństwo zajmowali pozycje chwiejne lub wspierali OUN. Po śmierci Piłsudskiego nowy rząd wynegocjował z UNDO tzw. politykę normalizacji, która spotkała się ze sprzeciwem radykałów ukraińskich. Pod koniec lat 30. rząd przystąpił do polityki wzmacniania polskości na Kresach. Miało miejsce zamykanie i niszczonie cerkwi, przymusowe konwersje na katolicyzm. Z drugiej strony jednak władze polskie wspierały ukrainizację Kościoła prawosławnego, popierały ukraińską emigrację niepodległościową na forum międzynarodowym (tzw. ruch prometejski dążący do rozbicia Związku Sowieckiego), współpracowały z działaczami ukraińskimi na Wołyniu, zezwalały na swobodny rozwój Kościola greckokalickiego i spółdzielczości ukraińskiej w dawnej Galicji wschodniej.
Ludobójstwo Polaków dokonane przez nacjonalistów ukraińskich w czasie II wojny światowej
Pakt Ribbentrop-Mołotow (1939) wpłynął paraliżująco na stronę ukraińską, a zwłaszcza OUN, która stawiała na Niemcy nazistowskie. Niemcy nie wyraziły zgody na zorganizowanie przez OUN antypolskiego powstania w czasie kampanii wrześniowej. Mimo to w województwach pd.-wsch. napadano na rozbite oddziały polskie. Przy Wehrmachcie powstał tzw. legion ukraiński. W WP służyło ok. 10% żołnierzy narodowości ukraińskiej, którzy brali udział w walce z Niemcami. W listopadzie 1939 południowo-wschodnie województwa Polski zostały włączone do Ukraińskiej SRR. Obok masowych represji wobec Polaków, także niektórych Ukraińców (głównie polityków aktywnych w polskich instancjach państwowych) władze sowieckie deportowano w głąb ZSRR, Wielu uciekało na teren Polski okupowany przez III Rzeszę. Większość Ukraińców opowiedziała się po stronie niemieckiej. OUN rozpadła się na dwie frakcje - melnykowców i banderowców. Hitler nie uwzględnił jednak w swych planach restytucji państwa ukraińskiego, które banderowcy proklamowali wbrew jego woli na początku wojny niemiecko-sowieckiej w 1941 roku. Spowodowało to represje i banderowcy znalazli się w podziemiu. Negocjacje polsko-ukraińskie wobec sprzecznych celów (strona polska broniła tezy utrzymania statusu sprzed wojny, strona ukraińska dążyła do utworzenia niepodległego państwa) nie powiodły się. PUN podjęło decyzję o fizycznym wyniszczeniu ludności polskiej na obszarach mieszanych narodowościowo. Od marca 1943 r. trwały rzezie. Szczególnie krwawy przebieg miały na Wołyniu, skąd falami przenosiły się do dystryktu Galicja, przybrały charakter totalnej depolonizacji. Ukraińcy wzywali Polaków do opuszczenia Podola, Wołynia i obszarów położonych dalej na zachód, wraz z przedbużańskim pasem dystryktu lubelskiego. Polacy nie chcieli opuścić terenów, które zamieszkiwali od wieków. Dokonywano więc rzezi ludności całych wsi. Wiele miejscowości, m.in. Poryck, Huta Stepańska, Orzeszyn, Zagaje, Mikulicze, Władysławówka, Janowa Dolina, Malin na Wołyniu, a w Galicji wsie powiatu sokalskiego zostało spalonych, a ludność wymordowana przez Ukraińską Armię Powstańczą dowodzoną przez Romana Szuchewycza i wspomagające ją oddziały (w tym jednostki pułków policyjnych, które znalazły się później w dywizji SS „Hałaczyna”). Szacuje się, że w walce oraz w mordach indywidualnych i grupowych zginęło ponad 100 tys. Polaków. Szacunki ofiar ukraińskich (30 tys.) nie mają szczegółowych podstaw dokumentacyjnych i są mocno wątpliwe. Walki trwały jeszcze w okresie powojennym - w Polsce do końca 1947 r.
Przesiedlenia wojenne
Układ między Polską a Ukrainą podpisany IX 1944 przewidywał możliwość przesiedlenia Polaków do Polski, Ukraińców zaś do Ukrainy. W 1944-46 z terenów przyznanych Polsce wysiedlono ok. 490 tys. Ukraińców. W granicach Polski zostało ponad 250 tys. Ukraińców (szacunki). Przesiedlenia i trwające nadal walki polsko-ukraińskie przyczyniły się do zaostrzenia sytuacji. OUN dążąc do utworzenia niepodległej Ukrainy prowadziła walkę zbrojną na terenach ZSRR, Czechosłowacji i Polski przeciwko administracji, milicji i wojsku, stosowała terror wobec nieukraińskich mieszkańców tych ziem. W koordynacji z siłami bezpieczeństwa ZSRR podjęto wiosną 1947 r. akcję zmierzającą do całkowitej likwidacji UPA i wysiedlania ludności ukraińskiej z obszarów jej działania. Po śmierci w zasadzce 28 III 1947 gen. Karola Świerczewskiego, zorganizowano akcję „Wisła” od IV-VII 1947 na Rzeszowszczyźnie i pd. Lubelszczyźnie. Państwowy Urząd Repatriacyjny zobowiązano do przesiedlenia ludności ukraińskiej (około 140 tysięcy). Do obozów odosobnienia skierowano prawie 3,9 tys. osób podejrzanych o działalność w OUN (m.in. w Jaworznie). W IX 1947 nastąpiła ostateczna likwidacja UPA.
Wysiedlenie Polaków ze Lwowa i ziem południowo-wschodnich to największa (obok wileńskiej) miejska operacja przesiedleńcza dokonana na terenie dawnych województw wschodnich Drugiej Rzeczypospolitej w ramach przymusowych przesiedleń ludności na obszar Polski pojałtańskiej z lat 1944-1947. Polska Komisja Ewakuacyjna od maja 1945 roku do 15 czerwca 1946 wydawała w porozumieniu z władzami sowieckimi karty ewakuacyjne, ewidencjonowała wyjeżdżających oraz ich mienie, rejestrowała liczbę polskich mieszkańców przeznaczonych do przesiedlenia. Ludność przesiedlaną ładowano wraz z ich ściśle ograniczonym mieniem, które władze sowieckie pozwoliły zabrać do 34-osobowych wagonów. Tak uformowane transporty kierowano w trzech kierunkach:
południowym (Kraków, Bytom, Gliwice, Opole, Wrocław, Kłodzko), środkowym (przez centrum kraju w kierunku na Szczecin), północnym (Pomorze, Mazury). Chodziło o maksymalne rozproszenie kresowych Polaków, którzy byli postrzegani przez komunistyczny rząd jako "element wrogi" po całym obszarze kraju. Ponieważ tzw. "umowa repatriacyjna" ściśle ograniczała ilość i rodzaj ruchomości, które można było wywieźć, wyjeżdżający poddani zostali rygorowi drobiazgowych kontroli mienia przez organa sowieckie. Zdarzało się, że kontrole te pozbawiały przesiedlanych uwożonego dobytku nawet już na dworcu kolejowym, gdy mienie zostało załadowane do wagonów transportowych. Po 15 czerwca 1946 Polska Komisja Ewakuacyjna zaprzestała wydawania kart ewakuacyjnych. Do 29 listopada 1946 trwała operacja "zamykania akcji przesiedleńczej". Ograniczano się do egzekwowania wyjazdu od osób, które otrzymały wcześniej kartę i dotąd nie wyjechały oraz rejestrowania wyjeżdżających. W maju i czerwcu 1946 roku terror nacjonalistycznego podziemia ukraińskiego i nacisk sowiecki na Polaków stał się już nie do zniesienia. Przymusowo zamykano kościoły i klasztory, brutalnie wymuszano wyjazdy. Zdarzały się ponure mordy na tle politycznym. Na krótko przed swym wyjazdem został zamordowany przez funkcjonariuszy NKWD Janusz Witwicki - znany architekt i historyk sztuki, twórca Panoramy Plastycznej Dawnego Lwowa. Ginące w "odmętach stepu" polskie miasto po raz ostatni starało się stawić czoła zalewającemu je zewsząd wschodniemu żywiołowi - ta ostatnia obrona Lwowa miała wymiar przede wszystkim duchowy i symboliczny. Pomiędzy ludnością polską a nową ludnością napływową coraz częściej dochodziło do groźnych zatargów i napięć, atmosfera w mieście stawała się trudna do zniesienia. Grupy nowych, ukraińskich i rosyjskich mieszkańców miasta na własną rękę, w drodze samosądów wymuszały na polskich mieszkańcach, by ci opróżnili z dawnych lokatorów mieszkania i lwowskie kamienice. Ogółem od maja 1945 roku do końca listopada 1946 roku przesiedlono (w warunkach dramatycznego zmagania się z oporem mieszkańców miasta) transportami kolejowymi 130-140 tysięcy lwowian, co oznacza, że sowieckie wykazy stosunków narodowościowych w mieście mogły być zaniżone. We Lwowie zdecydowało się pozostać ok. 12 tysięcy jego polskich mieszkańców.
Obecna sytuacja mniejszości ukraińskiej w Polsce i polskiej na Ukrainie
Położenie ludności ukraińskiej w Polsce uległo pewnej poprawie po 1956 r. Powstało Ukraińskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne (od 1990 Związek Ukraińców w Polsce), sieć regionalnych zespołów amatorskich i czytelni, wydawnictwa prasowe („Nasze Słowo” i miesięcznik „Nasza Kultura”). Celem Związku Ukraińców w Polsce jest działanie na rzecz praw obywatelskich Ukraińców w Polsce, występowanie wobec władz w ich imieniu, integrowanie społeczności ukraińskiej na gruncie narodowej tradycji i kultury. Liczy ok. 10 tys. członków, ma 10 oddziałów i ponad 130 kół terenowych. Wg przeprowadzonego w 2002 r. Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań przynależność do ukraińskiej grupy etnicznej zadeklarowało 27 172 obywateli polskich, głównie w województwie warmińsko-mazurskim, a także w zachodniopomorskim, podkarpackim, pomorskim, dolnośląskim, podlaskim, lubuskim, mazowieckim, małopolskim, lubelskim i śląskim. Dzieci ukraińskie uczą się języka narodowego w kilkudziesięciu szkołach podstawowych i kilku liceach ogólnokształcących. Na kilku uniwersytetach istnieją kierunki filologia ukraińska. Istnieje kilka festiwali promujących kulturę ukraińską: Festiwal Kultury Ukraińskiej na Podlasiu "Podlaska Jesień”, „Bytowska Watra”, „Spotkania Pogranicza” - Głębock,
„Dni Kultury Ukraińskiej” - organizowane w Szczecinie i Giżycku, Dziecięcy Festiwal Kultury w Elblągu, „Na Iwana, na Kupała” w Dubiczach Cerkiewnych, Festiwal Ukraińskich Zespołów Dziecięcych w Koszalinie, „Noc na Iwana Kupała” w Kruklankach, Jarmark Folklorystyczny „Z malowanej skrzyni” w Kętrzynie, „Pod wspólnym niebem” w Olsztynie, Dni teatru ukraińskiego w Olsztynie.